Ќазаќстан республикасыныѕ білім жјне єылым министірлігі
жүктеу/скачать 0,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Глоссарий
|
Қазақстанда халық шаруашылығын қалпына келтіру аяқталғаннан кейіи елді ипдустрияландыру бағыты іске аса бастады. Индустриялаидыру ондіріс құрал-жабдықтарын жасайтын, халық тұтынатын тауарларды шығаратын зау-ыт, фабрикаларды салумен тығыз байланысты болды. Мұндай кәсіпорындар бүрынғы КСРО-ның шығыс аудан-дарында, оның ішінде Қазақстанда көптеп бой көтерді. Олардың салынуы артта қалған шет аймақтарды өндірісі, өнеркәсібі дамыған орталық аудандармен теңестіру ұра-нымен жүргізілді. Мұндай оң ниетті мақсаттың қойылуына сол шет аймақтарда, оның ішінде Қазақстанда бай шикізат қорының болуы да өз әссрін тигізді, өлкеде темірдің, көмір-дің, мұнайдың, түсті металдың мол қоры бар болатын. Осы қорды игеру мүдделері бүл жерлерде көптеген жаңа өндіріс орындары мен қүрылыстарын салуға себеп болды. Индустрияландыру Қазакстан еңбекшілерінің өмірлік мүдделеріне қайшы келген жоқ. Оның дамуы, біріншіден, үлттық жүмысшы табының қалыптасуына, екіншіден , жүмысшылардың өндірістік-техникалық дәрежесін көтеру-ге, үшіншіден, Қазақстанныц өнеркәсіптік деңгейін биік- тетуге, сол арқылы колік шаруашылығын, ауыл шаруашы-лығьш және басқа да салаларды жаңа техникалық негізде Қаита қүруға, сөйтіп халықтың материалдық жағдайын, әл-ауқатьш көтеруге мүмкіндік беруге тиіс еді. Қазақстанның индустриялық дамуына бағыт үстауьша байланысты бұл мәселеде ұлы державалық шовинистік және жергілкті ұлтшылдық психология мен пиғылдардьт да бой көрсеткенін айта кету керек. Республикада өнер-кәсіпті өркендету саясаты іске аспайды, өйткені "артта қал-ған көшпелі халық" индустрияның дамуына шыдай алмай-ды деген шовинистік көзқарастар және дамудың феодал-дық сатысынан социализмге өту мүмкін емес, кешпелі қазақ халқының өз үлттық ерекшелігі бар, ал индустрияландыру осы "ұлттық ерекшелікті" бүзады деген пайымдаулар да айтылды. Өлкеде өз алдына томаға-түйық, шаруашылық қүру "теориясын" үсьшушылар да кездесті. Ф. И. Голощекин республикада индустрияландыру иде-ясын қолдай отырып, Қазақстанда ауыр өнеркәсіп салала-рының орнына, ауыл шаруашылығымен байланысты үсақ және орта кәсіпорындарды дамыту жоспарын үсынды. Голо-щекиндік индустрияландырудың мәнін тез арада түсінген қазақтың алдыңғы қатарлы интеллигенция өкілдері оған үзілді- кесілді қарсы шықты. Олар республика болашағына аса маңызы бар бүл мәселеде өлкелік партия комитетінің қойған мақсатын қайта қарауды талап етгі. Бүлардың арасынан, әсіресе, Смағүл Сәдуақасов Голощекин идеясына ашық қарсы шығып, республикада шикізат байлықтарын қайта евдеп шығаратын кәсіпорындар салу талаптарын қойды. Алайда, 60 Қазақстан жетекші кадрларының ақылға қонатын, дүрыс қойған саясатын Голощекин жергілікті үлтшылдықтың белгісі деп бағалады, оларды енді қуғынға сала бастады. Қазақстанда өндіріс күштерін әрге бастыруды, табиғат байлықтарын игеруді тездетуде Түркістан-Сібір темір жолының маңызы зор еді. 1927 жылдан басталған бүл қүры-лысқа мемлекет тарапынан 200 млн. сом қаржы жүмсалып, тез аяқталу үшін істелген шаралардың нәтижесінде ол ме-різімінен 17 ай бүрын 1930 жылы 25 сәуірде іске қосылды. Оның қүрылысын жүргізуге бүл түста РКСФР ХалкомЫ төрағасының орынбасары Т. Рысқүлов, темір жол инже-нері М. Тынышбаев, т. б. елеулі үлес қосты. Сол жылдарда республикада түсті металл ендіру қарқыны едәуір күшейді-Риддер полиметаллл, Қарсақпай мыс қорыту комбинатта- ры іске қосылып, жаңа техникамен жарақтанды. Кезінде дүние жүзіндегі өзі тектес өнеркәсіп орындарының ірісі , Балқаш мыс қорыту зауыты, қуаттылығы жағынан мізде бірінші орынға шыққан Шымкент қорғасын зауыі жүмыс істей бастады. Жезқазған мыс қорыту, Текелі лиметалл комбинаттары, Өскемен мырыш зауыты салыбастады. Сейтіп, соғысқа дейінгі бесжылдықтарда түсті металл кәсіпорындарының негізгі ендіріс қоры 27 есе артып, республика ірі онеркәсібі негізгі өндіріс қорының 40 пайызын қүрады. Қазақстан кемір өнеркәсібінің, әсіресе Карағанды көмір алқабының зор маңызы болды. Республика мүнай өнеркәсібі алғашқы үш бес жылдықта бүкіл елдегі мүнай өнімінің бестен бірін беріп, Одақта үшінші орынға шықты. Сойтіп, түсті металл, мұнай, көмір өнеркәсіп салалары Қазақстан ауыр өнеркәсібінің арнаулы бағытқа бейімделгендігін көрсетті. Сонымен қатар химия, энергетика, металл өндеу сияқты өнеркәсіп салалары да өркендей түсті. Республикада – кен химия онеркәсібінің түңғышы Ақтөбе химия комбинаты сальшды. Ол кезінде ел шығысын-дағы жоғарғы сапалы тыңайтқыш ендіретін бірден-бір, ал Одак бойынша екінші кәсіпорын болды. Шымкент химия-фармацевтік зауыты, Арал сульфат комбинаты іске қосы-лып, Теміртау синтетикалық каучук зауыты, Қаратау химия комбинаты салына бастады. Көптеген электр стансала-ры жүмыс істеп, соғыс алдында Ертіс өзенінің бойында Өскемен су электр стансасының және Қарағанды жылу электр стансасының қүрылысы жүрді. Жеңіл және тамақ онеркәсібінің көптеген кәсіпорында-ры бой көтерді. Олардың ішінде қуаты жағынан үшінші орын алатын Семей ет, Гурьев балық консерві, Алматы жеміс консерві комбинаттары, Жамбыл, Мерке, Талдықор-ған қант зауыттары сияқты кәсіпорындар іске қосылды. Ауыр индустрия кәсіпорындарының ескілерін қалпына келтіру, жаңаларын салу және техникалық жағынан қайта Құру осыған сай куатты энергетикалық база жасауды та-лап етті. Осыған байланысты Қарағанды ОЭС-і, Ульба СЭС-і, Балқаш мыс балқыту комбинатының, Шымкент қорғасын зауытының, Ақтөбе химкомбинатынын, Ащысай полиме-талл комбинатының жылу электр стансалары салынды. Электр қуатын өндіру республикада 1913 жылмен салыс-тьірғанда 486 есеге өсті. Соғысқа дейін республикада мыңдаған шақырым жаңа жол салынды. 600-ден астам өнеркәсіп орындары іске қосылды. Негізгі өндіріс қорының 96,4 пайызы, 61 барлық жұмысшы табының 77,5 пайызы осы ірі өнеркәсіп орында-рында жұмыс істеді. Бүкіл өнеркәсіптің жалпы өнімі 1913 жылмен салыстырғанда сегіз еседей артса, ірі өнеркәсіптің жалпы өнімі 19,5 есе өсті. Тоталитарлық жүйенің күшеюі халыққа жоғары білім беру саласында да өз әсерін тигізді. Қазақстанның жоғары оқу орындары мен техникумдары халық шаруашылығы-ның кадр жөніндегі қажетін қанағаттандыра алмады. Сту-денттер мен профессор-оқытушылар қүрамында жергілікті халыктың өкілдерінің саны баяу өсті. 1936 ж. Қазақтың мемлекеттік университетіндегі 42 оқытушының 8 ғана қазақ болды. Партиялық-мемлекеттік қүрылымның идеологияландырылған саясаты профессионалдық оқу орындарындағы істің жағдайына бәрінен де көп зиян келтірді. Ғалымдарды, жоғары оқу орындары қызметкерлерін қудалау мен жазалау шаралары 20-шы жылдарда басталып, Сталин елгенге дейін жүргізілді. Осының нәтижесінде 30-шы жылдардың орта кезінде А. Байтүрсынов, С. Асфендияров, X. Досмүхаме-дов, Т. Жүргенов, О. Жандосов және басқа аса көрнекті қоғам қайраткерлер, ғалым, педагогтердің өмірі қиылып кетті. Жоғары оқу орындарының өмірі партиялық және тап-тык принциптер негізінде қүрылды. Сондықтан универси-тет пен институттардьщ жәие техиикумдардың шет елдердің ездері сияқты оқу орындарымен байланысы жоқтың қасын-да болды. Көптеген оқу бағдарламаларының, көмекші құралдар мен окулықтардың мазмүны еркін творчестволық ойлауды қалыптастырмады. Олардың мәні мен мазмүны ғылымның, техника мен технологияның жаңа жетістіктерін зерттеп білуге бағытталмады. Кадрлар және студенттер қүрамын толықтыруда пара алушылыққа, жершілдікке және әлеуметтік әділетсіздіктің басқа түрлеріне жол берілді. жүктеу/скачать 0,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|