Қазақстан республикасы

Басқа насекомдардың денесiнiң сөлiн сорып қоректенетiн насекомдар мен кенелерде алдыңғы iшектегi артық суды ортаңғы iшекке жiбермей тiкелей артқы iшекке өткiзетiн сүзгiш камералар болады.

Қоршаған ортаның ылғалдылығына қоятын талаптың дәрежесiне қарай организмдердi гигрофильдi, мезофильдi және ксерофильдi деп үш топқа бөледi. Гигрофильдi түрлерге жалаңаш шырыш, сабақ көбелегi, маса, сона, өсiмдiк қоректi нематодтар сияқты ылғалы мол жерлердi талғайтын организмдер, мезофильдiлерге күздiк және шалғын көбелектерi сияқты орташа ылғалдылықты ұнататындар, ал ксерофильдiлерге шөл шегiрткесi, қара денелi қоңыздар сияқты шөлейттi және шөлдi мекендердi ұнататын организмдер жатады. Бiрақ мұндай етiп бөлу белгiлi бiр дәрежеде салыстырмалы сипатта болады, себебi табиғатта ылғалдылықтың әсерiн көпшiлiк жағдайларда экологиялық факторлардың басқаларынан бөлiп қарауға болмайды, әсiресе температура мен қоректiк заттардан бөлуге болмайды.

Ылғалдылық пен қоректiк зат бiрiгiп қалай әсер ететiнiн қойма зиянкестерiнiң тiршiлiк әрекетiнен көруге болады. Мысалы, қойма бiзтұмсығы ылғалдылығы 20% аспайтын дәнмен қоректенедi, ал оның қарқынды түрде өсiп-өнiп көбею ылғалдығы 14-16% дәнмен қоректенгенде байқалады. Дәннiң ылғалдығы 12%-ке дейiн төмендесе оның дамуы кiлт баяулайды да, 11%-те өледi. Ылғалдылығы төмен дәнмен қойма кенелерi де қоректене алмайды.

Насекомдардың тiршiлiк әрекетiне әсiресе температура мен ылғалдылықтың бiрiгiп тигiзетiн әсерi өте күштi. Мысалы, тәжiрибеде күздiк көбелектiң ең жоғарғы өсiмталдылығы (бiр ұрғашы көбелекке 840 жұмыртқадан келетiн) температура 20⁰С және салыстырмалы ылғалдылық 85% байқалған. Температура 30⁰С-қа дейiн көтерiлгенде оның өсiмталдығы 377 жұмыртқаға дейiн төмендеген. Ал осы температурада бiрақ ылғалдылық 95%-ке дейiн көтерiлгенде көбелектiң салған жұмыртқаларының саны 30 аспаған.

Организмдердiң даму ұзақтығы мен тiршiлiгiн сақтау қабiлеттiлiгi де қоршаған орта температурасы мен ылғалдылығының қосыла тигiзетiн әсерiне тәуелдi. Табиғи жағдайда насекомдарға температура мен жауын-шашынның қосылған әсерiне баға беру үшiн сол көрсеткiштердiң климограмма және биоклимограмма түрiндегi графикалық талдау тәсiлi қолданылады. Климограмманы жасау үшiн ординат осiне температураның орташа айлық көрсеткiштерi, абцисс осiне жауын-шашынның мөлшерi қондырылады. Одан соң сол көрсеткiштердiң ай сайынғы қиылысу нүктелерiн сызықтармен қосады.

Белгiлi бiр түрдiң ареалының әртүрлi екi бөлiмi үшiн температура мен жауын-шашын жинағының көпжылдық орташа көрсеткiштерi негiзiнде жасалған климограммаларды салыстыра отырып сол түрдiң экологиялық стандартына азды-көптi сәйкес келетiн жағдайлар туралы пiкiр айтуға болады. Мысалы, В.В.Яхоновтың (1964) бақылауы бойынша беде бiзтұмсығы фитономус Бухара қаласының төңiрегiнде жыл сайын өте көп болып қаулап өсiп-өнедi. Ол Марсель (Франция) қаласы төңiрегiнде кездеседi, бiрақ онда оның сан мөлшерi көп болмайды. Температура мен жауын-шашын көрсеткiштерiнiң шекарасы пунктирмен көрсетiп жасаған климограмманы Марсель қаласы үшiн жасаған климограммаға қондырғанда көрсеткiштердiң арасындағы айырмашылық өте айқын байқалады. Климограмманың оңға қарай созылып кетуi фитономустың өсiп-өну кезiнде Францияның оңтүстiгiнде жауын-шашын мөлшерiнiң көп болуын дәлелдейдi. Бұл жағдай зиянкестiң сан мөлшерiнiң көбеюiне кедергi келтiредi.

Жыл сайынғы айлық температуралар мен айлық жауын-шашын жинағының орта мөлшерiн пайдалана отырып, белгiлi бiр мекен үшiн қатарынан бiрнеше жылға климограмма жасауға болады. Бақылаудағы насеком жаппай қаулап көбейген және оның сан мөлшерiнiң кiлт төмендеген жылдардағы климограммаларды салыстыра отырып, оның дамуы үшiн температура мен ылғалдылықтың бiрiккен жерiнiң қолайлы және қолайсыз жақтарын анықтауға болады.

Биоклимограмманы құруда жылдың әрбiр жеке айлары үшiн температура мен жауын-шашын көрсеткiштерiнiң қиылу нүктелерiн кәдiмгi тұтас сызықпен емес, насекомның әрбiр жеке фазасы үшiн қабылданған тиiстi шартты белгiлермен қосады. Мысалы, пунктир сызықшамен личинканың, тұтас сызықпен ересек насекомның, түктемен жұмыртқа фазасының даму кездерiндегi көрсеткiштердi қосады. Сондықтан биоклимограмма температура мен ылғалдылықтың тек насекомның жалпы дамуына ғана емес, сонымен қатар оның жеке фазаларының дамуына да әсер ететiнi туралы түсiнiк бередi.

Жарық. Құрлықта тiршiлiк ететiн омыртқасыз жануарларға жарықтың тигiзетiн әсерi алуан түрлi. Тура және шашыраңқы күн сәулесi насекомдар мен кенелердiң дене температурасы мен қимыл әрекетiнiң өзгерiп тұруына әсер етедi. Әр түрлi организмдердiң активтi әрекетi тәулiктiң жарық және қараңғы кезеңдерiнде де түрлi дәрежеде өзгерiп тұрады. Осыған сәйкес насекомдарды күндiзгi, кешкi және түнгi насекомдар деп 3 топқа бөледi. Мысалы, күндiзгi көбелектер (ақ көбелектер, нифалидтер, желкен қанаттар) тек күндiз ғана ұшады, қоректенедi, жұмыртқалайды, ал қоңыр көбелектер тұқымдасының өкiлдерi тек түнде ғана активтi болады. Сондықтан оларды түн көбелектерi деп атайды. Кешкi сағаттарда ғана (ымырт түскен кезде) активтi болатын насекомдарға бражник тұқымдасына жататын көбелектер, зауза қоңыздары және т.б. жатады.

Насекомдар әр түрлi спектор құрамын жақсы сезедi. Әсiресе қысқа толқынды (соның iшiнде ультрокүлгiн сәулелердi) спектор бөлiгiн өте жақсы қабылдайды. Көптеген насекомдар ультрокүлгiн сәулелердiң нәтижелi көзi болып саналатын сынап шамдары жарығына жақсы ұшады. Олардың жарығы зиянды насекомдардың бiрқатарын (соның iшiнде жемiр көбелегiн) жақсы тартады да, керiсiнше тор қанаттылар, кокцинеллидтер сияқты пайдалы насекомдарды онша қызықтырмайды. Жарықта жақсы ұшатын насекомдардың едәуiр бөлiмi жыныс мүшелерi пiсiп жетiлмеген күйде болады. Осыған байланысты жарық қақпандары тек насекомдардың сан мөлшерiн есепке алу және олардың iшiндегi зиянды түрлерiнiң шығатын мерзiмдерiн бiлу ғана емес, сонымен қатар солардың арасындағы зиянкестермен күресу шараларын iздестiру үшiн де пайдаланылады.

Насекомдар мен кенелердiң тiршiлiк циклiн реттеуде күндiз бен түннiң, яғни фотопериодтың ұзақтығына байланысты туатын реакцияның маңызы зор. ұзақ фотопериодта организмнiң бiрқатар ұрпақтарының дамуы үздiксiз жүредi. Ал фотопериодтың ұзақтығы сол түрге тән аумалы табалдырықтан төмендеген кезде даму тежеледi де, насеком қысқа диапауза күйiне көшедi. Дамудың мұндай түрi поливольтиндi насекомдардың көпшiлiгiне тән болады да ңұзақ күндiк дамуң типi деп аталады. Бұл жағдайда қысқа фотопериод осы мекен үшiн қолайсыз күз маусымының жақындап келе жатқандығы туралы дәл, космос сигналы болып саналады да, организмге күнi бұрын қысқа қажеттi физиологиялық даярлық жасауға мүмкiндiк туғызады.

«ұзақ күндiк даму» типiнен басқа «қысқа күндiк даму» да бөлiгi (тұт көбелегi, қызыл құйрықты көбелек, үшбұрышты түн көбелегi және басқалары). Мұндай үздiксiз даму тек қысқа күн жағдайында ғана байқалады, ал ұзақ күн жағдайында насекомның өсуi кiлт баяулайды немесе диапауза басталады.

Топырақ фаунасының маңызы өте зор. Онда кездесетiн омыртқасыз жануарлар органикалық заттарды минералдау процесiне қатысады. Топырақта ауылшаруашылық өсiмдiктерiнiң зиянкестерiмен қоректенетiн жыртқыш және паразиттi тiршiлiк ететiн организмдерде көп кездеседi. Сондықтан бiздiң елде топырақ фаунасының пайдалы әрекеттерiн күшейту жолдары жеке зерттелуде (мысалы, топырақтың құнарлылығын арттыру үшiн және омыртқасыздардың кейбiр түрлерiн топырақ диагностикасы үшiн пайдалану). Сонымен қатар топырақта ауылшаруашылық дақылдарына едәуiр зиян келтiретiн шыртылдақ қоңыздар мен заузалардың личинкалары, қызылша және картоп нематодалары сияқты зиянкестер де тiршiлiк етедi. Осыған байланысты зиянды организмдермен күресудiң тиiмдiлiгiн көтеру үшiн олардың өсiп-өнуiне топырақ факторларының қандай әсерi бар екенiн бiлудiң маңызы өте зор.

Топырақ фаунасының сан мөлшерiнiң динамикасына өте күштi әсер ететiн факторларға жататындар: топырақтың механикалық құрамы, оның температурасы мен ылғалдылығы, ауа өткiзгiштiгi (аэрация), рН мөлшерi мен топырақ ерiтiндiсiндегi тұздардың концентрациясы және топырақтағы органикалық заттардың мөлшерi.

Топырақтың құрамы мен құрылымы. Топырақтың негiзгi физикалық қасиеттерi – температурасы, ылғалдылығы, ауа өткiзгiштiгi оның механикалық құрамы мен құрылымына және тығыздығына байланысты болады. Сонымен қатар топырақтың құрамы жануарлардың жекелеген түрлерiнiң талғау қабiлеттiлiгiне тiкелей әсер етуi мүмкiн. Мысалы, зауза қоңыздарының (мәрмәрлi зауза, және тағы басқалар) личинкалары жеңiл және құмдақ топырақта өте қатты зиян келтiредi, ал жүзiм филлоксерасы ондай топырақта тiршiлiк ете алмайды. Кравчик, июнь заузасы, марокка шегiрткесi тығыздалған тың және тыңайған жердi мекендеудi көбiрек ұнатады. Ал барлық қоңыздардың тiршiлiгi үшiн ең қолайлысы жыртылған бос топырақты учаске.

Температура. Насекомдардың тәулiк iшiндегi және тiке миграциялары әдетте топырақтың температурасына байланысты. Ал топырақ үстiнiң температурасы тәулiк бойында едәуiр құбылмалы болса, оның тереңiрек қабаттарында (15-20 см) ондай құбылу аз байқалады. Мысалы, М.С. Гиляровтың бақылауы бойынша Полтава облысында тамыз айында (топырақтың қалыпты ылғалдылығы жағдайында) астық қоңыздарының, тозаң жемiрлерiнiң және шыртылдақ қоңыздардың кейбiр түрлерiнiң личинкалары тәулiк бойында 2 рет, ертеңгi сағат 8-10-да және кешқұрым, топырақтың ең үстiңгi қабатына көтерiлген, ал таңертеңгi сағаттарда және түстен кейiн 5-10 см тереңдiкке кеткен. Қыркүйек айында личинкалар топырақ бетiне таңертеңгi сағаттарда көтерiлiп, кешке дейiн сонда болған (М.С.Гиляров. 1949).

Топырақты мекендейтiн насекомдардың маусымдық миграцияларын зерттеп анықтаудың маңызы одан да зор. Шыртылдақ қоңыздардың личинкалары қысқа қарай әдетте тереңге кетпей, тоңазыған қабатта қалады, ал заузалардың личинкалары едәуiр (120-180 см) тереңдiкке миграция жасайды және олар әдетте жер астылық судың деңгейi жоғары болатын учаскелерде кездеспейдi. Осыған байланысты М.С.Гиляровтың айтуы бойынша (1949) Украинада зауза қоңыздары личинкаларының зиянкестiк әрекетi және топырақтың үстiңгi қабатына айдалған бос топырақ қабатында қыстайтын шыртылдақ қоңыздардың личинкаларына қарағанда бiр айдай кешiгiп басталады. Зиянкестердiң топырақта мекендеу мерзiмдерiн анықтау үшiн осындай ерекшелiктердi есте сақтау керек.

Құрғақшылық кезiнде топырақ ылғалдылығының қалыптан тыс төмен болуы топырақты мекендейтiн насекомдарды жердiң тереңiрек қабаттарына миграция жасауына мәжбүр етедi және олардың қуыршақтары мен жұмыртқаларының көпшiлiгiнiң тiрлiгiн жоюына әкелiп соқтырады.

1 Климаттың қалыптасуына қандай факторлар әсер етедi

2 Климат, микроклимат дегендерiмiз ненi бiлдiредi

3 Микроклиматқа қандай бақылаулар жүргiзедi

4 Климатты ауылшаруашылық тұрғыдан бағалау

5 Агроклиматтық аудандастыру, оның маңызы

6 Фитоклимат жөнiнде түсiнiк

7 Климатқа, микроклиматқа орман жолақтарының әсерi

1. Атақұлов Т.А., Ержанова К.М. Агрометеорология практикумы, Оқу құралы. Алматы, 2007 ж.

2. Чирков В.И. Агрометеорология, Учебник М. 1976

Қосымша:

1. Атақұлов Т.А., Дәндібаев Б.Д. Агрометеорология курсы бойынша оқу әдістемелік құрал. Алматы, 1998.-34 б.

2. Атақұлов Т.А., Герасименко Г.Д. Влияние микроклимата на фенологию яровой пшеницы при различном режиме орошения. Труды КазНИметеорологического института. М., Гидрометеоиздат, 1981.-60 с.

24-25 дәріс АуылшаруашылыҚ ӨндiрiсiнЕ агрометеорологиЯлыҚ КӨМЕКТЕР КӨРСЕТУ
Мақсаты: Ауылшаруашылық өндiрiсiнің әртүрлі салаларын агрометеорологиялық қамтамасыз етудiң ең негiзгi мақсаты ауылшаруашылығына, ауа-райы, климаттық жағдайларда жоғары өнiм алу үшiн жан жақты, тиiмдi пайдалануды білдіру.
Міндеті: Ауылшаруашылық өндiрiсiн агрометеорологиялық қамтамасыз етудi шаруашылықта дұрыс қолдануды үйрету.
Түйінді сөздер: Агрометеорологиялық бақылау, фенология.
Дәріс жоспары:

1. Ауылшаруашылығын қамтамасыз етудiң негiзгi түрлерi

2. Ауылшаруашылық өндiрiсiнiң әртүрлi салаларын агрометеорологиялық қамтамасыз ету ерекшелiктерi

3. Агрометеорологиялық бақылаулар

4. Агрометеорологиялық мәлiметтердi өндiрiсте және алқаптық тәжiрибелерде қолдану

5. Ауылшаруашылығында агрометеорологиялық қамтамасыз ету тиiмдiлiгi
Қазақстан Республикасында ауылшаруашылық өндiрiсiн агрометеорологиялық қамтамасыз ету (ауылшаруашылығына көмек көрсету) жұмысын Қазгидрометеорология және Қоршаған орта мониторингi ғылыми-зерттеу институты (ҚазНИИГМОС) жүргiзедi.

Қазгидромет облыстардағы гидрометеорология және қоршаған орта мониторингы орталықтарын, барлық гидрометеорологиялық, агрометеорологиялық станциялар мен посттардың бақылау жұмыстарына басшылық етедi.

Ауылшаруашылық өндiрiсiн агрометеорологиялық қамтамасыз етудiң ең негiзгi мақсаты ауылшаруашылығына, ауа-райы, климаттық жағдайларда жоғары өнiм алу үшiн жан жақты, тиiмдi пайдалану. Сонымен қатар Қазгидрометтiң мақсаттарына мыналар жатады:

1. Қазақстан Республикасы территориясында гидрометеорологиялық режимдердi зерттеу және климаттың ерекшелiктерiн белгiлеу;

2. Бүкiл жер шарындағы гидрометеорологиялық жағдайларға, үрдiстерге байқау жүргiзу:

3. Табиғат ресурстарын қорғау, сақтау;

4. Ауылшаруашылығын гидрометеорологиялық және агрометеорологиялық хабарлармен, болжаулармен қамтамасыз ету.
1. Ауылшаруашылығын қамтамасыз етудiң негiзгi түрлерi

Ауылшаруашылық өндiрiсiн қамтамасыз етудiң негiзгi түрлерiне мыналар жатады:

1. Алдын-ала метеорологиялық әртүрлi болжаулар: айлық 10, 7, 5, 3 күндiк немесе тәулiктiк. Айға агрометеорологиялық болжам жасау ҚР гидрометорталығында жүргiзiледi. Бұл болжауда күтiлетiн ауа-райына жалпы сипаттама берiледi, орташа көпжылдық ауа қысымынан және жауын-шашыннан күтiлетiн өзгерiстер мөлшерi көрсетiледi. Ауа-райының жылынуы мен суыту мүмкiндiгi болжамы бiрнеше тәулiктер қалғанда айқындалады. Ауа-райы 1-3 күн бұрын жергiлiктi радио немесе теледидар арқылы сәйкестендiрiлген ауа-райымен бiрге хабарланады (берiледi).

2. Ауа-райының қауiптi құбылыстары туралы ескерту. Бұл ақпарат ауа-райын хабарлағанда айтылады немесе өте қауiптi болған жағдайда телефон, радио арқылы ұйымдар мен халыққа тез арада жеткiзiледi.

3. Ауа-райы жағдайы туралы агрометеорологиялық ақпарат және олардың ауылшаруашылық өнiмдiлiгiнiң қалыптасуы мен дамуына әсерi. Бұл ақпарат тәулiктiк, бескүндiк, апталық және он күндiк бюллетен ретiнде болып ауылшаруашылығына ұсынылады. Сонымен қатар арнайы анықтамаларда агрометеорологиялық ақпараттар немесе қолайсыз ауа райы жағдайы ескертiледi. Агрометеорологиялық шолу вегетациялық кезеңге, ауылшаруашылық дақылдарының қыстайтын мерзiмiне және ауылшаруашылық жылына жасалынады.

4. Агрометеорологиялық болжау – ауылшаруашылық өндiрiсiн қамтамасыз етудiң басты түрi. Бұл болжамдар салыстырмалы түрде жоғары айқынды, сондықтан олар ұйымдастырылған шараларды негiздеу үшiн, ауылшаруашылық ұйымдарында орталықпен жоспарлау негiзiнде жүргiзiледi.

5. Агроклиматтық ақпарат көпжылдық агрометеорологиялық факторлар туралы мәлiметтерден тұрады. Бұл ақпарат әртүрлi агроклиматтық анықтамалықтарда, арнайы монографияларда, карталарда көрсетiледi.

Ауылшаруашылық өндiрiсiн агрометеорологиялық қамтамасыз ету ауылшаруашылығында ағымды және келешектегi жобаларды жасауда қолданылады. Бұл әртүрлi ақпараттардың тұтынушылары – ауылшаруашылық өндiрiсiнiң мамандары мен жетекшiлерi – олар агрометеорологиялық күтiлетiн жағдайларға байланысты агротехникалық шараларды тиiмдi пайдалану және ауылшаруашылық техникаларын анағұрлым тиiмдi пайдалану, сонымен қатар жинау және егiндi егу жұмыстарын жоспарлауда пайдаланады.

Тыңайтқыштарды тиiмдi пайдалану метеорологиялық шарттар мен топырақтағы өнiмдi ылғалдылық қорымен тығыз байланысты.

Ауылшаруашылық дақылдарын егу мерзiмi ауа-райы жағдайына тiкелей байланысты. Агротехниканы дифференциалды пайдалану мақсатында агрометеорологиялық ақпараттарды пайдалану, климаттың ресурстарын толық пайдалануға, ауылшаруашылық өнiмдiлiгiнiң арттыруға ықпал етедi.

Ауылшаруашылығында әртүрлi салаларының өзiндiк ерекшелiктерi бар. Өсiмдiк шаруашылығына қызмет жасау анағұрлым дамыды. Оның iшiнде: астық шаруашылығы, көк-өнiс, мақта, субтропикалық бау-бақша, суландырылған жер, жайылымдық мал шаруашылығы.

Суландырылған жердi игеру (қызмет ету) үшiн күтiлетiн метеорологиялық шарттармен, қалыптасқан есеп негiзiнде суарудың мөлшерiн, өсiмдiктiң даму фазасына байланысты суару нормасын және уақыты (мерзiмi) анықтау әдiстерi жасалынған.

Әдеттегi метеорологиялық мәлiметтердiң тыс суландырылған жерлер үшiн мынандай агрометеорологиялық ақпараттар берiледi:

1. 
   суармалы танаптың топырақ ылғалдылығы бойынша;
   
2. 
   жерасты суларының орналасу тереңдiгi;
   
3. 
   әртүрлi режиммен суарғанда өсiмдiктердiң өнiмдiлiгiн қалыптастыру мен дамыту мәлiметтерi;
   
4. 
   суару мөлшерi, мерзiмi, сапасы бойынша.
   

Қолайсыз табиғи жағдайларда малдарды сақтап қалу үшiн дұрыс тыңданған өлшемдердiң маңызы зор Н.А.Конюховтың, А.И.Чекерестiң, В.П.Петрашиннiң, М.К.Пушняктiң, И.Г.Ивановтың ұсынған әдiстерi тиiмдi метеорологиялық ақпарат алшаң мал шаруашылығы үшiн, ауа-райын болжау қауiптi жағдайлар алдын-ала радио арқылы хабарланады. Осының нәтижесiнде оңды, ыңғайлы метеорологиялық шарттар жолдарын таңдауға мүмкiндiк туады.

Агрометеорологиялық бақылаудың негiзiндегi негiзгi ұстаным, метеорологиялық элементтердiң параллелдiлiгiн бақылау.

Үздiксiз бақылаудың нәтижесiнде ауа-райы шартына сандық бағалау егiн егуде, жайылымдар, жыртылған жердiң жағдайы мен дамуына әсер етедi. Сонымен қатар ауылшаруашылық жұмыстарын жүргiзуге, малдарды жайуға (бағуға).

Метеорологиялық станцияларда ауылшаруашылық өндiрiсiн қамтамасыз ету үшiн, үнемi метеорологиялық элементтердi бақылаудан басқа, егiн алқаптарына, бау-бақшаға, жайылымдарға агрометеорологиялық бақылау жүргiзiледi.

1. Фенологиялық бақылау немесе өсiмдiктердiң даму фазасының қалыптасуын бақылау. Олар үнемi жүргiзiледi, әдетте күн ара (тақ сандар бойынша), мұнда 40-астам өсiмдiктер зерттеледi, (қарастырылады) 10 өсiмдiктен 4 орыннан бақылау участкесi жасалынады.

2. Егiстiң қалыңдығын анықтау.

3. Өсiмдiктiң биiктiгiн өлшеу.

4. Егiстiң зақымдануын анықтау – ол феналогиялық бақылау уақытында жүргiзiледi.

5. Жағымсыз метеорологиялық құбылыстардың негiзiнде зақымдалған өсiмдiктердi анықтау.

6. Зиянкестерлермен зақымдалған өсiмдiктердi анықтау.

7. Егiстi, сабанның ылғалдылығы, астық және оны жинау кезiнде қолайсыз шарттарда өсуiн бақылау.

8. Егiстiң жағдайын бес балды шкала бойынша көзбен анықтау.

9. Ауылшаруашылық дақылдарының өнiмдiлiгiнiң құрылымын анықтау және өнiмдiлiк элементтердiң қалыптасуын бақылау.

10. Суландыру жұмысын жүргiзуде оның сапасы мен ауа-райы шарттарына әсерiн бақылау.

11. Жайылымды жердiң жағдайын есепке ала отырып, малдардың жайылу шарттарын бақылау.

12. Күздiк дақылдар мен қыста тұқымдық ағаштардың жағдайын бақылау (олардың өмiрсүру қабiлеттiлiгiн бақылау).

13. Бақшаларда және күздiк дақылдардың танаптарында қардың жамылғысын, топырақтың еруiн, қату тереңдiгiн және температураны бақылау.

14. Ауылшаруашылық дақылдарды егуде топырақтың ылғалдылығын бақылау.

Алқаптық тәжiрибенiң нәтижесiн бағалау үшiн тәжiрибе жүргiзу кезеңiнде метеорологиялық шарт қаншаға ауытқығанын бiлу қажет.

Егерде ауа-райы жағдайы тәжiрибе жүргiзу кезiнде кенеттен аномалды (өзгерсе) болса, онда алынған нәтижелер көп жылдарға сипатты (сәйкес) бола алмайды.

1. Егiн егу алдындағы кезең: топырақтың температурасы мен ылғалдылығы туралы мәлiметтер қажет (әсiресе тұқымды егу тереңдiгiнде).

2. Егу кезеңiнен өскiн пайда болғанға дейiн. Тұқымның ену тереңдiгi мен топырақ ылғалдылығы және температура динамикасының есебi маңызды орын алады. Көрсетiлген факторлар тұқымдардың өсу жылдамдығын айқындайды және өскiндердiң бiркелкi пайда болуын қамтамасыз етедi.

Үсiктер белгiленiп, олардың қарқындылығы айқындалады.

Топырақ ылғалдылығына баға берiледi, ол үшiн тәжiрибе учаскесiнде өсiмдiкке тиiмдi ылғал мөлшерi, жауын-шашын, оның iшiнде нөсер жаңбыр мөлшерi анықталады.

3. Көктеуден гүлденуге дейiнгi кезең. Мысалы: күздiк бидай дақылы үшiн температура 20-24⁰ және топырақ ылғалдылығының қоры 10-14 мм болғанда масақ iшiндегi дәннiң саны 50% төмендейдi. Бұдан бiз әлеуеттi астық өнiмдiлiгiнiң қолайсыз метеорологиялық құбылыстардың әсерiнен екi есе төмендейтiндiгiн байқаймыз.

Мұндай тәуелдiлiк әртүрлi кезеңде дамитын көптеген ауылшаруашылық дақылдарында белгiленген, онда өсiмдiктiң дамуы мен өнiмдiлiгiне метеорологиялық факторлардың әсер етуi әр-бiр фазаларына анықталған.

4. Гүлденудiң басталу кезеңiнен өсiмдiктiң жетiлуiне дейiн, өсiмдiктiң арасында ауа ылғалдылығы мен температура режимiнiң әсерi маңызды. Сонымен қатар бұл уақытта өсiмдiк аралығындағы күн радиациясы да үлкен әсер етедi.

Өсуге метеорологиялық шарттардың әсер етуiн сандық бағалау кезеңдерi, ауылшаруашылық дақылдарының өнiмдiлiгiнiң қалыптасуы мен дамуы үшiн келесi мәлiметтер пайдаланылады:

а) көпжылдық орташа температурамен салыстырғанда фаза аралық кезеңнiң орташа ауа температурасы;

ә) топырақтың беткi қабатында және атмосферада болатын күндердiң саны көрсетiлген максималды және минималды температуралар: керi температура (үсiктер), 5⁰С төмен температура (жылуда өсетiн дақылдар), 30⁰С жоғары – максималды температура;

б) жауын-шашын мөлшерiнiң жиынтығы және жауын күндерiнiң саны, оның iшiнде тәулiктiк 1,0 мм асатын жауын-шашын көлемi және күштi нөсерлер (тәулiгiне 10мм жоғары);

в) 30% тең, одан да төмен салыстырмалы ауа ылғалдылығының күндер саны, аңызақ күндерiнiң саны;

г) өсiмдiк пайдалана алатын ылғалдылықтың қоры 0-20 және 0-100 см және он күндiк бойынша;

ғ) бұршақ жаууы мәлiметтерi, қатты жел және басқадай қолайсыз метеорологиялық құбылыстар бойынша мәлiметтер алынуы керек..

Тәжiрибелiк участкелерде топырақтың құрамына байланысты әртүрлi агротехникалық тәсiлдердi қолдануға, рельефтiң түрiне байланысты температура мен ылғалдылық, метеорологиялық алаңда айрықша ерекшеленедi.

Агрометеорологиялық ақпараттарды ауылшаруашылығында пайдалану экономикалық қатынастарға анағұрлым тиiмдiлiктi бередi. Бұршаққа қарсы өсiмдiктердi қорғап қалу тиiмдiлiгi әр жыл сайын 40 млн. теңге екендiгi есептелiнген.

Үсiктiң болуын алдын-ала есептеу анағұрлым тиiмдi, көкөнiстердiң көшеттерiнiң құны (қырыққабат, қызанақ, бұрыш, баклажан) және техникалық дақылдар (темекi және т/б) 1-2 мың. тенге құрайды. Бiр ғана табысты болжам бiрнеше мың теңге шығындардың алдын алады.

1977 жылы көктемде солтүстiк Қазақстанда ылғалдылықтың қорын болжауда қолайсыз құбылыстарды анықтаған. Соның салдарынан себу мөлшерi гектарына 20 кг азайған, 100 мың тонна тұқым үнемденген. Бұл пайдаға әсер еткен – жасалынған дұрыс болжау.

Ауа-райы шартын дұрыс есепке алмау шаруашылықтарға үлкен шығын әкеледi. Мысалы: Алматы облысының кейбiр аймақтарында ауа-райы шартын дұрыс болжамағанның сандарынан 200-ге жуық қойдың өлуiне соқтырды. Себебi: Үсiктiң болуы туралы ескертiлмегеннен, төлдердi шомылдырған. Ал шын мәнiнде болжам дұрыс едi.

Тура осындай жағдай 1985 ж өте күрделi нәтижелермен болған. Мамыр айына болжам бойынша температура 0⁰-3⁰ дейiн (жауын-шашын, сулы қар) болуы ықтимал болған. Қазақстанның оңтүстiк-шығысында 13-14 мамырда температура 10,5⁰ төмендеген (теңiз деңгейiнiң биiктiгiнде 1550 м) – 3⁰ дейiн (650м). Осы кезде бау-бақша, жүзiмдiктер, жемiс-жидектер, темекi толығымен зиянданды. Ал бұрынғы Талдықорған, Жамбыл, оңтүстiк Қазақстан облыстарында шығын салыстырмалы түрде аз болды. Әсiресе таулы аймақтарда мал шаруашылығы анағұрлым жоғары шығынға ұшырады.

Үсiктiң жүру нәтижесiнде ауылшаруашылық дақылдарын зиянкестермен зақымдалынып, аурулардың мөлшерi өстi.

Ауылшаруашлық маманы ауа-райы шартын, климатты мұқият талдауға мiндеттi. Әрi ең бастысы ауылшаруашылық дақылдарын жағымсыз метеорологиялық құбылыстардан сақтау үшiн сәйкес шара қабылдауы тиiс.