Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі қ. ЖҰбанов атындағы ақТӨбе өҢірлік мемлекеттік

саулығы  тозған  адамдардың  келуі.  Яғни,  халық  пен  мемлекет  тағдырының 
денсаулықтары ешбір жауапты істі атқары алмайтын өз басымен қайғы болып 
жүрген «бір аяғы өрде, бір аяғы көрде» адамдардың қолында болуы. 
Ұзақ  жылдар  бойы  партия  басшыларын  емдеу  ісімен  айналысқандықтан 
олардың  денсаулықтарының  қандай  екендігін  жақсы  білетін  академик  Е. 
Чазовтың айтуынша, 1975 жылдан науқас Л.Брежнев, тіптен өз бетінше жүріп-
тұрудан,  дұрыс  сөйлеуден  қалса  да,  өмірінің  соңғы  күндеріне  дейін  сол 
қызметті  “атқарды”.  Оның  орнына  КОКП  ОК  саяси  бюросының,  яғни  шексіз 
билікке ие бір топ адамдардың, шешімімен көп жылдан бері күрделі сырқатты 
Ю.Андропов Бас хатшы болып тағайындалды. Көп ұзамай-ақ ол да ауруханаға 
жатуға  мәжбүр  болды.  КСРО  сияқты  алып  мемлекетті  өмірінің  соңына  дейін 
ауруханада  жатып  “басқарды”.  Оның  орнына  өмір  бойы  демікпе  ауруға 
шалынған, сөздің тікелей мағынасында, бір аяғы жерде, бір аяғы көрде тұрған 
К.Черненко, сол топтың шешімімен, Бас хатшы болып тағайындалды. Оның да 
ұзаққа  бармайтындығы  баршаға  белгілі  еді.  Ешқандай  да  ақылға  сыймайтын 
мұндай  шешімдердің,  сол  топтың  тек  өз  мүддесі  үшін  ғана  сол  орынға  келіуі 
күмән туғызбайды. 
Қазақ  КСР  Министрлер  Кеңесінің  Төрағасы  қызметіне  тұру  үшін  Бас 
хатшының  келісімін  алу  қажет  болғандықтан  К.У.Черненконың  денсаулығына 
байланысты  Мәскеуге  үшінші  рет  барғанда  ғана  қабылдауында  бола  алған  Н. 
Назарбаевқа  бар  жоғы:  “Мұның  жасы  қаншада?”  -  деп  жалғыз  сұрақ  қойуға 
жарап, орнынан көтеріліп, жүрмек болғанда құлап қала жаздаған елдің бірінші 
басшысының  қалін  өз  көзімен  көргеннен  кейінгі  келген  ой  мен  жасаған 
қорытындысы  аясында  Н.Назарбаев:  “Аса  ірі  мемлекеттің  басында  осындай 
адам  да  отырады  екен-ау!  Басқа  да  ойлар  келді.  Өйткені  мұндай  жағдайда 
адамның  бір  нәрсеге  елеулі  ықпал  етуге  қабілеті  бола  қоймайтыны  айқын 
көрініп  тұр  еді.  Олай  болса,  мұндай  Бас  хатшыны  өкімет  билігінің  өзіндік 
рәсімі  ретінде  ұстап,  сол  бір  тұлғаның  панасында  емін-еркін  рақат  өмір  сұру 
әлде біреулерге өте қолайлы болғаны ғой”-деп жазған еді. 
Ал,  ондай  символикалық  басшының  кімдер  үшін  қажет  екендігі  туралы 
саяси Бюроның арнайы жабық қаулысы қабылданыпты. Онда Саяси Бюроның 
жасы асқан қарт мүшелеріне қысқартылған жұмыс күні және аптасына бір рет – 
жұма  сайын  –  қосымша  үшінші  демалыс  күні  белгіленіпті.  Сондықтан  да 
олардың  ешқайсысы  да  ерекше  жан  қинап  жұмыс  істей  қоймайтын,  әдетте 
бейсембінің  өзінде-ақ  бәрі  де  саяжайларына  кете  бастайтын,  онда  таза  ауа 
жұтып, арнаулы орындарда аң аулап демалатын болған. 
Мұндай жан қинамай жұмыс істеу тәсілін республика басшыларының да 
шебер меңгеріп алғандығын, өзінің Қазақстан үкіметін басқаруға келген кездегі 
қалыптасқан  жағдайы  мысалында  көптеген  басқа  да  басшылар  сияқты,  бұл 
қызметте менің алдымда болған адам негізінен бір ғана принципті басшылыққа 
алушы  еді:  ең  бастысы  барлығы  да  ың-шыңсыз  тыныш  болғаны  керек. 
Өзгелерді  аз  мазаласаң,  өзің  де  тыныш  өмір  сүресің.  Тек  жоғарғы  жаққа  жиі-
жиі қарап қою керек, өйткені бірінші басшыға дер кезінде жағыну және оның 
еркі  мен  тілегіне  қарсы  келіп  қалмау  қажет.  Мұндай  айқындамадан 
ұтылмайсың.  

Одақтық  және  республикалық  деңгейлерде  қалыптасқан  мұндай  жұмыс 
тәсілінің  көп  ұзамай-ақ,  партия  өмірінде  ұран  болып  қалыптасқан, 
“демократиялық  принципке”  сай,  жоғарыдан  төмен  қарай  тез  тарап,  төменгі 
партия органдарының қызметкерлеріне  де  жеткендігі  және  оның  не бергендігі 
ішкі  партиялық  жұмыстарды  жақсарту  мен  жетілдіру  жөніндегі  көптеген 
қаулылар көзбояушылық сипат алды. Сондықтан төменгі партия органдарының 
қызметі де барған сайын жасандылыққа пен көзбояушылыққа бой ұрды. Партия 
басшыларынан  қатып  қалған  догмалық  дүмшелік  пен  «ыңғайлы»  цифрлік 
деректерден алуан түрлі есеп құрастырудан басқа ешнәрсеге қабілеті болмады 
және талап етілмеді. Партия беделі қатты екпінмен құлдырай бастады, Партия 
ешқандай да игіліктер бермейді, коммунистің бір ғана артықшылығы бар  – ол 
әрдайым алда, ең қиын жерде болады деген даурықпа сөзге уақыт өткен сайын 
ешкім де мән бермейтін болды. Олай болса КСРО күйреуінің объективті себебі 
ел билеген саяси партияның басынан шірігендігі айдан анық болды. 
Сонымен қатар, ондаған жылдар бойы қалыптасқан Кеңестік жүйенің, бар 
биліктің  бір  ғана  партияның  қолына  нық  шоғырлануының  былайғы  жұрттың, 
тіптен  қатардағы  партия  мүшелерінің  өздері  де  біле  бермейтін  қырларына 
айналды. Мысалы, өткен ғасырдағы КСРО тарихының 70-80 жж. шексіз билікке 
ие жоғарғы партия басшылығы ғана емес, орталық партия аппаратында жұмыс 
істейтін  қатардағы  қызметкерлердің  өздері  де  республика  басшыларының 
тағдырын  шешіп  отырған.  СОКП  Орталық  Комитетінің  партия  органдары 
бөлімінің республикаңы қадағалайтын кез келген қызметкері ел туралы қандай 
пікір  болса  да  қалыптастыра  алатын  мәртебеге  ие  болды  Ал,  СОКП  Орталық 
Комитетінің  нақты  аймақтардағы  істермен  айналысатын  сектор  меңгерушісі  – 
барып  тұрған  патшаның  да,  құдайдың  да  тап  өзі  екені  жөнінде  көптеген  сол 
заманғы  қызметкерлер  айтады.  Бәрі  де  соның  жоғары  қарай  жазып  жіберетін 
бір  жапырақ  қағазына  байланысты.  Лауазымды  және  қатардағы  азаматтың 
тағдырын  тап  сол  қағазға  байланысты  –  сондықтан  да  ойланып-толғанып 
жатпай-ақ,  бас  шұлғып  бағына  беру  керек  болатын.  Сектор  меңгерушісінен 
жоғары  қызметте  отырғандар  туралы  әңгіме  етудің  де  қажеті  жоқ.  Олар  кез 
келген адамның тағдырын бір сағаттың ішінде-ақ шешіп жібере алатын. 
Демек,  республика  көлемінде  үлкен  лауазым  иесі  болып  табылатын 
басшылардың өздерінің де өз биліктері өздерінде болмаған. Олар да күндіз-түні 
бақылауда  болған.  Осының  бәрін  өз  басынан  өткізген  адамдар  сыңаржақты 
кеңестік  қыспақтың  мұншалықты  тауқыметін  жергілікті  жерлердегі  басшы 
кадрлары  айрықша  тартқан.  Тіпті  Қазақстан  Компартиясы  Орталық 
Комитетінің  хатшысы  болып  отырғандар  өзі  де  жоғарыдан  бәрін  де  көріп 
отыратын көзден таса қала алмайтын. Еш жерде,тіпті, жұмыстан тыс уақытта да 
партия  бақылауында  болғаны  анық:  кімнің  үйіне  қонаққа  бардың,  демалыс 
орнының аумағында кіммен бірге тұрақты серуендедің, кіммен және не туралы 
әңгімелестің  –  бәрі  де  алақаныңдағыдай  айқын  болатын,  шындыққа  сай  емес 
деп ешкім де айта алмайды. 
Кеңестер мемлекетінің күйреу себептерін түсінуде саяси билік жүйесінің 
ішкі  сырын  жетік  білетін  Н.Назарбаевтың  КСРО-дағы  билік  иерархиясының 
қалыптасу  механизмін  ашып  көрсетуінің  маңызы  үлкен.  Сондықтан, 

Н.Назарбаевтың осы мәселеге қатысты айтқандарын толығырақ келтірейік. Ол: 
“Тоқырау  өмірдің  барлық  салаларында:  идеологияда  да,  адамдар  арасындағы 
қарым-қатынаста  да  орын  алды.  КСРО  басшысы  Л.Брежневтің  жеке  басына 
табыну  етек  алған  жағдайда,  әсіресе  жетпісінші  жылдардың  аяғы  мен 
сексенінші  жылдардың  бас  кезінде,  елімізде  әлдебір  әлеуметтік  енжарлық 
пайда  болып,  барған  сайын  күшейе  түсті.  Бұл  жолы  жеке  басқа  табыну  ең 
алдымен Мәскеуден басталып, оны мемлекет пен партия басшысы төңрегіндегі 
серіктері  –  Саяси  Бюро  мүшелері,  СОКП  Орталық  Комитетінің  хатшылары 
қалыптастырды.  
Дерт  партиялық-мемлекеттік  құрылымды  жоғарыдан  төменге  дейін 
меңдеп  алды.  Ол  республикалар  мен  облыстардың  басшы  кадрларына  да  тез 
жұқпай  қала  алмады.  КСРО  басшысының  республикалық  Орталық 
Комитеттердің  басшыларын,  ал  олар  өз  кезегінде  облыстық  партия 
комитеттерінің хатшыларын жеке өздеріне шын берілгендік қағидаты бойынша 
– лауазымды орындарға тек өзі сенген адамдарын ғана қойып отырғанын ескеру 
керек.  Оның  үстіне,  қуатты  сүзгі  ретіндегі  аппаратта  “жаңылыс  кету” 
ықтималдылығына іс жүзінде де жол бермейтін.  
Сол  жылдары  кең  қанат  жайған  тәжірибе  бойынша  мысалы,  облыс 
бірінші басшысы болып сайлану үшін ол қызмет орнына ұсынылған кісі әуелі 
республика Компартиясының Орталық Комитетіндегі, одан соң СОКП Орталық 
Комитетіндегі 
бүкіл 
иерархиялық 
қызметтік 
сатыларында 
болып, 
нұсқаушымен,  сектор  меңгерушісімен,  ұйымдастыру-партиялық  жұмыстар 
бөлімі  меңгерушісінің  орынбасары  және  меңгерушісі,  кадр  мәселелерімен 
айналысатын  хатшымен,  Саяси  Бюроның  екі-үш  мүшесімен  алдын  ала 
әңгімелесуден  өтуі  керек  еді.  Одан  әрі  ол  партиядағы  екінші  дәрежелі  адамға 
баратын,  ал  ең  соңында  ғана  Бас  хатшыға  жететін,  осының  бәрінен  кейін 
Орталық  Комитеттің  Секретарияты  мен  Саяси  Бюроның  мәжілістерінде 
талқыланатын. Бұның барлығы мемлекетте, одақтас республика және жергілікті 
билікте  шынайы  демократия  жұтаң  болғанын  дәлелдейді.  Яғни,  Кремльде 
жайғасқан  СОКП  Орталық  Комитетінің  ұсынысы  іс  жүзінде  ең  соңғы, 
түпкілікті  шешім  болған.  Ал  жергілікті  партия  комитеті  үлесіне  мәртебелі 
жиындарда қалай болса солай қол көтеріп, дауыс беру ғана қалатын. 
Егер,  КСРО  көлемінде  бар  билік  жоғарғы  партия  басшылығы  мен 
орталық аппарат қызметкерлерінің қолында болса, республика көлемінде билік 
бірінші басшы мен соның төңірегіндегілердің қолында болатын. Сол жылдары 
Қазақстанда  қалыптасқан  “дәстүр”  бірінші  басшының  төңірегіне  топтасқан 
шағын  шоғыр  барлық  істі  шешетін.  Көп  жағдайда  Орталық  Комитеттің 
хатшылары,  республика  Компартиясы  Орталық  Комитетінің  Бюро  мүшелері 
бола  тұрса  да,  кадрларды  тағайындау,  оларды  ауыстыру  сияқты  басқа  да 
маңызды шара жөнінде мәселе шешіліп қойғаннан кейін ғана белгілі болған.  
Осылай,  “дәстүр”  жоғарыдан  төмен  қарай  жалғаса  беретін.  Облыс 
көлемінде  бар  билік  облыстық  партия  комитетінің  бірінші  хатшысының 
қолында  болса,  аудан  көлемінде  аудандық  партия  комитетінің  бірінші 
хатшысының қолында болатын. Сондықтан “біріншінің” көңілін тауып, соның 
ойынан  шығу  партияның  барлық  бастауыш  ұйымдары  хатшыларының  негізгі 

міндетіне, күнделікті “жұмысына” айналды. Партияның негізін құрайтын, яғни 
басты  тірегі  болып  табылатын  бастауыш  партия  ұйымдарын  да  құр  ұран 
арқылы  көзбояушылық  жайлады.  Тірі  адаммен,  яғни  қатардағы  партия 
мүшесімен  жұмыс  істеу,  қағазбен  жұмыс  істеумен  ауыстырылды.  Осылай, 
КОКП-ның  ең  биік  шыңынан  басталған  індет  – 

жүктеу/скачать 2,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: