Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық

218
X 
БӨ
ЛІМ
5. Қайта тыңдаңыз. Айтылған мәліметтің дұрыс/қате екенін белгілеңіз.
Мәлімет
Дұрыс
Қате
Авакадоның қабығы қатып қалады.
Картоптың дәмі қышқыл болып өзгереді.
Шоколад бетінде ақ түсті қабыршақ пайда болады.
Тропикалық жемістер шіріп, пайдалы емес заттар бөледі.
Пияз жұмсарып кетеді.
Кофе иісі шығып, өзге тағамдарды бұзады.
Зәйтүн майы сұйық күйге ауысады.
Бал кристалданады.
Нан жұмсарады.
Қызанақтың дәмі жақсарады.
Баялдыға дақтар шығып кетеді.
Банан көгеріп кетеді.
6. Берілген сөздердің қарсы мәндес сөздерін табыңыз.
Сөз
Қарсы мәндес сөз
Дәмі жақсарады
________________________________________________________________
Қатып қалады
________________________________________________________________
Дақ пайда болады
________________________________________________________________
Балғындық пайда болады
________________________________________________________________
Қоюланады
________________________________________________________________
Қарайып кетеді
________________________________________________________________
Пайдалы болады
________________________________________________________________
Тез пісіп кетеді
________________________________________________________________
Тәтті дәм 
________________________________________________________________
Жеміс жұмсарады
________________________________________________________________
Иіс сіңіріп алады
________________________________________________________________
Бал қатаяды
________________________________________________________________

219
X БӨ
ЛІМ
айтыЛыМ
1. Топтық жұмыс.
1. Суретте берілген тағамдарды атаңыз.
2. Осы тағамдардың қайсысын жақсы көресіз?
3. Осы тағамдардың ішінде сіз ұнатпайтын тағам бар ма? Себебі неде?
4. Тағам пирамидасы бар суретте біздің дұрыс тамақтану баспалдағы берілген. Сіздің 
тамақтану режиміңіз осымен қаншалықты сәйкес келеді?
5. Дәрумендер мен минералды дәрілерді ішкен дұрыс деп ойлайсыз ба?
2. Төменде берілген пікірлердің әрқайсысымен келіскен және келіспегеніңізге екі  дәлел 
келтіріп, түсіндіріп беріңіз.
жазыЛыМ
1. «Менің ең жақсы дайындайтын тағамым» 
Өз әріптестеріңізге ең жақсы және сүйіп дайындайтын 
тағамыңыздың дайындау әдісімен бөлісіңіз.
2. Оқылым бөлігінен 
Жемістердегі жапсырмалардан 
нені біле аламыз? Мәтінін 
оқыңыз. Мәтін мазмұны бойынша 
әріптестеріңізге «Жемістер жайлы 
не білуіміз керек?» тақырыбында 
баяндама жасауға дайындалыңыз. 
Баяндамада төмендегі 
мәселелер бойынша ақпарат беруге 
тырысыңыз:
Көлемі: 200 сөз.
«Менің елімде әрбір 
мерекеде тағамдар 
ерекше орын алады»
«Әрбір адам 30 жасқа 
келгенше тамақ әзірлеп 
үйренуі тиіс»
Үйде әзірленген 
тағам мейрамхана 
тамағынан әлдеқайда 
дәмдірек әрі 
пайдалырақ
ЖЕМІСТЕР ЖАйлы НЕ БІлуІМІЗ КЕРЕК?
1. Жалпы жемістер жайлы мәлімет
2. Жергілікті жемістер
3. Өзге мемлекеттен әкелінетін жемістер
4. Жемістің пайдасы мен зияны
5. Жемістің қайсысы көбірек пайдалы?
6. Қандай жемістерді мөлшермен жеу керек?
7. Жемісті жегенде неге көңіл аударуымыз керек?
8. Әр жемісті тек маусымында ғана жеген дұрыс па?
9. Мұздатылған жемістің пайдасы бар ма?
10. Жемістерден не жасауға болады?

220
X 
БӨ
ЛІМ
2
- саБаҚ
ДұРЫС ТАмАҚТАНУ 
ҚАғИДАлАРЫ
                                       
323 - беттегі сөздермен танысыңыз.
   
               1. Сұрақтарды жауабымен сәйкестендіріңіз.
Бүгін кетесің бе? 
Ақпан. 
Сіз бұл жаңалықты кімнен естідіңіз? 
Таңғы 7-де.  
Ертең жексенбі ме? 
Әріптестерімнен. 
Сіз таңертең сағат нешеде тұрасыз? 
Үйге қайтамын. 
Қазір қай ай? 
Жоқ, бүрсігүні. 
Сіз сағат нешеде ұйықтауға жатасыз? 
Жоқ, демалыс. 
Ертең жұмыс күні ме?
Сәрсенбіде.
Сіз аптаның қай күні жұмысқа шығасыз?
Түнгі 11-де. 
Сіз жұмыстан кейін не істейсіз?
Жоқ, дүйсенбі.
2. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз. Қажетті сөздер «Қарым-қатынас» 
және «Баспасөз-Медиа» бөлімдерінен алынған.
Бұл кісінің 
_________________________________
 – Жақсылық Бағымұлы. Ол «Егемен Қазақстан» газетінің                         
_________________________________
.  Жақсылықты бүкіл Қазақстан біледі. Неге десеңіз, ол 15 жылдан бері 
осы газетте қызмет етіп келеді. Оның жазған 
_________________________________
 өте қызықты, өте өзекті. 
Оның 
______________________
 
____________________
 – Самұрық.  «Егемен Қазақстан газеті - 
______________________________
 
газет. Оның 
____________________________________
 200 000 екен. Газеттің 
______________________________
  билік, саясат, 
экономика,  құқық,  әлеумет,  руханият,  тұлға,  спорт,  тіршілік  тақырыптарына  арналған.   
Бұл  газеттің 
_________________________________________________________
  негізінен  қазақстандықтар.  Бұл  газетте 
еліміздегі 
________________________________________________
 болып жатқан 
___________________________________________________
, саяси 
______________________________________
, 
________________________________________
 адамдар мен тұлғалар жайлы жазылады.

221
X БӨ
ЛІМ
3. Көп нүктенің орнына берілген сөздердің бірін қойып, сөйлемді аяқтаңыз.
Адам  жалғыздықта  өмір  сүре  1 
___________________________
  Әрдайым  арқа  сүйейтін  адам  керек                                          
2
 __________________________
 Заманға сәйкес адамдық құндылықтар да, қасиеттер де 3 
______________________________
_____
 бара жатыр. Әрбір адам өзінің жағдайын ғана 
___________________________________
. Біздің ата - анамыз бізді 
асырайды, оқытады, біз үшін бәрін беруге дайын. Ал, соны бағаламайтын жандар қаншама?! 
Қартайған  шағында  кез  келген  ата-ана  баласынан,  әрине,    жақсылық 
___________________________________
. 
Бірақ, керісінше, көп жастар қазіргі таңда ата-аналарына көмектеспейді. Сондықтан ең жақын 
адамдарымызды бағалайық.
4. Пікірлесіңіз.
1. Өз әріптестеріңізбен оқыған мәтін мазмұны туралы пікірлесіңіз. 
2. Кестеде берілген сөздердің мағынасын бір-біріңізге түсіндіріңіз.
5. Сұрақтарға жауап жазыңыз.
1. Сіз кімге арқа сүйейсіз? Неге?
2. Қандай адамдық құндылықтарды білесіз?  
3. Адамдар қандай жағдайда көмекке зәру болады?
алмаймын
алмайды
алмайсың
алмаймыз
1
боламын
боласыз
болады
боласың
2
өзгереді
өзгермек
Өзгеруге
өзгеріп
3
ойламайды
ойлайды
ойлаймын
ойлайсың
4
күтесің
күтеді
күтеміз
күтемін
5
Жалғыздық
Арқа сүйеу
Адамдық құндылықтар
Көмекке зәру

222
X 
БӨ
ЛІМ
6. Сөздер мен суреттерді сәйкестендіріңіз.
7. 6-тапсырмадағы ауру түрлерінің кез келген 2 түрін алып,  емделу жолын жазыңыз.
Құлақ ауру
Тамақ ауру
Қызу көтерілу
Суық тию
Арқа/бел ауру
Бас ауру
Тіс ауру
Іш ауру
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________

223
X БӨ
ЛІМ
8. Сіз не істейсіз?
Ана  мен  баласын  дүкеннен  көрдіңіз.  Сусын  сататын  бөлімнің  қасынан  өткенде  кішкентай 
бала анасына газдалған сусын алып беруін өтініп жылай бастайды. Анасы баласының жылайын 
деп тұрғанын көрген соң, сусынды алып берді. Егер сіздің балаңыз болса немесе сіз баланың 
анасының орнында болсаңыз, не істер едіңіз?
А) Алып берер едім. Өзімнің де ішкім келіп тұрған. Онда тұрған ештеңе жоқ.
В) Алып бермеймін. Газды сусынды ішуге болмайды.
С) Білмеймін.
9. Сіз не дейсіз? Сұрақтарды талқылаңыз.
Қандай жауап берсеңіз де, нақты дәлелдер келтіріңіз.
10. Мақалды оқыңыз. Қолданысқа енгізіңіз. Мағынасын түсіндіріп беріңіз.
Балалардың барлығы бірдей 
көкөністі жақсы көрмейді. 
Оларды  көкөніс жеуге қалай 
үйретуге болады?
Кока-кола немесе басқа да газды 
сусындардың барлығын зиянды 
деуге бола ма? 
Балаңызбен немесе өзге жасы 
кіші балалармен  «салауатты 
тамақтану» деген тақырыпта 
сөйлесіп көрдіңіз бе?
Өзіңіздің бала кезіңіздегі және 
қазіргі жас балалардың тамақтану 
режиміне көңіліңіз тола ма? 
Қандай да бір айырмашылықты 
байқадыңыз ба?
Балаларға арналған отандық 
тағам өндірушілерді білесіз бе?
«Зерттеушілердің зиян деген тағам, сусындарын кейде 
ішкізіп, жегізіп тұру керек. Сөйткенде баланың иммунитеті 
ауруға қарсы тұра алады» деген пікірге сіз не дейсіз? 
Көзің ауырса, қолыңды тый,
Ішің ауырса, аузыңды тый.
Баланы тәрбиелеме, өзіңді тәрбиеле.

224
X 
БӨ
ЛІМ
ОҚыЛыМ
1. Сіз не дейсіз? 
Сүтті коктейль - балаларға арналған ең зиянды сусын
Америкалық  зерттеушілердің  пікірінше,  сүтті  коктейльдің  құрамында  қант  пен  майдың 
шектен тыс мөлшері бар көрінеді. Бұл – балалардың ағзасына өте зиян. 
Балаларға  арналған 5 зиянды сусынмен таныс болыңыз: 
Америкалық зерттеуші ғалым Эрик Стайсом тіл үйірер сүтті 
коктейльдің ағзаға зиян екенін анықтап шықты. Құрамындағы 
шектен тыс қант пен май сіздің денсаулығыңызға кері әсерін 
тигізеді.  Ғалымдар  100-ге  тарта  орта  мектеп  оқушыларына 
шоколад  қосылған  сүтті  коктейль  ішкізіп,  зерттеп  көрді. 
Нәтижесінде,  мамандар  бұндай  сусындар  жүйке  жүйесіне 
наркотикалық  заттар  секілді  әсер  етеді  деген  тұжырымға 
келіпті.  Қант  шынында  да  жүйке  жүйесінің  жылдам  қызмет 
етуі үшін жігерлендіруші күш болып табылады. Біртіндеп сүтті 
коктейльдің  мөлшері  арта  түскен  сайын  семіздіктің  қауіпті 
түріне алып барады.
Көптеген  балалар,  тіпті, 
ата-аналардың өзі де шөлін 
газдалған 
сусынмен 
қандырғанды  дұрыс  көреді.  Бірақ  та  балалардың  ағзасына 
зиянды  сусындардың  бірі  –  осы.  Газдалған  сусынның 
құрамында  қанттың  шектен  тыс  мөлшері  және  химиялық 
заттар  (бояғыш  заттар,  консерванттар,  т.б.)  мол  кездеседі. 
Дәрігерлер  ылғи  да  ересектердің  өзін  газдалған  тәтті 
сусындардан аулақ болуға шақырып жүреді. Егер бір тәуелді болып алсаңыз, тез айығып кету 
қиынға соғады.
Бәріміз шырынның құрамында дәрумендер, пайдалы заттар мол екенін білеміз. 
Бірақ кез келген шырын асқазанға ауыр тиеді. Шырындағы көп мөлшердегі қышқыл 
мен көмірсу, минералды тұздың жоғарғы концентрациясы жасқа толмаған баланың 
ішіне  тіптен    зиян.  Шырынның  құрамында  көмірсулар  өте  мол.  Бұл  асқазан-ішек 
ауруына жағдай туындатады. Ішек шырышының қабынады. Бала ағзасының мүлде 
басқа  агрессиялық  өнімдерді  қабылдамас  үшін  тез  арада  алдын  алу  қажет.  Ұйқы 
безінің де зақымдану қаупі жоғары.
Кофе баланың жүйке жүйесінің қалыпты дамуын бұзады. 
Сол себепті жас баланың мінез-құлқы тез өзгеріп, эмоцияға 
берілгіш болып кетеді. Бала көңілді немесе жылауық, ашушаң 
не керісінше енжар, сылбыр болып өсуі мүмкін. Егер кофеин 
жиі қолданылып тұрса, баланың жаман жаққа өзгеріп кетері 
анық. Ал, бала тәуелді болып алса, өмірге деген құлшынысы төмендеп, 
көп энергиясын босқа шығындап алады. Жүрек ауруына да әсер етеді.
Шай  -  бойыңыздағы  ағзаға  қажетті  калий, 
натрий  және  кальций  секілді  дәрумендердің 
қас жауы. Егер сіз шайды көп ішіп жүрсеңіз, аталған дәрумендер несеп 
жолы арқылы сыртқа шығып кетеді. Бұл – үлкендер үшін де, жас балалар 
үшін де сүйектің зақымдануына әкеліп соғады. Бұл ауру остеопороз деп 
аталады.

225
X БӨ
ЛІМ
2. Мәтінде аты аталмаған сусын түрлерін сызып тастаңыз.
Көк шай
сорпа
Сүтті коктейль
Ыстық сүт
Айран
шырын
шай
кофе
Какао
Газды сусын
3. Мәтін мазмұны бойынша, сұрақтарға жауап жазыңыз.
1. Мәтін кімге арналған?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Мәтіннің негізгі идеясы не?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Сүтті коктейль неліктен балалар үшін зиян сусын болып табылады?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Сүтті коктейльдің зиян болуын дәлелдейтін екі себепті атаңыз.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________
5. Зерттеушілер бұл сусынның зиян екендігін қалай дәлелдепті?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________
6. Коктейльді жиі және көп  ішу қандай ауруға әкеп соқтырады?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________
7. Неге газдалған сусынды балаларға ішуге тыйым салу керек?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________
8. Шырын бала ағзасының қай бөлігін зақымдайды? Екеуін атаңыз.
1
__________________________________________________
   2
__________________________________________________
9. Кофені ішкен баланың мінез-құлқындағы өзгерістерді сипаттаңыз.
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________
10. «Шай – қазақтың ежелден келе жатқан сусыны. Неге ол балаға зиян?»
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________
4.  Сурет  бойынша  сұхбат  құрастырыңыз.  Жоғарыда  оқыған  мәтін  мәліметтерін 
пайдалана отырып, Нұрланға кеңес беріңіз.
Сәлем, Нұрлан! 
Көңіл күйің болмай тұр ғой?
Сәлем, Сәуле! 
Басым ауырып тұр. 
Таңертеңгі шайымды 
ішпеп едім.....кола іше 
салайын деп тұрмын.

226
X 
БӨ
ЛІМ
5. Сіз қалай ойлайсыз? Берілген дайын тіркестерді қолданыңыз.
Меніңше, бас 
__________________________________________________________________________________________________________________________________
.
Менің ойымша, тіс 
_________________________________________________________________________________________________________________________
.
Менің білуімше, асқазан 
________________________________________________________________________________________________________________
.
Менің естуімше, 
____________________________________________________________________________________________________________________________
.
Мен кофе ішкелі 
_____________________________________________________________________________________________________________________________
.
Басым ауырып, шай ішіп 
_______________________________________________________________________________________________________________
.
ГраММатика
Ережемен танысыңыз.
Көсемше. 
Көсемшенің қимыл-сын пысықтауыштық қызметі           
312
 
- бет
Көп жылдар 
шаршамай
 еңбек еттіңіз.
Жас балаларға 
асықпай
 сөйлеу керек.
1. Сәйкестендіріңіз.
А 
В
1 - ___
Қарай-қарай
А сөйлеу
2 - ___
Жылдам жүзіп
Ә ойлану
3 - ___
Ақырын келіп
Б қарау
4 - ___
Ойланбай
В сөйлесу
5 - ___
Ашуланып
Г жүгіру
6 - ___
Күліп
Ғ кету
7 - ___
Асықпай 
Д жету
Асқазан неден 
ауырады?
Іш неден 
ауырады?
Қызу неден 
көтеріледі?
Тіс неден 
ауырады?
Бас неден 
ауырады?

227
X БӨ
ЛІМ
2.  Мәтінді оқыңыз. Бос орынға көсемшенің қажетті формасын қойып толықтырыңыз.
Бір күнде адамға қандай мөлшерде тағам керек? Бұл оның жасына, жынысына, мамандығына, 
тұрмыстық жағдайына байланысты. Ғалымдар мамандықтарына қара......   адамдарды тамақтануы 
бойынша мынадай топқа бөледі:
1-  топ.  Жұмысты  бір  орында  отыр
__________
  жасайтын  қызметкерлер. 
Олар көп физикалық күшті қажет етпейді, бірақ миға үлкен күш түсіретін 
мамандық иелері.
2-топ. Халыққа қызмет көрсетумен, бір орнында отыр
__________
  немесе 
жүр
__________ 
  жұмыс  жасайтын  қызметкерлер:  байланыс  саласының 
қызметкерлері, тігіншілер, саудагерлер т.б.
3-топ.  Үй  жөндеумен  айналысып,  ауыр  жұмыс  жаса
__________
  ақша 
табатын,  жұмысы  физикалық  күшті  көп  талап  ететін  қызметкерлер: 
жұмысшылар, қоғамдық көлік жүргізушілері, кір жуу қызметкерлері т.б.
4-ші топ. Тек физикалық күш жұмса
__________ 
ақша табатын мамандықтар: 
құрылыс  жұмысшылары,  шахтерлер  т.б.  Жалпы  алғанда  күніне  4  рет 
тамақтан....... алуымыз керек және оның екеуінде ыстық тамақ жеуіміз 
керек.  Қатты  майлы  тамақтан  бас  тартқанымыз  жөн.  Және  қатты 
той
__________
  тамақ  ішу  де  зиян.  Ұйқыға  жатардан  үш-төрт  сағат  бұрын 
тамақтан
__________
 алған дұрыс.
Дайындаған: Мейіргүл Оңғарова

жүктеу/скачать 20,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: