Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі қ. ЖҰбанов атындағы ақТӨбе өҢірлік мемлекеттік
КСРО және Кеңестік Қазақстанды қайта құру әрекеттері
жүктеу/скачать 2,03 Mb. Pdf көрінісі
|
ktj 20593
===
| 6. КСРО және Кеңестік Қазақстанды қайта құру әрекеттері.
6.1 КСРО ыдырауының саяси негіздері. Саяси себептері. КСРО сияқты жер шарының алтыдан бір бөлігін алып жатқан империяның күйреп, тарих сахнасынан кетуі — ХХ ғасыр соңындағы әлем халықтары тарихының басты оқиғасы болды. КСРО-ның күйреуі, тек сол мемлекетті мекендеген халықтар тағдырына ғана емес, жалпы әлемдік даму үрдісіне де елеулі ықпал етті. Әлем “социалистік” және “капиталистік” деген қарама қайшы жүйелер арасындағы бәсекелестік пен текетірестен құтылып, халықтар мен мемлекеттер қатынасының жаңа кезеңіне жол ашты. Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің пайда болып, қалыптасуы да сол империяның күйреуімен тікелей байланысты. Сондықтан КСРО-ның күйреу тарихы, оның себептері мен салдары тарих үшін де өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Келешекте бұл мәселенің, тарихымыздың түйінді проблемаласы ретінде, арнайы да кешенді зерттелері күмәнсіз. Тәуелсіздігіміздің объективті алғышарттарының маңызды факторларының бірі, КСРО-ның күйреу себептерін талдауда Қазақстанның тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев еңбектерінің дерек көздері ретінде алар орны ерекше. 1980 жылдан бастап Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы, 1984 жылдан республика Министрлер Кеңесінің төрағасы болып жұмыс істеген, 1989 жылдың маусымында Қазақстан коммунистік партиясының Орталық комитетінің бірінші хатшысы,1990 жылдың 24 сәуірінде Қазақстан Президенті болып сайланған бұл тарихи тұлға қызмет жағдайына байланысты КСРО-ның күйреу процесін іштей талдап, сол империя күйреуін тездеткен Мәскеулік басшылардың тақ үшін таластарының куәгері болуына тура келді. Н.Назарбаевтың қызмет жағдайына орай осы жылдардың барлығында да, әрдайым оқиғалардың қалың ортасында жүріп, оларды талдауға және салыстыруға, қорытындылап жаңаша шешімдер қабылдауға тура келді. Бұл жерде ерекше көңіл аударатын нәрсе, ол Н.Назарбаевтың “өзінің жеке пікірін айтуға бару” себебі КСРО мемлекетін жаңарту арқылы сақтап қалу болғандығы. Елбасы еңбектерінің бірінде: “Шындықтың бетіне қаймықпай тура қарайтын кездің келгеніне көп болды… Бізге керегі – қоғамдағы күштердің басын қосып, біріктіру, мұны құрғақ ұран деуге тіпті де болмайды. Бәрімізді біріктіре алатын қуатты күш ретінде дағдарысты жағдайдан шығу, адамдардың аман – саулығы, республикалардың гүлденуі, ұлы Одағымыздың жаңаруы мен нығайуы сияқты ортақ мақсаттарымыз күшті қызмет ете алады”- деп жазуы соның айқын дәлелі. Сол жылдары Одақты сақтап қалу, оны жаңарту арқылы дамыту үшін күресі өмір шындығынан туындаған қажеттілік еді. Егерде республикалар бас- басына кеткен болса, өздерінің ұлттық отауларына бөлініп алып, томаға-тұйық өмір сүрсе, не болатынын билеушілер бірдей, жеріне жете ойланып, түсіне қойды ма? Кеңестік экономика жайбарақат бөлісіп ала салатын зат емес еді ғой. Казіргі замануи интеграция дәрежесіне жеткен шақта қарға тамырлы болып кеткен экономикалық байланыстарды быт-шыт етіп үзудің қаншалықты қатерлі екенін алдынала болжай білу үшін тіпті де арнайы теориялық болжаудың қажеті жоқ. Оның үстіне бір-біріне мүлде тәуелсіз, жаңа мемлекеттерді құру дегеніңіз де өте қымбатқа түсетін іс екенін дәлелдеп жатудың сірә, керегі бола қоймады. Жаңартылған Одақты сақтау үшін жасалған әрекеттерге кезінде бұрынғы Одақтық орталық баспасөз беттерінде әр түрлі қарама-қайшы пікірлер жарияланды. Мысалы, Одақты жаңарту арқылы сақтап қалу үшін жүргізген іс әрекеттер туралы Кеңестер мемлекетін 70 жылдан астам билеген саяси партияның басты насихат құралы - “Правда” газеті демократиялық басылымдарда Одақты жаңартылған түрінде сақтап қалу мәселесінде тым ұзақ жүрді деген сын айтылады дей келе, неліктен болғандығы туралы сол кездегі билікке деген сүйіспеншіліктен немесе оның қызметіне риза болушылықтан жасалынған жоқ. Әңгіме тіптен басқада. Модернизациялық іс-харекеттердің алғы шебінде көрінген Н.Ә.Назарбаев мектеп табалдырығын аттаған соңғы өмірінде өндіріспен, экономикамен тығыз байланыста болды, олардың ішкі проблемаларын жете білді. Республикалардың азғана жетекшілерінің бірі ретінде, ол халық шаруашылығының барлық салаларының интеграцияланғандығын терең түсінді, шаруашылық байланыстарының бір сәтте үзілуінің қандай қасіреттерге әкелетіндігі туралы ол өзіне есеп берді. Біртұтас экономикалық кеңістікті бұзу, ұлттық валютаны енгізу, кеден бекеттерін орнату, баж салығын енгізу, виза ашу т.т қажеттігін туғызады, ал ең соңында шекараларды бекіту керек болады. Мұның бәрі экономикаға қосымша салмақ түсіретін өте бұрын соңды кездеспеген және күрделі қымбат істер. Сондықтан, «жаңартылған Одақты сақтап қалу идеясын қызу қолдаушылар үкіметті өз шешімдері мен іс–қимылдарындағы батылсыздықтары, жүйесіздіктері үшін бәрінен де көп сынады” — деп, түсіндірген және өз сөзінің дәлелі ретінде Н.Назарбаевтың КСРО халық депутаттарының ІV съезінде жасаған баяндамасының мәтінінде дәлелдеп берген еді. Жаңартылған Одақты сақтап қалу үшін күресу себебін “Азия асқарларында”: “Халқының арман-аңсарын анық білетін және өзегінен өткізе сезінетін ұлт перзенті ретінде Н.Назарбаев қайта құруды жан-тәнімен қабыл алды. Қашанда айрықша стратегиялық түйсігімен ерекшелінетін ол империя үстемдігінен құтылудың мүмкіндігі ашылғанын анық көрді. Алайда прагматик ретінде ол бұл жолдың жақын да болса алыс екенін айқын түсінді . Бір жағынан желтоқсанның қанды оқиғаларын, бірақ енді бүкіл көпұлтты ел аумағында, қайталау қаупі бар еді, ал бұл азамат соғысын аңдататын – оның мысалдары сол кездің өзінде табылатын. Екінші жағынан, Қазақстан экономикасы жалпыодақтық рынокқа тым етене қабыстырылған, сонан да бұл байланыстарды дереу үзіп жіберу жалпы қан тамыры жүйесінен қол үзгенмен бірдей болатын. Осының бәрі жинақтала келе ыдырай бастаған Кеңестік Республикалар Одағына деген көреген басшылардың ұстанымын айқындады. Біртұтас экономикалық кеңістіктің заңды түрде, бірақ тым тез күйреп түсуінің қандай қатері бар екені де күрделі көрініс болды. Сол кезге дайындалып үлгеру үшін Қазақстанға уақыт керек еді. Қазақстан басшысы ақыры болмай қоймайтын қирау сәтін мүмкіндігінше ұзарту үшін жаңартылған Одақты сақтап қалуға ұмтылған түйінді тұлғалардың біріне айналды. Алайда жүрдек дамып жатқан оқиғалар уақыттың таусылуға айналғанын дәлелдеп берді. Бұл фактор өткен ғасырдың 70-80 жылдарында қалыптасып, 90 жылдары шарықтау шегіне жеткен кемшіліктер туралы пікірлердің шынайылық деңгейі екендігін дәлелдейді. КСРО-ның көп ұзамай-ақ 1991 жылдың күзінде күйреуі себептері ретінде қарастыруға мүмкіндік бергенін байқаймыз. Өйткені, өмірге аян болған кемшіліктердің асқынғандығы соншалықты, оларды түзету мүмкін болмай шықты. Ал, асқынған аурудың алмай қоймайтындығы белгілі. КСРО сияқты алып империя 300 млн-ға жуык халықтың көз алдында күйреді. Әлемдік және посткеңестік мемлекет зерттеушілер тұжырымынша КСРО күйреуінің ең басты себептерінің бірі – елде сөз бен істің бір бірінен алшақтанып табиғи үйлесімсіз болып, тіпті олар ара-қатынасының қайшылығы еді. Бар билікті өз уысына алған коммунистік партияның саясатына сай “дұрыс” сөйлеу, бірақ басқаша ойлап, іс жүзінде керісінше істеудің, яғни жүктеу/скачать 2,03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|