Денсаулық сақтау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру

4.1. Денсаулық сақтау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру

Халықтың денсаулығын бұдан әрі нығайту үшін ҚР Президентінің

Республикада балалардың ауру-сырқауын азайту үшін бірқатар іс-шаралар орындалуда:

Жол картасы – 2015-2017 жылдарға арналған балалар травматизмінен, жазатайым оқиғадан өлім-жітімді төмендету және балалар травматизмінің алдын алу жөніндегі ведомствоаралық кешенді жоспар іске асырылуда;

қауіпсіз әрекет ету және салауатты өмір салтын ұстану жөнінде қоғамдық пікір қалыптастырылуда;

тыныс алу органдары ауруларынан балалардың ауру-сырқаттануын және өлім-жітімін төмендету жөнінде шаралар жүргізілуде;

балалардан бастапқы кезеңдерінде айқындау мақсатында қатерлі ісік ауруын айқындау мақсатында балаларға медициналық көмек көрсетуді және халықаралық деңгейге жақындаған онкологиялық аурулардан айығу нәтижелерін арттыру жетілдірілуде;

ҚР әйелді босандыру және балалық шақ қызметі жұмысының тиімділігін арттыру және кіріктірілген үлгісін енгізу бойынша 2016-2019 жылдарға арналған жол картасы іске асырылуда.

4.2. Денсаулықтың негізгі көрсеткіштері

4.2.1. Нәресте өлімі

ҚР ҰЭМ СК-нің ақпаратына сәйкес 2016 жылдың 9 айы ішінде нәрестелер өлімі 1000 туылғанға шаққанда 8,8 жағдайды құрады, бұл

Жалпы республика бойынша соңғы 5 жылда (2011 жылдан 2015 жылға дейін) нәрестелер өлімінің деңгейі 1,6 есе төмендеген: 1000 туылғандарға шаққанда 14,8 жағдайдан 9,4 жағдайға дейін.

Нәрестелер өлімінің деңгейі бойынша ең қолайсыз жағдай Қызылорда облысында байқалады: мұнда 2016 жылдағы ең жоғары көрсеткіштер байқалады, сондай-ақ бұл 2015 жылмен салыстырғанда көрсеткіштің ұлғаюы байқалған бірден-бір облыс (2016 жылдың 9 айы ішінде 1000 тірі туылғандарға шаққанда 10,8 өлім-жітім, 2015 жылы – 10,5 жағдай). Бұл көрсеткіш бойынша ең қолайлы жағдай Алматы және Астана қалаларында байқалады, 2016 жылы ең төмен көрсеткіштер.

Бұл көрсеткіш бойынша елдегі ахуал жыл сайын жақсарып келе жатқанымен, алайда дамыған елдердің деңгейіне әлі жете қойған жоқ. Мәселен, 2015 жылы Қазақстандағы нәрестелер өлімінің көрсеткіші Еуропа елдеріндегі бұл көрсеткіштен 2-3 есе артық (Ұлыбританияда – 2013 жылы 3,94, Германияда – 2013 жылы 3,3, Данияда – 2012 жылы 3.49), Ресейге, Украинаға, Беларуське қарағанда жоғары болды, Қырғызстанға, Тәжікстанға, Өзбекстанға қарағанда төмен.

Балалар өлімі – бұл 5 жасқа дейінгі жастағы балалардың өлімі. ДСҰ деректері бойынша «бір жастан бес жасқа дейінгі жастағы балалар өлімі жағдайларының көбі алдын алуға болатын, сондай-ақ үйде немесе медициналық мекемелерде оңай емдеуге болатын аурулардың нәтижесінде болуда».

ҚР ДСӘДМ жедел деректері бойынша 2016 жылдың 9 айы ішінде балалар өлімінің көрсеткіші 1000 туылғандарға шаққанда 10,5 жағдайды құрады, бұл 2015 жылдың осындай кезеңімен салыстырғанда 12,4%-ға аз (2015 жылдың 9 айы ішінде 1000 туылғандарға шаққанда 11,8).

Ресми деректер бойынша соңғы бес жылдың ішінде Қазақстанда балалар өлімі көрсеткіші 2015 жылы 2011 жылдағы 1000 туылғандарға шаққанда 17,9 жағдайдан 12,2 жағдайға дейін төмендеді.

2016 жылдың 9 айы ішінде бұл көрсеткіш бойынша айтарлықтай қолайлы жағдай Алматы қ. (1000 туылғандарға шаққанда 6,8 жағдай), Астана қ. (7,6), СҚО (9,3) және Павлодар облысында (1000 туылғандарға 8,4 жағдай) кездеседі. Бұл көрсеткіш бойынша ахуалдың едәуір жақсаруы (көрсеткіштің 30%-дан көп төмендеуі) өткен жылдың осындай уақытымен салыстырғанда Астана қ. және Ақтөбе облыстарында байқалады.

Балалар өлімінің жастық құрылымында нәрестелер өлімі 82,5% құрайды.

Аналар өлімі жүктілікпен (оның ұзақтығы мен мекеніне байланысты емес) уағдаланған жүктілік кезінде немесе одан кейін белгілі бір себептермен 42 сағат арасында оны қиындатқан жағдаймен, бірақ жазатайым жағдаймен немесе кездейсоқ болған себеппен байланысты болмаған әйелдердің өлімі.

4.2.4. Балалардың ауру-сырқаттануы

10 жыл ішінде елімізде балалар ауру-сырқаты көрсеткішінің жыл сайынғы төмендеуі байқалады (2006 жылғы 100 балаға шаққанда
98,2 жағдайдан 2015 жылғы 87,2 жағдайға дейін).

ҚР ДСӘДМ деректері бойынша 2015 жылы балалардың (0-14 жас) және жасөспірімдердің (15-17 жас) ең жоғары ауру-сырқаты Павлодар облысында Алматы қ. және ШҚО байқалды. Ең төмен көрсеткіштер – Атырау облысында.

0-14 жастағы балалардың ауру-сырқаттарын аурулар топтары бойынша қарайтын болсақ, онда тыныс алу органдары аурулары бойынша айтарлықтай жоғары көрсеткіштерді белгілеуге болады (2015 жылы – 100 мың балаға шаққанда 62951,1 ауру-сырқаттар), яғни 2015 жылы республикадағы балалардың жартысынан көбі дәрігерге осы себеппен қаралған.

Мектеп оқушыларының арасындағы жүргізілген профилактикалық байқаулардың нәтижелері бойынша мектеп оқушылары денсаулығының маңызды проблемасы ретінде көрумен байланысты проблеманы айтуға болады. Көру нашарлығы бойынша аурулардың жоғары көрсеткіштері Қарағанды (1 000 қаралған балаларға шаққанда 36,7 жағдай айқындалды), Павлодар облыстарында (26,4), БҚО (25 жағдай) байқалды.

Аталған зерттеу аясында сұралған ата-аналардың көпшілігі (79%) балаларының денсаулығымен байланысты проблемалар жоқ екенін белгіледі. Алайда өңірлік бөліністе жағдай өзгеше.

Басқаларына қарағанда отбасында екі баласы бар ата-аналар балаларының денсаулығына алаңдаушылық білдіреді (23,2%). Отбасында балалар қаншалықты көп болса, соншалықты ата-аналар балаларының денсаулықтарындағы проблемаларға азырақ алаңдайды. Бұл үрдіс шамасы көпбалалы отбасыларында балалар аз ауыратындығымен емес, ата-ананың әрбір балаға, оның проблемаларына қарау, назар аудару мүмкіндігінің аздығымен, сондай-ақ ата-аналардың балаларының ауруларына едәуір байыппен қарауымен байланыстырылады.

Осы зерттеудің аясында балалар өздерінің денсаулық жағдайларын өздері бағалады: өздерінің денсаулығын өте жақсы деп бағалаған оқушылар - 53,4%, 4 баллға бағалағандар - 34,8%. Өздерінің денсаулықтарына

Ер балалар қыздарға қарағанда өз денсаулық жағдайын айтарлықтай жоғары бағалады: өте жақсы бағаны («5») ер балалардың 62% қойды, ал қыздар арасында бұл жағдайды беске бағалағандар 48%.

Сұрау нәтижелері бойынша сұралған балалардың 17,9% жиі ауырады, соның ішінде 59,4% қыздар және 40,6% ер балалар.

Балаларды сұрау нәтижелері бойынша 1% қажетті дәрілері жоқ, дәрігерге көріне алмайды және қажетті емді ала алмайды – тиісінше 1,8% және 0,9% балалар. Сұралған балалардың 4,1% тамақтанудың нашар екенін атап өтті.

Зерттеу деректері бойынша балалар көбінесе ауылдық аудан орталықтарында көбірек ауыратыны – 26,4% және шалғайдағы ауылдарда азырақ ауыратыны – 7,4% байқалды. Қажетті дәрілердің, құрал-жабдықтардың жоқтығына шалғайдағы ауылдардағы балалар наразылық білдірді (3,7%). Ауылдық аудандық орталықта 3,5% сұралған бала дәрігердің қабылдауына кіре алмайды және 3% қажетті емді ала алмайды. Облыс орталығындағы балалар шалғайдағы ауылдарға қарағанда (3,7%) тамақтанудың нашарлығына наразы, ал ауылдық балалар мұндай проблеманы тіпті белгілеген де жоқ.

4.3.1. Денсаулық сақтау қызметтерінің қолжетімділігі

Соңғы төрт жылда Қазақстанда балалардың денсаулығын сақтау деңгейін арттыруда елелулі нәтижелерге қол жеткізілді: диагностика мен емдеудің жоғары технологиялық қазіргі заманғы әдістері енгізілді, педиатрлық бейіндегі медициналық кадрларды даярлау процесі жетілдірілді және басқалар, алайда ресми статистикалық деректер бойынша балалар емханалық бөлімдері мен кабинеттері бар ұйымдардың саны азайғаны байқалады

Туудың жоғары деңгейі байқалатын облыстарда (ОҚО, Алматы облысы, Астана қ.) ұйымдар санының көбейгені, ал басқаларында азайғаны байқалады. Астана мен Алматы қалаларының балалары медициналық көмекпен жақсырақ қамтылған, мұнда педиатрлар мен балалар койкаларымен қамтылудың ең жоғары көрсеткіштері байқалады, ал Атырау, Маңғыстау, Қызылорда, Жамбыл облыстары және ОҚО ең нашар қамтамасыз етілген. Павлодар, Ақмола облыстарында және СҚО балалар койкаларымен қамтылу айтарлықтай жақсы деңгейде, ал балалар дәрігерлерімен қамтылу – орташа деңгейде.

Жүргізілген әлеуметтанулық зерттеудің нәтижелері бойынша сұралған мамандардың 62% өздерінің өңірлеріндегі балалардың денсаулық сақтаудың сапалы қызметтерін алуға құқығы толықтай сақталған, 32% - біршамасы ғана, 3,4% - сақталмайды.

4.3.2. Зерттеу нәтижелері бойынша кәсіптік медициналық көмек алу үшін жүгінуі

Баланың ауырған жағдайында кәсіптік медициналық көмек алу үшін респонденттердің көпшілігі жүгінеді (76,6%, N=1794), алайда емдеуді өз беттерімен жасайтындардың үлесі жетерлік - 19,6%. Кейбір жағдайларда бала ата-аналарының араласуынсыз өз денсаулығына өзі қарайды (2%). Кейбір
ата-аналар ешкім емделу әрекетін жасамайтынын, ауру өзімен-өзі кетіп қалатынын көрсетті (0,2%).

5 баладан көп балалы отбасыларда ата-аналары салыстырмалы түрде дәрігерге сирек қаралатынын (70,7%), ал балалар өздері емделетіні (11,3%) назар аударарлық жағдай.

Алайда отбасындағы балалардың санына қарай бөліністе қарастыратын болсақ, көпбалалы отбасыларда кәсіптік медициналық көмек алуға бармаудың таралған себебі дәрігерге баруға (32%) және дәрілер алуға (20%) ақшаның жоқтығы болып табылады. Ал бір және екі балалы отбасыларда – медицинаға сенбеу, өз беттерінше емделуді қалау (тиісінше 20,8 және 20,2). Осылайша, тегін медициналық қызметтердің көлемі көп балалы отбасыларынан шыққан балаларға жеткілікті медициналық күтімді қамтамасыз етпейді және кәсіптік көмек ата-аналарының қаржылық мүмкіндіктерінің шектеулігіне орай қолжетімсіз болып қалуда.

4.3.3. Иммунизация мәселелері

2015 жылы ҚР ҰЭМ СК «ҚР ҰЭМ Ақпараттық-есептеу орталығы» Республикалық мемлекеттік кәсіпорнымен (БҰҰ Балалар қоры – ЮНИСЕФ техникалық және әдіснамалық қолдауы) ынтымақтаса отырып, Қазақстандағы көптеген көрсеткіштер бойынша кластерлік тексерістің (MICS) нәтижелері бойынша балалардың екпемен толық қамтылуы²⁹ 84,1% құрайды.

Ата-аналардың вакцинацияға деген қатынасы көп жағдайда позитивті сипатқа ие – 80% профилактикалық екпелер қажет екенін айтады.

Вакцинацияның баланың денсаулығына маңызды екенін белгілеген ата-аналардың үлесі балалар саны әртүрлі отбасыларының арасында шамамен бірдей. Отбасында балалардың саны қаншалықты көп болса, ата-аналары балаларының вакцинаға әсер беруінен азырақ қорқады, алайда вакциналар мен медициналық қызметкерлердің сапасына көбірек сенбейді.

«2015 жылғы Қазақстан Республикасындағы балалардың жағдайы туралы» баяндаманың негізіндегі қорытындылар мен ұсынымдарды іске асыру жөніндегі 2016-2017 жылдарға арналған ведомствоаралық әрекеттер жоспарын орындау аясында ҚР ДСӘДМ оқушылар арасында салауатты өмір салтын насихаттау, жұқпалы және жұқпалы емес аурулардың алдын алу жөнінде ақпараттық-түсіндірме жұмысын жүргізеді: елде ДДҰ-ның «Денсаулықты нығайтуға ықпал ететін мектептер» жобасын белсене іске асыратын

Жасөспірімдерге сексуалдық және репродуктивті денсаулығын қорғау, қауіпті түсік тастаулардың алдын алу жөнінде консультациялық қызметтер көрсету мәселелері жөніндегі жастар орталықтарының жұмысы ұйымдастырылған.

Есірткіге тәуелділік мәселелері бойынша ҚР ДСӘДМ ҮЕҰ бірлесе білім беру объектілерінде және ЖОО-ларда 1 235 іс-шара өткізді, олардың барысында оқу орындарында наркоманияның бастапқы профилактикасын, есірткіге тәуелді адамдардың профилактикасы, оларды емдеу және реабилитациясы, мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес ұйымдардың өзара іс-қимылы, есірткі бизнесімен күрестің тиімділігін арттыру мәселелері талқыланды.

4.3.5. Балалардың тамақтануы

Денсаулық, балалардың дұрыс тамақтануы олардың толыққанды өмірінің іргетасын қалыптастырады, оардың өсуін, дене және ой тұрғысынан дамуын қамтамасыз етеді.

Қазақстанда мектептерде тамақтану тегін және ата-аналардың төлеуі есебінен ұйымдастырылған. Жергілікті бюджеттен тегін тамақтану құқығына 2008 жылғы 25 қаңтардағы № 64 ҚР Үкіметінің қаулысымен белгіленген оқушылардың жекелеген санаттары ие, соның ішінде – жетімдер,

2015 жылы ҚР БҒМ Қазақ тамақтану академиясымен бірлесе бір реттік мектептегі тамақтанудың бірыңғай нормаларын (2012 жылғы 12 наурыздағы № 320 ҚР ҮҚ-на толықтырулар енгізілді) әзірледі, соған сәйкес білім беру органдары келешектегі мәзірді әзірлейді (2015 жылғы 31 желтоқсандағы

2015-2016 оқу жылында 6082 мектеп тамақтануды қамтамасыз еткен (мектептердің 86,3 % оқушылардың жалпы санына шаққанда 2 527 848

Мектептерде, мектепке дейінгі және интернаттық мекемелерде тамақтануды ұйымдастыру және тауарлар сатып алу мемлекеттік сатып алулар жүйесінен бөлінген. Өнім берушіні іріктеудің негізгі критерийі тамақтанудың сапасына кепілдік және қызметтер мен тауарлардың отандық өндірушілерін тарту болып табылады.

Балалардың тамақтануы көбірек мән берулері қажет бірнеше өңірлерді атауға болады. Бұл күніне үш рет ешқашан тамақ жемейтінін айтқан балалардың үлесі жоғары өңірлер – Астана (5,6%), ШҚО (6,1%), Маңғыстау облысы (3,8%). Ақмола (25,7%), Атырау (21,2%), Қарағанды (22,7%) облыстарында, ОҚО (20,9%) жалпы орташа есеппен алған да ел бойынша балалар әрқашан үш мезгіл тамақ жей бермейтінін жиірек айтқан.

Ақмола, Оңтүстік Қазақстан және Маңғыстау облыстарында ата-аналар басқа өңірлерге қарағанда отбасыларында қаржылық қиындықтар бар екенін білдірген, бұл жағдай заңдылық болып көрінеді.

Онымен қоса, Жамбыл облысында ата-аналардың үштен бір бөлігі ақша тамақтануға әрең жететінін белгілеген, 95,6% бала күн сайын үш мезгіл тамақтанады. Үнемі тамақтанудың жоқтығы себептері балалардың ата-аналарында қаражаттың жеткіліксіз болуына алып келмеуі ықтимал.

Отбасындағы балалардың саны тамақтанудың тазалығына, оның құрамына еш әсер етпейді. Көп балалы отбасыларда іріктеме бойынша орташаға қарағанда ет (65%), сыр/ірімшік (25,9%) көкөністер (54%), шырындар (34,8%) және кәмпиттер (31%) үстелде сирек болады. Сары майда мұндай отбасыларда көбірек жейді (49,6%).

Деректерді өңірлер бөілінсінде талдау көрсеткендей, етті Алматы облысында (83%) және ШҚО (80%), жемістерді Алматы (82%) және

Мұндай тіпті үстіртін шолу көрсетіп отырғандай, әрбір өңір балаларға қолжетімді азық-түліктер өзіндік жинағына және тамақтану ерекшелігіне ие, бұл дұрыс тамақтанудың бағдарламасын жасағанда ескеру маңызды болуы мүмкін.

4. 
   Ұсынымдар
   

Туа біткен ауытқулары бар балалардың санын азайту үшін республикамыздың, оның ішінде ауылдық жерлердегі барлық әйелдерге медициналық-генетикалық кеңес беру және ауруды алдын-ала анықтау үшін перинаталдық диагностиканы қолжетімді қылу керек.

Тыныс алу жолдарымен ауыратындардың санын азайту мақсатында балаға жеке күтім керек, ол кешендік профилактикалық, емдеу және сауықтыру бағдарламасынан тұрады. Жоғары тыныс алу жолдары ауырған балаларды сауықтыру бағдарламасы баланың барлық звеносына (отбасы, мектеп жасына дейінгі мекеме, мектеп, емхана, шипажай) біріктірілуі тиіс.

Балалардың көз көруін сақтап қалу үшін дәрігер-офтальмологтарды, педиаторларды, ата-аналарды, тәрбиешілер мен мұғалімдерді жұмылдыру арқылы алдын алу шараларын әзірлеу керек. Сабақтарда оқушының әрекеті дер кезінде өзгеріп тұруы тиіс, 2-3 минуттық үзіліс енгізілу керек. Ата-аналар мен балаларға үй жағдайында сабақ оқуды дұрыс ұйымдастыра білуді түсіндіру керек.

Баланың денсаулығын ескере отырып, дене шынықтыру сабақтарында балаларды медициналық топтарға бөлу керек: негізгі, дайындық және арнайы. Дене шынықтыру сабағын балалардың денсаулық ерекшеліктерін ескере отырып, жүргізген абзал.

Омыртқасы ауыратын балаларды алдын ала емдеу үшін сколиоз немесе жалпақ табандылыққа әкелетін, баланың омыртқасына түсетін салмақ мәселесін шешу керек: 1) оқулықтардың екінші жинағын алуға рұқсат беру, мектеп жинағын мектепте қалдыру (көптеген шетелдерде осылай жасалады), 2) электронды оқулықтар жасап, енгізу керек, бір электрондық оқулықта барлық оқулықтар болады, бұл мектеп сөмкесінің салмағын бірден шешетін мүмкіндік.