Өзін өзі бақылаудың сұрақтары

62 
Тақырып 11-12: 20-30 жылдардағы Қазақстандағы мәдени құрылыс 
кезіндегі тарихи тұлғалар 
1.Араб графикасының негізі қалаушы А.Байтұрсынов 
2.Әдебиет 
пен 
өнер 
қайраткерлері: 
С.Сейфуллин., 
Б.Майлин., 
С.Торайғыров 
3.М.Әуезов шығармашылығы және ұлттық мәдениет 
Байтұрсынұлы Ахмет (1873-1937) - қазақтың ұлы ағартушысы, ірі 
ғалым-лингвист, түріктанушы, ақын, аудармашы, әдебиет жинаушы һәм 
зерттеуші, бірқатар оқулықтар мен оқу құралдарының авторы. Туған жері – 
бұрынғы Торғай уезінің Тосын болысы (Қазіргі Қостанай облысының 
Жангелдин ауданындағы Ақкөл ауылы). Батырлықты, билікті салт қылған 
ірі мінезді адамдары көп ортада туып, өскен Ахметтің тәрбиесі мал бағып, 
күйбің тірлік кешкен өзге қазақы ортадан бөлектеу еді. Әділетті жақтау, 
қиянатқа төзбеу - атадан балаға қалған мұра секілді қасиет еді мұнда. 
Әділеттің ісін тізіп, әріге бармай-ақ, беріден қайырсақ, әкесі 
Байтұрсынның параға сатылып, аулына қиянат жасаған Торғай уезінің 
начальнигі, «кәрі ояз» атанған Яковлевті сабап, басын жаруы да сол 
қасиеттің құдіреті болатын. Осы қасиет Ахметті де өз ортасынан суырып 
алып, күрес жолына салды. Патша өкіметінің зұлым саясатын, халқына 
жасап отырған көрнеу зорлық-зомбылығын, қорлығын көріп, біліп отырып, 
жан бағып, жайына жүре алмады. Бар оқығаны: ауылдағы екі жылдық, 
Орынбордағы төрт жылдық мұғалімдер мектептерімен шектелгеніне 
қарамастан, «өзге оқыған мырзалар шен іздеп жүргенде, қорлыққа шыдап, 
құлдыққа көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын жыртып, 
ұлттық арын жоқтаған патша заманында жалғыз-ақ Ахмет еді. Қазақтың ол 
уақыттағы кейбір оқығандары уез, губерния соттарына күш салып, тілмәш 
болып, кейбірі арын сатып ұлықтық іздеп жүргенде, Ахмет қазақ ұлтына 
жанын аямай қызмет қылды…, халықтың арын іздеп, өзінің ойға алған ісі 
үшін бір басын бәйгеге тікті» (С. Сейфуллин). Ол замана ағымымен 
кетпей, өзгелер құсап қазақ халқын бай, кедейге бөлмей, тұтас жақсы 
көрді, намысын бірдей жыртты, арын бірге жоқтады. Ол отаршылықтың 
озбыр саясатына қарсы халықты ояту үшін халықты ағартудан басқа жол 
жоқ екенін, надандықпен, қараңғылықпен күресу керектігін толық түсініп, 
бар ғұмырын осы жолға арнады. Қуғын-сүргінге түсті - мұқалмады; 
түрмеге қамалды – жасып, жұқармады. Мұғалім болып, бала оқытып, жас 
ұрпақтың көзін ашты; газет шығарып, мақала жазып, ұйқыдағы ұлтын 
оятып, замана аңғарын түсіндірді; өлең жазып, мақсат-мүддесін танытты, 
түрлі қызмет істеп, үлгі - өнегеге көрсетті, Ол өзі атқарған үлкенді–кішілі 
қызметті де, сабақ берген мектепті де, мақаласы мен өлеңдерін шығарған 
баспа орындарын да – бәрін-бәрін халқына қалтқысыз қызмет етудегі өз 
идеясын, өз саясатын жүзеге асырудың құралы етті. «Ахаң ашқан қазақ 
мектебі, Ахаң түрлеген ана тілі, Ахаң салған әдебиеттегі елшілдік ұраны – 
«Қырық мысал», «Маса»; «Қазақ» газетінің қан жылаған қазақ баласына 
істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы қажымаған қайраты, біз 
ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болатын» (М.Әуезов). Бірақ 
зорлықпен, күшпен дегенін болдырып үйренген большевиктер бұл 
ақиқатты теріске шығарып, оның есімін де, еңбегін де тарихтан өшіруге 

63 
тырысып бақты. Оны бар ғұмырын адал қызмет етуге арнаған туған 
халқына жау етіп көрсетіп, «халық жауы» деген жалалы жамылғысын 
жауып, атқызды, атын атағандарды қуғынға салды. Бәрібір олар мақсатына 
жете алмады. Жала – бұлт, шындық – күн екен, заманы қайта туып, 
шындықтың шұғыласы өз нұрын төкті. Ұлтын сүйген ұлтжанды Ахаң, 
Ахмет Байтұрсынұлы өз халқымен қайта табысты. 
Тынышбаев Мұхаммеджан (1879-1937) – қоғам қайраткері, қазақтың 
тұңғыш теміржол инженері, тарихшы ғалым, ІІ Мемлекеттік Думаның 
депутаты, Қоқан автономиясының басшысы, Алашорда үкіметінің мүшесі. 
Туған жері – бұрынғы Жетісу облысының Лепсі уезіне қарасты Мақаншы – 
Садыр болысындағы Жыланды тауының етегі, қазіргі Алматы облысының 
Қабанбай ауданы. Оқып, білім алу үшін уез бастығының тізіміне қазақтың 
кедейі түгіл, бай баласының ілуде, біреуі зорға ілігетін сол бір қиын кезде 
кедей шаруа Тынышбайдың баласының Верный қаласындағы ерлер 
гимназиясының екі жылдық дайындық класына алынуы айтарлықтай 
ерекше оқиға еді. Тағдыры тартқан тосын сыйдың мәні «балам оқып, 
білімді азамат болса» деп армандаған әке тілегімен үйлесіп жатқанын 
жанымен сезінген он бір жасар Мұхамеджан алғашқы күннен сабағын 
жақсы оқып, орыс тілін жетік меңгеруге күш салады. Осындай ынта-
ықыласына табиғи қабілеттілігі қосылып, ол аз уақыт ішінде гимназия 
оқытушыларының назарын өзіне аударады. Жыл сайын кластан класқа І – 
дәрежелі наградамен көшіп, үздік үлгірім, өнегелі тәртібімен 
ұстаздарының ықыласына бөленеді. Гимназияны бітіргенде педагогикалық 
кеңестің шешімімен ол ғылымда, әсіресе, математикада үздік жетістікке 
жеткені үшін Алтын медальмен марапатталады. Гимназияның Алтын 
медалі мен педагогикалық кеңестің жоғары бағалаған мінездемесі жиырма 
жасар Мұхамеджанның Жетісу әскери губернаторының кеңсесіне тілмаш 
болып орналасуына жол ашады. Бірақ оқуға ынталы жас жоғары білім 
алуға ұмтылып, император Александр І атындағы Петербург теміржол 
транспорты институтына түсуге тілек білдіреді. Бұл жолы да тағдыр оған 
күле қарайды. Өзінің мұғалімі, гимназия директоры М.В.Вахрушевтің 
көмегімен қазынадан 360 сом жылдық стипендия алып, Петербургке 
аттанады. Мұнда да ол ерен қабілетімен ұстаздарын таңқалдырып, 
институтты үздік бағамен бітіреді. Институттың соңғы курсында жүргенде 
1905 жылғы төңкеріске қатысады. Сол жылы өткен автономистерінің 
съезіне қатысып, онда «Қазақтар және қоғамдық қозғалыс» деген 
тақырыпта баяндама жасайды, өз халқының мұңын жеткізіп, Министрлер 
комитеті атына өтініш жолдайды. Онда қазақтарды басқарудың басты 
принциптерінің қазақтардың мүддесімен сай келмейтіндігін ғылыми 
тұрғыдан негіздеуге күш салады және басқарудың әскери жүйесінен 
азаматтық жүйеге көшуді талап етеді. Жас саясатшының бұл талабының 
атақты «Қарқаралы петициясы» талабымен үндесіп жатуы - халқым деген 
қазақ азаматтарының әр жерде жүріп, бір мақсатқа қызмет еткенін айқын 
көрсетеді. Жалпы М.Тынышбаев 1905-1907 жылдары Ресей империясының 
қоғамдық саяси өміріне белсене араласа бастайды, Ресей ІІ-ші Мемлекеттік 
Думасына Жетісу облысынан депутат болып сайланады. Қазақ 
депутаттарының Дума трибунасынан Столыпиннің аграрлық саясатын 

64 
сынаған үндері естіледі, әсіресе Бақытжан Қаратаевтың жасаған 
баяндамасы үлкен шу тудырды. Мұның аяғы 1907 жылдың 3 маусымдағы 
заң бойынша «еркіндікшіл» Дума таратылып, қазақтардың Мемлекеттік 
Думаға өз өкілдерін сайлау құқығынан айырылуымен тынады. Ақпан 
төңкерісіне дейін Мұхамеджан өзінің темір жол инженері мамандығы 
бойынша Орта Азияда, Жетісу облысында біраз жыл қызмет етеді. 1917 
жылғы Ақпан төңкерісінен өзге қазақ зиялылары сияқты ол да үлкен үміт 
күткен еді. Сондықтан да ол бұл кезде бел шеше қызмет етіп, қоғамдық-
саяси қайраткер ретінде тез танылады. Сол жылы көктемде Уақытша 
үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі, сонымен қатар осы үкіметтің 
Жетісу облысындағы комиссары болып тағайындалады. Алаштың арысы 
Әлихан Бөкейхановтың төңірегіне топтасқан ұлттық-демократиялық 
интеллигенция өкілдерімен бірге М.Тынышбаев та жалпыұлттық «Алаш» 
партиясын құруға тікелей араласып, 1917 жылғы желтоқсан айында 
жарияланған Алаш автономиясы үкіметінің он бес мүшесінің бірі болады, 
«Алаш автономиясы аумағындағы уақытша жер пайдалану туралы 
Ереженің» жобасын қабылдауға қатысады. Осының алдында ол 
бүкілтүркістандық ІV – мұсылмандар съезіне қатысып, онда жарияланған 
Түркістан («Қоқан») автономиясының премьер-министрі болып сайланады. 
Түркістан автономиясын Кеңес өкіметі күшпен талқандағаннан кейін 
М.Тынышбаев Алашорда қайраткерлерімен тізе біріктіре отырып, азамат 
соғысы жылдарында қызылдарға қарсы күреседі. Бірақ одан күткендей 
нәтиже болмайтынын көргеннен соң, 1920 жылдан бастап, Кеңес 
өкіметінің жағына шығып, «буржуазиялық маман» ретінде Ташкентте, 
Қызылордада, Алматыда әр деңгейдегі шаруашылық мекемелерінде еңбек 
етеді. 1926 жылдан бастап Тұрар Рысқұловтың қолдауымен Түркістан-
Сібір жолын салуға қатысады. Халыққа азаттық әпермек болған істерінен 
нәтиже шықпай, кеше өзі қарсы болған қызылдарға қызмет етуге мәжбүр 
болған ол енді бар күшін халықтың тарихи санасын қалыптастыруға 
жұмсап, ғылыми-зерттеу жұмысымен айналысады. Қазақ халқының арғы-
бергі тарихына қалам тартып, бүгінгі күндері де маңызын жоймаған 
зерттеу еңбектерін жариялайды, қазақ шежіресін түзеді. Алайда қара 
тізімге алып, әр қадамын қалтқысыз баққан қызыл жендеттер оған 
халқының тарихын жазуға мүмкіндік бермей, қамауға алып, Ресейдің 
қаратопырақты аймағына (қазіргі Воронеж облысы) бес жылға жер 
аударады. Айдауда жүрген кезінде М.Тынышбаев Москва-Донбасс темір 
жолын жобалау бөлімінде жұмыс істейді. Содан кесілген мерзімін өтеп 
елге оралады. Бірақ ұзамай, ол 1937 жылдың қараша айында қайтадан 
тұтқындалып, көп кешікпей атылады. 

жүктеу/скачать 0,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: