Типтер мен тип тармақтары

Типтер мен тип тармақтары

Астыққа арналған көптеген стандарттарда тауарды топтау (жүйелеу) бөлімі бар, мұнда технологиялық, азық – түлік және кей азықтың құндылығына қарай бірдей астықтың сапа топтары қарастырылған. Осы топтарды типтер деп атайды. Астықтың типтік құрамы дайын өнімнің шығымы мен сапасына, астықты өндіруге даярлау режиміне, астық өңдегендегі меншікті энергия шығынына, нанның көлемі мен қуыстылығына т.б әсер етеді. Сондықтан астық топтарын типтері мен тип тармақтарына қарай қалыптастырады.

Тиiстi типтердiң талаптарына сәйкес келмейтiн бидайды «Типтер қосындысы» ретiнде анықтайды. Қосындының (қоспаның) құрамын процентпен көрсетедi сипаттамасы 10-кестеде келтiрiлген.
Жұмыс тәртібі

Бидайдың типтерге бөліну негізіне келесі белгілер алынған: түсі ( қызыл дәнді не ақ дәнді ), ботаникалық түрі ( қатты не жұмсақ ) және биологиялық формалары ( күздік не жаздық ).

Жүмсақ, қатты қызылдәндi бидайдың типтiк құрамын 20 г астық шөкiмiн талдаудың нәтижесiнде анықтайды. Әуелi типтер, соңынан тип тармақтары анықталады.

Қатты және жүмсақ бидай дәнiндегi айырмашылықтар: жүмсақ бидайдың төбесi, ұрыққа қарама-қарсы жағы, ұсақ түктермен көмкерiлген және айдар түзедi; қатты бидайдың айдары, мүлде жоқ, немесе нашар дамыған; пiшiн бойынша жүмсақ бидайдың дәнi қатты бидайға қарағанда қысқа және домалақтау; қатты бидайдың дәнi ұзынша келген, көлденең қимасында үшбұрышты қырлы болады.

Жүмсақ қызыл дәндi бидайды жүмсақ ақ дәндi бидайдан дәннiң түсiмен ажыратады. Түсi айқын ажыратылмаса дәндi арнаулы өңдеуден өткiзедi. Өндеудiң негiзгi тәсiлi – 5 проценттi күйдiргiш натрий 5 грамын 100 мл судағы ерiтiндiсiнде өңдеу. Түсi айқындалмаған дәндердi санайды және өлшейдi, стақанға салып, устiне сiлтi ертiндiсiн барлық дәндердi жабатындай етiп құяды. 15 минөттен кейiн ақдәндi бидай ашық-сарғыш түске, ал қызылдәндi бидай қызыл-қоныр түске енедi. Дәндердiң түсiн 20 мин. Бойын суда қайнатып айқындай түсуге болады. Осындай өндеуден кейiн ақдәндi бидай дәндерi ақшыл түсте болады да, қызылдәндi бидай дәндерi қоңырланады.

Түстерi айқын емес дәндерi күйдiргiш натрий ертiндiсiнде өндегеннен кейiн, немесе суда қайнатқаннан кейiн қызылдәндi, немесе ақдәндi бидайдың процент мөлшерiн төменгi мысалда көрсетiлген анықтайды.

Мысалы. Массасы 20 г астық шөкiмiнен массасы 0,58 г болатын 17 ақдәндi бидай дәнi және массасы 0,31 г түсi айқындалмаған 10 дән бөлiнiп алынады. Арнаулы өңдеуден кейiн 10 дәннiң 7-уi ашық-сарғыш түске, ал 3-уi қызыл-қоңыр түске енедi. Ақдәндi 7 бидай дәнiнiң массасы Х=0,31*7/10=0,22 г.

Ақ дәндi бидайдың жалпы массасы 0,58 г + 0,22 г = 0,80 г. бұл дегенiнңiз Х=0,80 г х 100/20 г= 4%.

Астықты тиiстi дақылдар үшiн стандарттарда көрсетiлген лабораториялық елеуiштерде елеп, шөпшар және астық қоспаларын, сонымен қоса уатылған және желiнген дәндердi аластатқаннан кейiн астықтың типтiк құрамын анықтайды.

14 кесте - Бидайдың типтiк құрамы

1. 
   Типтік және подтиптік бидайдың бөлінуіне қандай ботаникалық және биологиялық көрсеткіштер кіреді.
   
2. 
   Бидайдың типтік және подтиптік сипаттамасы.
   
3. 
   Бидайдың типтік құрамын анықтау әдісі.
   
4. 
   Бақылау және арбитраждық талдауда бидайдың құрамында жіберілетін нормалар.
   
5. 
   Қатты және жұмсақ бидайдың ерекшеліктері.
   

Жылтыр дәндiлiк (шынылық) диафоноскоптың көмегiмен, немесе қолмен кесіп анықтайды.

Жылтыр дәндiлiктi диофоноскопта (ДСЗ-2) анықтағанда 100 дән орналастырылатын құндаққа (кассетаға) оларды салады да аспап корпусындағы ойыққа қояды. Құндақтың астында жарық көзi, ал үстiнде линза бар. Әрбiр дән қатарын кезек-кезек қарап жарықты жақсы өткiзген және мөлдiр көрiнген жылтыр (шынылы) дәндер санын, жарық өткiзбеген, қоныр дәндер санын есептейдi. Ал бiр бөлiгi шынылы дәндер жартылай мөлдiр болып көрiнедi. Кұдiктi дәндердi екiгне тiлiп, қай топқа жататынын анықтайды: шынылы дәндерге толық жылтыр дәндер, ұнақты (ұнды) дәндерге толық ұнды дәндер, ал жартылай шынылы дәндерге қалғандары жатқызылады.

Дәндердi санағаннан кейiн жалпы жылтыр дәндiлiктi, немесе шынылығын мына анықтама бойынша есептейдi:

ЖШ

Шж = Шт + = % мұнда

Шж – жалпы шынылық,%

Шт – толық шынылы дәндер,%

Жш – жартылай шынылы дәндер,%

Ұнды дақтары айқын көрiнген «сары-бүйiрлi» бидай дәндерiн сыртқы белгiлерi бойынша тiлмей-ақ жартылай шынылы дәндерге жатқызады.

Анықтау нәтижелерiн процент молшерiнде бүтiн санмен ( арбитраж ) көрсетедi. Екi анықтаудың айырмашылығы 5 проценттен аспауға тиiс.

Басқа типтiң дәндерiнде байланысты стандартпен белгiленген талаптарға сәйкес келмейтiн бидай астығын «типтер қоспасы» деп анықтайды. Ал қоспаның құрамын процентпен белгiлейдi.

Шынылығы бойынша I-IV-типтердiң 1, 2, 3 және 4 - шi тип тармақтарына жататын, бiрақ сол тип тармағының түсi тиiстi талаптарға сәйкес келмесе де талдап отырған бидай шынылығына қарап анықтаған тип тармағына жатқызады және «түсi типтiк емес» деген қосымша жазылады.

Пiсiп жетiлу, егiндi жинау кезеңдерiндi және сақтау орындарында қолайсыз жағдайларын „серiнен өзiнiң табиғи түсiн жоғалтқан бидайды тип тармағының нөмiрiмен белгiлемейдi, тек қана «түссiзденген» дәрежесiн көрсетiп түссiзденген деп анықтайды:

• 
  I-дәреже – бастапқы, дәндер арқылығынан түссiзденген және жылтырлығын жоғалта бастаған (дәннiң масақта тұрып, немесе қырманда жатқанда жауын-шашынның әсерiмен аздап ылғалдануынан);
  
• 
  II-дәреже дәндер арқылығы мен бүйiрiнен түссiзденiп, жылтырылығын жоғалтқан (жауын-шашынның әсерiмен аздап ылғалдануынан);
  
• 
  III-дәреже дән толығынан түссiзденген (ұзақ жауын-шашының әсерiнен масақта тұрып, немесе қырманда жатып дымқылданғаннан);
  

жататынын белгілеу керек.

1. 
   Шынылық терминің қалай түсінесін?
   
2. 
   Қолмен шынылықты анықтау әдісі?
   
3. 
   ДСЗ-2 диафанаскопт шынылықты анықтау әдісі?
   
4. 
   Астық партиясын қабылдау және түсіру кезіндегі Мемсараптаманың шынылыққа деген талаптары.
   

Әдебиет

Астық жинаудан кейін қандалар егістік жерден орманға, бұтаға немесе қалың шөпті жерге ұшып кетеді де, сол жерде жапырақтар астына шымға және өсімдіктер арасына еніп, қыстайды. Көктемде қандалалар өз қыстауларынан шығып, астық дақылдары себілген егістік жерге қайта оралады.

Қандалалар мен олардың дернәсілдері астықты оның пісуінің әр түрлі стадиясында зақымдайды. Астықтың сыртқы түрінің өзгеруі пісіп-жетілудің қай фазасында зақым келтіргеніне байланысты болады. Астықтың балауызданып пісуге дейінгі зақымы ұсақ, әжімді және сұршыл түске ие болады. Сонымен қатар, астықтың бақашық қандаламен зақымдануы 1000 дәннің салмағына кесір әрекет тигізетіні, тұқым өнгіштігіне және астықтың нан пісіру қасиеттеріне теріс әсері тигізетіні дәлелденген.
Бидайдың сырт пішіне қарап оның қандаламен бұзылуының үш белгісін анықтауға болады:

-бірінші белгісі- бидай қабығында қара нүктесі болатын доңгелек немесе дұрыс емес пішінді ақшыл сары дағы бар;

-екінші белгісі –бидай қабығында дәл осындай дақ, бірақ осы дақ шеңберінде тесіктің ізі жоқ, ойық немесе қатпарлар пайда болады.

-үшінші белгісі- бидай ұрыгының қабығында тесіктің ізі жоқ, ойықсыз және қатпарсыз ақшыл-сары дақ пайда болады.

Барлық жағдайларда зақымданған жерлерде эндосперм консистенциясы ұнтақталған. Эндосперм борпылдақ болады, кейбір клеткалар ақуыздық құрамынан айрылады, крахмалдық бидайлар бұзылады. Зақымдалған дән санын анықтау үшін қолмен немесе бөлгіш көмегімен алынған орташа үлгіден 50 гр дәндер массасы алынып, қоспалардан тазартқан соң, 10 г-нан бидайдың екі шөкімі өлшеп алынады.

Сосын қандалаламен зақымданған бидайларды 0,01 г дәлдікпен техникалық таразыда өлшеп, натижесін процентпен шығарамыз.

Екі паралель арасындағы айырмашылық зақымданған бидай мөлшері 5 %-ға дейін болса, 0,5 % шегінде және 5 %- тен 25 % зақымданған бидай мөлшері болса 1 % шегінде мүмкін болады.
Талдау қорытындысының жазбасы

1. 
   Шөкім мөлшері_____________________________гр.
   
2. 
   Зақымдалған дән массасы_____________________ гр.
   
3. 
   Зақымдалған дән құрамы______________________%.
   

2. Бақашық қандаламен зақымданған шөкім үлкендігі.

3. Арбитражды және қос екі анықтаманың арасындағы айырмашылық.

4. Астықтың жақсару жолдары, бақашық қандаласымен зақымдалуы.

5. Сапасы бойынша құжаттарда зақымдану қалай белгілнеді.

13 Шикі дән ұлпасының мөлшері мен сапасын анықтау
Жұмыс мақсаты: дән ұлпасының мөлшері мен сапасын анықтау техникасы мен әдістемесін үйрену. Бұл көрсеткішті өз бетінше анықтауды білу және дән ұлпасының сапалығын қорытындылау.
Әдебиет

ҚРСТ 1054-2002, МЕСТ13586.1

Шөкім массасы,г	Су мөлшері, см3
25	14,0
30	17,0
35	20,0
40	22,0

25 г ұнтақталған шөкімге су мөлшерлегіш немесе өлшеуіш цилиндр көмегімен 14 мл суды құйып, қамырды қолмен немесе қамыр шегіште илейді, содан кейін оны 20 мин ыдысқа салып, қақпақпен жабады. 20 мин өткен соң, дән жууға кіріседі. Дән ұлпасын крахмал, суда еритін заттар, қауыз толығымен жуылып, су мөлдір болғанға дейін жуады. Жуылған дән ұлпасын қолға жабысқанға дейін алақанмен қысады. Содан кейін оны өлшеп, қайтадан 2-3 мин жуып, сығып, өлшейді. Егер екі өлшем арасындағы айырмашылық +-0,1г-нан аспаса, онда жуу аяқталды деуге болады. Дән ұлпасы мөлшерін процентпен белгілейді. Бақылау және әділқазылық сараптамада айырмашылық +-2%-нен аспауы қажет.

Шикі дән ұлпасының мөлшері мен сапасын бидайды диірменге жіберер кезінде ескереді, сондықтан диірменге жіберілетін астықты жинақтағанда шикі дән мөлшері мен сапасын әрдайым ескеріп отырады. Ұндағы шикі дән сапасына қарай 4 топқа бөлінеді: 1) шикі дән мөлшері 30 %-тен астам;

2) орташа 26-30 %-ке дейін;

3) ортадан төмен 20-25 %-ке дейін;

4) өте аз 20 %-тен төмен.