Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі Орталық Қазақстан Академиясы

Инфляция күрделі әлеуметтік-экономикалық процесс болып табылады, оның пайда болуы мен дамуына көптеген факторлар ықпал етеді.

Монетарлық факторларға мыналар жатады:

- бюджет тапшылығын жабу үшін пайдаланылған ақшаның шамадан тыс шығарылуына байланысты артық ақша қаражаттарының айналым саласын толтыру;

- кредиттік экономиканың толықтығы;

- ақша айналымы ставкасын жеделдету;

- Үкіметтің ұлттық валютаның бағамын ұстап тұру әдісі, оның қозғалысын шектейді.

Инфляцияның монетарлық емес факторлары мыналарға байланысты факторларды қамтиды:

- әлеуметтік жаңғыртудағы құрылымдық теңгерімсіздіктермен;

- басқарудың қымбат механизмі;

- мемлекеттік экономикалық саясат, оның ішінде салық саясаты, баға саясаты, сыртқы экономикалық қызмет және т.б.

Инфляция бағаның өсуіне байланысты жіктеледі. Осы мүмкіндікті ескере отырып, инфляцияның келесі түрлерін ажырата аламыз:

1. Жылдық орташа ақша ағынының төмендеуі болған дамыған елдерге тән, инфляцияның орташа жылдық өсу қарқынын 5-тен 10% -ға дейін көтеру. Бұл нарықтық экономиканың қалыпты дамуы үшін сөзсіз болып табылады және экономикалық өсу факторы ретінде қарастырылады.

2. Базалық инфляция (өсім 10-50%) және гиперинфляция (жылына 100%) дамушы елдерге тән. Бұл қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық және саяси шиеленістерге әкелетін жағымсыз құбылыс ретінде қарастырылады.

3. Гиперинфляция - елдегі ақша экономикасындағы терең экономикалық дағдарыстың, экономикалық процестердің бақыланбауының куәсі.

Ұзақ уақытқа байланысты инфляция өнімділіктің төмендеуіне әкеліп соғады, созылмалы инфляция мен стагфляция бөлінеді.

Инфляцияның әлеуметтік-экономикалық салдары мынадай:

- халық топтары, өндіріс салалары, өңірлер, экономикалық құрылымдар, мемлекет, фирмалар, халық, борышкерлер мен кредиторлар арасындағы табыстарды қайта бөлу;

- халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің және мемлекеттік бюджет қаражатының ақшалай қаражаттарының құнсыздануы;

- үнемі төленген инфляциялық салық, әсіресе тіркелген ақшалай табыстарды алушылар;

- түрлі салалардағы пайда ставкаларының теңсіздігін арттыратын және көбеюдің теңгерімсіздігін арттыратын бағалардың біркелкі өсуі;

- Тұтынушылық сұраныстың құрылымын бұрмалау, амортизацияланған ақшаны тауарларға және валютаға айналдыруға ұмтылу; Нəтижесінде ақша айналымы жеделдейді жəне инфляция процесі артады;

- тоқырауды шоғырландыру, экономикалық белсенділіктің төмендеуі, жұмыссыздықтың өсуі, ол өмір сүру деңгейінің төмендеуіне әкеледі;

- экономикаға инвестицияларды азайту және олардың тәуекелдерін жоғарылату;

- көбею үрдісін қиындататын амортизациялық қорлардың амортизациясы;

- бағалар, валюта, пайыздар бойынша алыпсатарлық ойынды ұлғайту;

- көлеңкелі экономиканың белсенді дамуы, оның «кетуі» салық салудан;

- ұлттық валютаның сатып алу қабілетінің төмендеуі және оның нақты айырбас бағамын басқа валюталардан бұрмалауы;

- қоғамның әлеуметтік стратификациясы және әлеуметтік қайшылықтардың нашарлауы нәтижесінде.

Инфляцияға қарсы күрестің негізгі әдістері инфляцияға қарсы саясат пен ақша реформасы болып табылады.

Инфляцияға қарсы бағдарламада нарықтық қатынастардың нағыз дамуы, дағдарыс кезеңінде мемлекеттік реттеу арқылы нарықтық тетіктерді пайдалану мүмкіндігі ескеріледі. Инфляцияға қарсы саясатты әзірлеу үшін бастапқы нүкте инфляция теориясын көбею механизмінде жатыр, оның көп қырлы әлеуметтік-экономикалық процесі ретінде жетілдіру болып табылады. Бұл инфляцияға қарсы ұзақ мерзімді стратегияны әзірлеу және инфляция факторларын шектейтін шараларды анықтау керек дегенді білдіреді.

Мемлекеттің инфляцияға қарсы саясатының мақсаты инфляцияны бақылау және экономика үшін қолайлы экономикалық өсу қарқынына қол жеткізу болып табылады.

Инфляцияға қарсы саясатта салық жүйесін жетілдіруге, валюталық және қаржылық нарықтарды дамыту мен мемлекеттік реттеуге, сондай-ақ айырбас бағамын қалыптастыру тетіктерін жетілдіруге ерекше назар аудару қажет.