Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық

204
IX
 БӨ
ЛІМ
артыҚ БОЛМас БІЛГенІң...
Жақсылыққа киіңіз! 
Киіміңіз үстіңізде тозсын!
Мына аяқкиім маған 
жараса ма?
Өте жақсы 
жарасады екен. 
Құйып қойғандай!

205
IX
 БӨ
ЛІМ
тыңдаЛыМ
1. Тыңдаңыз. Дұрыс жауапты белгілеңіз.
№23
Мәтін не туралы?  
қазақстандық сән туралы
сән әлемінің қызықтары туралы
сән әлемінің пайда болуы туралы
сән әлемінің Қазақстанға әсері туралы
2. Қайта тыңдаңыз. Сұрақтарға жауап жазыңыз.
1) Мәтін мазмұны бойынша «мода» ұғымы нені білдіреді?  
шапшаң жылжып, тоқтап қалу
заман ағымымен кету
шапшаң жылжып, жаңарып отыру 
заман ағымының тоқтатылуы
2) «Сәндік», «сәндену» деген ұғымдар қай дәуірде пайда болған?  
тас дәуірінде
темір дәуірінде
тас және қола дәуірінде
неолит дәуірінде
3) «Сәндік», «сәндену» деген ұғымдарының шыққан жері?  
Азия
Италия
Америка Құрама Штаттары
Еуропа
3. Мәтінді қайта тыңдаңыз. Сұрақтарға жауап беріңіз.
1. Біздің заманымызға дейін белдемшелер қандай материалдан тігілген?
А) 
____________________________________________________________
  
Ә) 
____________________________________________________________
2. Вавилондықтардың сән әлеміне қосқан үлесі қандай?
А) 
____________________________________________________________
  
Ә) 
____________________________________________________________
3. Гректер сән әлеміне қандай бұйымдарды әкелді? Үш заттың атауын жазыңыз.
А) 
____________________________________________________________
  
Ә) 
____________________________________________________________
Б) 
____________________________________________________________
  
4. Сән әлемінің қалыптасуына француз және итальян суретшілері қандай үлес қосты?
_________________________________________________________________________________________________________
5. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы құрамына енген елдерге сән әлемі қай жылдары жетті?
_________________________________________________________________________________________________________
 
6. Әлемге әйгілі Поль Пуаре мен Кристиан Диор сәнгерлерінің туындылары қашан пайда болы?
_________________________________________________________________________________________________________

206
IX
 БӨ
ЛІМ
4. Мәтінді қайта тыңдаңыз. Сұрақтарға жауап беріңіз.
Мәтінде қандай дене мүшелері аталды?
А) 
_________________________________________________________________
Ә) 
_________________________________________________________________
Б) 
_________________________________________________________________
5. Мәтінді қайта тыңдаңыз. «Қалай» деген сұраққа жауап беретін сөздердің астын 
сызыңыз.
«Сән әлемі» десе, бұл әлем кеше ғана пайда болып, жер жүзіне бірден тарағандай болып елестейді. 
Себебі бүгінгі ауызекі тілдегі «мода» ұғымы заман ағымымен қоса шапшаң жылжып, жаңарып отыру 
дегенді білдіреді.
6. Мәтінді қайта тыңдаңыз. Мәтін мазмұны бойынша сан есімдерді қажетті сөздермен 
тіркестіріңіз.
Жыл
 
Не болды?
2900 жыл бұрын
_________________________________________________________________________________________________________
1350 жылдары
_________________________________________________________________________________________________________
1900 жылдары
_________________________________________________________________________________________________________
1903-1905 жылдары
_________________________________________________________________________________________________________
7. Қайта тыңдаңыз. Мәтін мазмұны бойынша берілген сын-қимыл үстеулерін қажетті 
сөздермен тіркестіріңіз.
Сын-қимыл 
үстеуі 
Тіркескен сөзі
Бірден
____________________________________________________________________________________________________________
Шапшаң
____________________________________________________________________________________________________________
Бірте-бірте
____________________________________________________________________________________________________________
Біртіндеп
____________________________________________________________________________________________________________
Ақырындап
____________________________________________________________________________________________________________
Барынша
____________________________________________________________________________________________________________
Біртіндеп
____________________________________________________________________________________________________________
Жылдам 
____________________________________________________________________________________________________________
Бірте-бірте
____________________________________________________________________________________________________________

207
IX
 БӨ
ЛІМ
айтыЛыМ
1. Топтық жұмыс. Пікірлесу. 
2. Өз тобыңызда талқылаңыз. Пікір бөлісіңіз. 
Қазақстанда ең көп қолданылатын (киімдегі) бренд қандай? Сіз қандай бренд киімдерін киесіз?
жазыЛыМ
1. Сіз ғаламтор арқылы киімге тапсырыс бердіңіз. Тауарды ашқанда, өзіңіз берген заттың 
сапасының  мүлдем  нашар  екендігін  көрдіңіз.  Тапсырыс  берген  компанияңызға  шағым 
жазыңыз. 
Қазіргі 
таңда  киімді 
тек  дүк
еннен  ғана 
емес,  ғаламтордан 
да  сатып 
алуға 
болады. 
Дегенмен 
зерттеу
лерге қарас
ақ, 
адамдар 
бұл  қызмет 
түрін 
таңдау 
кезінде 
қай  компанияның
  жақсы 
екенін 
білмей, өз 
достарынан 
көмек сұрап 
 немесе 
әлеуметтік 
желідегі 
сауалнамалардың 
нәтижесіне 
қарауға 
тырысады 
екен.  Өз 
әріптесіңізбен 
немесе 
достарыңызбен 
біздің  еліміздегі 
қызметтің 
осы  түрі 
туралы пікір алмасыңыз.
 Ғаламтордан 
киім алған 
дұрыс па? 
 Ғаламтордан киімге 
тапсырыс берейін 
деп едім, қандай 
сайттар бар?
 Киімді алған кезде 
міндетті түрде киіп 
көресіз бе?
 Өз өлшеміңізді нақты 
білесіз бе? Киімді өлшемей, 
киіп көрмей алған кездеріңіз 
болды ма?
Ғаламтор көмегіне 
жүгіну тиімді ме?

208
IX
 БӨ
ЛІМ
2. Төменде белгілі сәнгерлер мен актерлерің пікірлерін оқыңыз. Сән мен стиль туралы өз 
пікіріңізді жазыңыз. 
Ал сіз кімнің сөзін көбірек құптар едіңіз?
Шығармаңызда төмендегі сөздер міндетті түрде кездесуі тиіс:
бекер
Біріншіден,
Өзінше болу
Екіншіден,
Бірте-бірте
Менің байқауымша
ептеп
әйелдерше
Жылдам
ұлдарша
Сән мен стиль – екеуі екі әлем екені белгілі. Біреулер жаңа шыққан трендті алып, соңғы сәнмен 
киінуге ұмтылса, енді біреулер қанша сән өзгерсе де, өз стилін сақтап қалады.
Сәндік, кербездік – адамды 
семіртпейтін бірден бір сұлулық.
Трендке құмартпаңыз. Сәннің 
басыңызды билеп алуына жол 
бермеңіз. Өз киіміңізді және өмір 
стиліңізді қалай айқындағыңыз 
келетінін өзіңіз шешіңіз.
«Арзан» деген сөзді айтпаңыз. Бүгінде арзан 
бұйымдармен кім де болса жақсы көріне 
алады, оны бай адамдар да сатып алады 
ғой. Қазір жақсы дизайн кез келген бағадағы 
нәрседен табылады. Қарапайым футболка 
мен джинс киіп те әлемдегі ең сәнді адам 
бола аласыз, бәрі өзіңізге байланысты.
Стиль – өзіңнің кім 
екеніңді сөйлемей-ақ 
айту.

209
X БӨ
ЛІМ
X
 
Бөлім
 
1-саБаҚ 
 
Ас мол болсын
  
2-саБаҚ
   Дұрыс тамақтану қағидалары
  

210
X 
БӨ
ЛІМ
1
- саБаҚ
АС мол БолСЫН
322 - беттегі сөздермен танысыңыз.
1. Берілген сөйлемдерді етістіктің шағымен  сәйкестендіріңіз.
А 
В  
Жауап
1 Мен бұл жерде бала кезімде тұрғанмын.
А нақ осы шақ
1-
2 Ол Францияда Өнер институтында оқып жатыр.
Ә жедел өткен шақ
2-
3 Асқар ескі тиындарды жинаумен  Қарағандыда 
жүргенде айналысатын.
Б бұрынғы өткен шақ
3-
4 Мен бір күнде он бес хатқа жауап жазамын.
В келер шақ
4-
5 Әкемнің ағасы ендігі жылы жетпіс бес жасқа 
толады.
Г ауыспалы осы шақ
5-
6 Кеше Халықаралық аналар күні болды.
Ғ мақсатты келер шақ
6-
7
Сәуір айында жастардың арасындағы ең 
үздіктерді анықтау үшін жас суретшілердің сурет 
көрмесі өткізіледі.
Д дағдылы өткен шақ
7-
2. Мағыналары ұқсас сұрақтарды бір-бірімен жұптастырыңыз.
Туған жерің 
қай жақ?
Ұштың ба?
Астана туралы не 
ойлайсың?
Ұзақ уақытқа 
келдің бе?
Астанаға  бірінші 
келуің бе?
Бұл жерге қашан 
келдің?
Келгеніңе көп 
болды ма?
Үйіңе қашан 
қайтасың?
Астана ұнады ма?
Ұшақпен 
келдің бе?
Қай қаладан 
келдің?
Астанада бұрын 
болып па едің? 
ДҰРЫС ЖАУАБЫ:
1 –  _____
2 – _____
3 – _____
4 – _____
5 – _____
6 – _____
Г
1
2
3
4
5
6
А
Ә
Б
В
Г
Д

211
X БӨ
ЛІМ
3. Сөзжұмбақты шешіп көрейік.
Сөзжұмбақтың  боялған  торкөздеріне  бір-бір  әріптен  қосып,  тігінен  оқылатын  толық 
мағыналы сөз жасаңыз. Біздің тапсырмамыз қатесіз дұрыс орындалған жағдайда көлденеңінен 
тұрған жолақтың бойынан белгілі халық мақалын оқи аласыз.
Б
О
К
А
А
К
Б
Е
А
Б
Ұ Ж Ү
К
Е
Е
л
Д
л М
Т
л
Т
Т
А
С
Д
З
Д
К
І
л
М Ы Т
А Ы Е
Е
Е
Т
І
А
І
І
І
Г
Е
Е
Қ
Е
Н
Н М Н
Ң
А
Н
Н М К
л
Е
К
Ережемен танысыңыз.
Сұрау есімдігі   
 
 
 
 
                         
311
 
- бет
Таңертеңгі асқа 
қандай
 ботқа жейсіз?
Көкөністер 
қайдан
 әкелінген?
Тез дайын болатын тағамдар туралы 
не
 ойлайсыз?
4. Қажетті сөзді қойыңыз. Сұхбатты толықтырыңыз.
– 
________________________________________________________________________
?
Кеше дүкеннен сатып алдым.
– 
________________________________________________________________________
?
– Жемістің жеткізілген жағын сұрамадым.
– 
________________________________________________________________________
?
– Бір келісі  алты жүз елу теңгеден екен.
– 
________________________________________________________________________
?
– Жергілікті фермада өсірілген деді.
– 
__________________________________________________________________________________________________________________________________
?
– Құрамында ешқандай химиялық қоспалар жоқ, уайымдамаңыз деді сатушы.
– 
________________________________________________________________________
?
– Көп уақыт сақтауға болмайтынын айтты.
– 
___________________________________________________________________________________________________
?
– Қызыл және жасыл түрлері бар екен, мен қызылын алдым.
– 
________________________________________________________________________
?
– Екеуінің дәмі бірдей деді.
Қандай? Қашан? Қайда? Қайдан? Қанша? Қай? Қаншадан? Қайсысының?

212
X 
БӨ
ЛІМ
5. Үш бағанды бір-бірімен сәйкестендіріңіз.
Шай біздің 
жасушаларымызға пайдалы.
Қалай ?
Олар 5-7 жыл бойы күніне  бір кесе 
болсын шай ішкен адамдардың сүйегі 
мықты болғандығын анықтапты.
Қара шайдың пайдалы 
қасиеттері көп.
Қалайша?
Сол арқылы біз сүйегіміздің қатаюына, 
мығым болуына жәрдемдеседі екенбіз.
Адамның күнделікті қара 
шай ішуі сүйектерімізге 
керек екен.
Неге?
Өйткені қара шайдың құрамында 
қан тамырларының жұмысына 
жәрдемдесетін ерекше заттар бар.
Қытай ғалымдары зерттеу 
жүргізіпті.
Неліктен?
Пайдалы болатын себебі оның 
құрамында қоршаған ортаның 
зияндылығынан корғайтын көп 
антиоксиданттар бар.
Қара шай қан 
тамырларының жұмысын 
жақсартады.
Қандай?
Мысалы, жалбыз қосып, жүйке жүйесін 
реттеуге болады.
Шай ішсең суды іздемейсің.
Қайсысын?
Адамның қан тамырларын кеңейтеді, 
мезгілінен бұрын қартаюының алдын 
алады, инсульттың болу қаупін 
азайтады екен.
Шайдың құрамындағы 
кофеин де маңызды роль 
атқарады екен.
Не туралы?
Шөліңді тез қандырады екен.
Шайға түрлі шөп қосып, 
пайдасын одан сайын 
арттыруға болады.
Қандай?
таңертең ұйқының тез ашылып, күні 
бойы сергек жүруге көмектеседі.
ОҚыЛыМ
1. Мәтінді оқыңыз.
Жемістерге жапсырылған кішігірім жапсырмаларды байқаған боларсыз? Онда ұсынушылардың 
логотипімен  қатар,  бірнеше  саннан  тұратын  PLU-код  (Price-Look  Up)  көрсетілген.  Неге  жапсыр-
ма қажет? Белгілі болғандай, өндірушілердің жемісті таңбалағандағы мақсаты өздерін танысты-
ру ғана емес, тұтынушыларға маңызды ақпарат беру. Жапсырмадағы сандар нені білдіреді? Онда 
қандай ақпарат жасырылған?
3 немесе 4 сандарынан басталатын 4 таңбалы код
Кейбір жапсырмада тек 4 сан көрсетіледі. Ол жеміс не көкөністі 
өсіргенде  агротехнологиялар  барынша  қолданылған  дегенді 
білдіреді.  Мұндай  жемістерден  аулақ  жүріңіз.  Неліктен?  Себебі 
олардың қатарында тыңайтқыштар мен пестицидтер де бар.
1
1
1

213
X БӨ
ЛІМ
8 санынан басталатын 5 таңбалы код
Қайсыбір  жемістерді  өсіргенде  гендік  инженерия  технология-
лары  қолданылады.  Дәл  осы  жемістер  әркім  сөз  қылған  гендік 
модификацияланған  өнімдер.  Жүргізілген  зерттеу  жұмыстарының 
барысында,  көбінесе  қауын,  банан,  папайя  сынды  жемістер  гендік 
модификациялауға ұшырайтыны анықталған.
9 санынан басталатын 5 таңбалы код
Егер 9 санынан басталатын 5 таңбалы кодты байқасаңыз, ол жемістің 
фермерлік  әдіспен  өсірілгендігін  аңғартады.  Яғни  оларды  өсіруде 
ешқандай химиялық тыңайтқыштар қолданылмайды. Мұндай өнім 
табиғи  болып  табылады.  Әркімнің  дәл  осындай  жолмен  өсірілген 
жемісті алғысы келетіні рас емес пе?
Егер жемісте PLU-код болмаса
Кейбіреулер  ешқандай  жапсырмасыз  жемісті  алуға  тырысады. 
Біздің  ойымызша,  ол  –  қауіпсіз.  Алайда  бұл  ретте  жапсырмалы 
жемісті таңдағаныңыз жөн. Неге дейсіз бе? Себебі шет елдерден 
әкелінген жемістерде міндетті түрде қағаз жапсырма болуы тиіс 
екенін  кейбіреуіңіз  білмейтін  боларсыз.  Ол  болмаған  жағдайда, 
жемістер жапсырмадан «тазаланған» болуы мүмкін.
2. Дұрыс жауабын табыңыз.
№
А 
№
В 
Жауап
1
Жемістердегі жапсырма не үшін керек?
А
Бұл жемістер өсірілу барысында 
қатты өзгеріске ұшыраған
1-
2
3 не 4 санынан басталатын кодтың 
мағына не?
Ә
қауын, банан, папайя
2-
3
Жеміс не көкөністі өсіргенде қандай  
агротехнологиялар қолданылады?
Б
9 санынан басталатын 5 
таңбалы код
3-
4
8 санынан басталатын 5 таңбалы код 
неге жапсырылады?
В
Ешқандай химиялық 
тыңайтқыш қосылмағандықтан
4-
5
Гендік модификациялануға жиі 
ұшырайтын қандай жемістер?
Г
Тыңайтқыш пен пестицид
5-
6
Табиғи жолмен өсірілетін  жемістің 
коды қандай?
ғ
Жемістің өндірілуі туралы 
мәлімет береді
6-
7
Неге бұл жемістер табиғи жолмен 
өсіріледі?
Д
Ешқандай жапсырмасыз 
шетелден әкелінетін жемістер
7-
8
«Қауіпті» саналатын жеміс түрін 
атаңыз.
Е
Бұл жемістерді өсіруде 
химиялық қоспалар қосылған
8-

214
X 
БӨ
ЛІМ
3.  Мәтінді  қайталап  оқыңыз.  Мәтінде  кездесетін    белгісіздік  есімдігі  мен  сұраулы 
есімдіктерді теріп жазыңыз. 
1. Белгісіздік есімдігі  
____________________________________________________________________________________________________________________________
2. Сұраулы есімдіктер 
____________________________________________________________________________________________________________________________
4. Пікірлесіңіз.
А) Отандық өндірушілердің өнімдерін кеңінен тарату үшін не істеуге болады?
В) Отандық өндірушілерді осы мәселе бойынша қалай қолдауға болады?
С) Соңғы рет дүкеннен немесе базардан сатып алған көкөніс және жеміс-жидегіңіздің сапасы 
және қайдан әкелінгені туралы айтып беріңіз.
ГраММатика
Ережемен танысыңыз.
Белгісіздік есімдігі 
  
 
 
                         
311
 
- бет
Кейбіреу
лер тағамды ұйықтар алдында тойып жейді.
Қайсыбір
 дүкендерде теңіз өнімдерін сатады.

215
X БӨ
ЛІМ
1. Қажетті форманы қойыңыз. Мақалды аяқтаңыз.
_____________________
 дікі өзіне, ай көрінер көзіне.
_____________________
 тоңып секіреді, 
_____________________
 тойып секіреді.
_____________________
ге өлім тілегенше, өзіңе өмір тіле.
_____________________
 нәрсеге асық болғанша, 
_____________________
 нәрсеге машық бол.
2. Мәтінді оқыңыз. Тиісті сөздерді қойып, толықтырыңыз. 
Менің ойымша, сыйлық алуды 1 
______________________________
 
жақсы  көреді.  Өйткені  сыйлық  алған  адамның 
көңіл  күйі  көтеріледі,  қарым-қатынас  та  нығая 
түседі. Сыйлық берген адамға 2 
______________________________
 
рақмет айтады.
3 
______________________________
 жеуге болатын сыйлық берсең, 
өз несібең көбейеді екен. Сыйлықты қалай алған 
дұрыс? Туған күні болған адамға сыйлық апарсаң, 
4 
______________________________
 ұялып, бірден ашып көрмейді.
Ал  енді  5
______________________________
  бірден  ашып,  өз 
қуанышын көрсетеді. Сыйлықты бірден ашып көру 
Еуропа  және  Батыс  елдерінде  6
______________________________
 
қалыпты жағдайға айналған.
7
______________________________
 
адам 
өзіне 
сыйланған 
сыйлықты 
ұнатады 
деуге 
болмайды. 
8
______________________________
  сыйлықтың  ұнамағанын  айта 
салуы  да  мүмкін.  Алайда  9
______________________________
  өзі 
қалаған сыйлықты алуы мүмкін емес қой. 
Өзіңіз  бара  алмасаңыз,  басқа  қалада  тұратын 
досыңызға не туысыңызға сыйлықты 10
________________
______________
 беріп немесе поштамен жіберуіңізге бола-
ды. Өзіңізбен бір жерде тұратын адамға 11
____________
__________________
 арқылы берсеңіз, қарым-қатынасыңыз 
бұзылуы да мүмкін.
12
______________________________
  жағдайда  жай  көңіл  көтеру 
үшін  гүл  немесе  тәтті  сыйлауға  болады.  Жұмыс  
үстеліңізден  13
______________________________
  қойып  кет-
кен  сыйлығын  көрсеңіз,  күні  бойы  көңіл  күйіңіз 
көтеріліп жүреді емес пе?!
әр
бір
біреу
біреу
біреу
әркім
біреуден
кейбір
біреулері
кейбіреулер
әлдекімнің
Әркім
кейбіреулері
әрдайым
Әркім
әлдеқашан
әрбір
біреуге
біреу

216
X 
БӨ
ЛІМ
3. Дұрыс белгісіздік есімдігін табыңыз. 
1. Салауатты өмір сүруге  
әркімнің / әркім 
құқығы бар.
2. 
Әрдайым / әрдеңе
 жуылған және таза піскен жеміс жеу керек.
3. Дүкенде 
кейбіреулері / кейбіреулер
 балаларына газды сусын алып жатады, бірақ ол жас ағза 
үшін өте зиян.
4. 
Кейбір  /  кейбірі
  елдерде  жаңа  піскен  көкөністер  жеткіліксіз,  сондықтан  олар  шетелден 
алады.
5. 
Әрқашан / әркім
 дәрумен іше берген дұрыс емес, тек дәрігеріңіз кеңес берсе ғана ішкен жөн.
6. 
Біреулер / біреулеріміз
 күніне жеткілікті су ішеді, ал 
біреулерінің / біреулері
 мүлдем ішпейді.
артыҚ БОЛМас БІЛГенІң
Күніне  ер  адам  мен  әйел  адамның  қанша  литр  су  ішу 
керектігін анықтайтын мынадай формула бар:  
- Ер адам: өз салмағын 35-ке көбейтеді.  
- Әйел адам: өз салмағын 31-ге көбейтеді.  
Нәтиже  миллимертмен  көрсетіледі.  Шамамен  сондай 
көлемде су ішкені абзал екен. 
Егер жұқпалы ауруға шалдықсаңыз, міндетті түрде жылы су 
ішіңіз. Әсіресе, өкпе аурулары кезінде жылы су көмектеседі. 
Себебі, көп мөлшердегі жылы су өкпедегі сілекей қабығының 
құрғамауына және қанның қоюланбауына септігін тигізеді. 
Яғни бұл жылы судың көмегімен вирустарды өкпеден тез 
жоюға болады деген сөз.  
Мазасы  қашқан  адам  су  ішкенде  ми  жүйке  орталықтарын 
реттейді.  Су  ішкен  кезде  ақырын  тыныстауымыз  керек. 
Ықылық атқанда да адам су ішеді. 
Кез  келген  газдалған  сусын  целлюлиттің  пайда  болуына 
әсер етеді деген пікір бар. Сол себепті дәрігерлер газдалған 
сусыннан бас тартуға кеңес береді.
Күніне 2 литр су ішу керек 
деген қағида дұрыс па? 
Су емдейді 
Су тыныштандырады 

217

жүктеу/скачать 20,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: