Ол «жағдайына ақымақтық» жасап жүр

Тәртібіндегі ауытқуларды зерртеу, оларға әсер ететін факторларды іздестірумен шектелмейді. Ғалымдардың, криминалисттердің, социологтардың, психологтардың, саясаткерлердің жұмысы жасөспірімдерге әсер ету стратегиясын шығару болып табылады. Осы жақта ауытқуы бар тәртіпті әлеуметтік қадағалау қандай да болмасын қоғам үшін өзекті болып табылады.

«Әлеуметтік қадағалау» - терминін, алғаш рет айналымға Г.Тард енгізген, ол алғашқыда бұл терминді қылмыскерлердің қоғамға қайтып оралуы ретінде қарастырады. Содан кейін Г.Тард бұл ұғымды кеңейте отырып, тұлғаның әлеуметтену факторы ретінде түсіне бастады. Ғалымдардың жұмыстарында әлеуметтік қадағалау ұғымы басынан бастап, тұлға тәртібіндегі қоғам үшін келеңсіз жайттарды жою болып табылады. Әлеуметтік қадағалау мәселесін құрастыра отырып, бұл социологтар оны әлеуметтік институттар жүзеге асыратын бағыт деп түсінді. Әлеуметтік қадағалау теориясын Э.Росс және Р.Парк бір-бірімен келіспей құрастырған. Э.Росс бойынша әлеуметтік қадағалау бұл «сау» әлеуметтік тәртіпті орнату мақсатында тұлғаның тәртібіне қоғамның әсер етуі. Р.Парк әлеуметтік қадағалауды әлеуметтік күштер мен адам табиғатының бірігіп қамтамасыз ететін құрал ретінде түсінеді. Ол әлеуметтік қадағалаудың үш формасын бөліп көрсетеді:

1. 
   элементарлы санкциялар
   

1. 
   қоғамның пікірі
   

2. 
   әлеуметтік институттар
   

1. 
   физикалық санкциялар (тұлғаны топтық нормаларды бұзғаны үшін жазалау);
   

1. 
   экономикалық санкциялар («қорқыту»);
   

2. 
   әкімшілік санкциялар;
   

1. норманы бұзушыларды оқшауландыру және ақтауды қарастырмау. Бұл әдіспен ең жаман қылмыскерлерге әсер ету; 2. бұзушының қатынасуын шектеумен байланысты, оқшаулау, бірақ қоғамнан толығымен оқшауламау, ол қоғамға өзінің қателігін түсінгеннен кейін қайтып келе алады; 3. ақтау, бұзақының қалыпты өмірге оралуын және өзінің әлеуметтік рөлін ойнауға қайтып оралуы. Көптеген түзеу мекемелерінде, психикалық клиникаларда ақату бағдарламалары кеңінен қолданылады, ал әлеуметтік қамтамасыз орталықтарымен, әртүрлі ұйымдармен бұзақылардың ақталу жұмысымен айналысуда.

Әлеуметтік қадағалаудағы әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық проблемалар кеңестік әлеуметте 70-80 жылдары басталды. Әлеуметтік қадағалау деп қоғам мүшелеріне әртүрлі мәселелерді шешу үшін әсер етуімен түсіндіріледі.

М.И.Бобнева және Е.В.Шорохова әлеуметтік қадағалау функцияларын бөліп көрсетеді. Бұл әлеуметтік бақылау жүйесінің реттеу функциясы және әлеуметтік бақылаудың динамикалық функциясы. Г.А.Предвечный және Ю.А.Шеркович әлеуметтік қадағалау жүйесінде жеке іс-әрекеттерді қарастырады. Олар оны «адамның немесе оның басқа адамдарға қатынасындағы субъективті жағдайын көрсететін әлеуметтік-коммуникативті іс-әрекеттер» деп сипаттайды. Яғни, әлеуметтік қадағалау жүйесіндегі әлеуметтік іс-әрекет – бұл жеке тұлғалардағы келеңсіз жағдайларды жою мақсатында оны жазалау, не көтермелеу, мадақтау не айыптау.

Әлеуметтік әдебиеттерде әлеуметтік қадағалау бір жағынан жүйенің төзімділігімен және онымен басқаруды қамтамасыз ететін процестер бірегейлігі ретінде қарастырылса, ал екінші жағынан тәртіпті реттеудің әртүрлі жүйесі: мемлекеттік және қоғамдық институттар, құқық нормалары, мораль, салт-дәстүр ретінде қарастырылады.

Әлеуметтік қадағалау әсер етудің арнайы құралдары арқылы жүзеге асырылады: жауапкершілік және жазалау, көтермелеу және тәртіпті ынталандыру. Көтермелеу әлеуметтік қадағалаудың негізгі әдістері ретінде көбінесе тұлғаны әлеуметтендіруде, заңды қадағалауын қалыптастыруда қолданылады.

Әлеуметтендіруде әлеуметтік саясаттың үш негізгі бағыты ерекшеленеді: ақпараттық санкцияларды қолдану, медико-биологиялық және әлеуметтік-профилактикалық.

Ақпараттық қолданыс олар әлеуметтік нормаларды білмегендіктерінен туды деген ұсыныстан туындайды. Адамдардың нормативті талаптарды білуі түсінікті және оны қоғам қолдайды.

Келесі қолданыс – жаза. Бұл әдісті қолдану көне және дәстүрлі болып табылады.

Медико-биологиялық қолданыс девиантты мінез-құлықты тұлғаның биологиялық, психологиялық, физиологиялық ерекшеліктерін ескеруді талап етеді. Бұл талаптар адамның екі сипатты болуынан, яғни биологиялық және әлеуметті болуынан туындайды.

Әлеуметтік-профилактикалық қолданыс объективті себептердің әсер етулерінің нәтижесінен туындайды. Әлеуметтік-профилактикалық қолданыстың мақсаты әлеуметтік нормалардан ауытқулардың болмауы және оның алдын алуы.

Жоғарыда көрсетілген бағыттарының әр қайсысының өз кемшіліктері және жетістіктері бар. Бірақ осы бағыттардың барлыын бірге алып жұмыс істесе, онда олар күрделі қалыптасқан жүйені құрайды.

Қазіргі уақытта көптеген өркениетті елдерде «жаза дағдарысы» жөнінде түсінік қалыптасқан, қылымыстық саясат және қылмыстық әділет дағдарысы, мемлекеттік және полициялық бақылау дағдарысы. Қазақстанда әлеуметтік бақылаудың бұл түрінің сараптамасы қалыпты жағдай онша емес екендігін көрсетеді. Қазақстанның қылмыстық саясатының тамыры 80 жылдардың аяғына кетеді.Кейінгі 25 жыл ішінде Қазақстанда 450 000 адам бас бостандығынан айырылды. Ал бұл халық саны 15 млн. Бола тұра ,әр бір 35-қазақстандық жазасын өтеу орындарында отырып шыққан.Сотталғандардың 90% 18 жасқа дейін болса, онда әр бір 18- азамат және орта есеппен алғанда әр бір 9-отбасында түрмелік «мектеп» бар, ал бұл азаматтардың психологиясына кері әсер етеді. Жаңа ҚК қабылданғаннан кейін бас бостандығынан айырушылар саны кемімей , керісінше өскендігін тәжірибе көрсетеді. Статистикаға сүйенсек осы көрсеткіштер бойынша Қазақстан ТМД елдерінің арасында бірінші орында, ал әлемдік тәжірибе бойынша АҚШ пен Ресейден кейін үшінші орында.

Жасөспірімдерге де қатысты қатаң үкім шығару мысалдары бар, бүгінгі күні заң соттары жеткіншек қылмыскерлерге рақымшыл болуға мүмкіндік береді және орта немесе ауыр емес қылмыс жасаған жазасын өтеу жасына жетпегендерге жазасын өтеуден босатады.Бірақ тәжірбе көрсететіндей көпнесе жасөспірімдермен олардың қорғаушыларының құқықтары көпнесе ескерілмейді.Жеткіншектерді қамау тек ерекше жағдайда ғана болуы қажет.Ал органдар болса жеткіншекке ауыр кылмысты жала тағып оны қамап тастайды. Қорытындысында жасөспірімді айлар бойы қамауда ұстайды.

Қазіргі әлемдік әдебиеттерде превенцияның үш деңгейі көрсетіліді: primary prevention («жалпы әлеуметтік алдын алу» ұғымына жақын – ортаға, экологияға, экономикаға, әлеуметке, өмірді жақсарту мақсатында саяси жағдай әсер ету) secondary prevention («арнайы алдын – алу» баламасы, қауіпсіздікті қорғауға, «қауіпті топқа » әсер етуге, қылмыс пен құқық бұзушылықты туындайтын жағдайларды жоюға бағытталған), tertiary prevention немесе отандық криминолгияда «жеке алдын алу». Қазірі уақытта Қазақстанда мінез- құлқында ауытқуы бар жасөсперімдер ісі бойынша полиция ұйымдары айналысады. Біздің ойымызша әлеуметтік алдын алу тәжірбесінде ең басты қателік әлеуметтік-педагогиқалық және құқықтық органдарының бірігіп жұмыс істемеуінде.

Қалыптасқан әлеуметтік алдын алу тәжірбесінде негізгі рөл жеткінщек қылмыскерлердін алдын алу және сәйкес қылмыстық іздестіру бөлімшелеріне бөлінген. Бұл бөлімшелердін іс- әрекеті нормативті құжаттармен реттелген және ҚР заңы бойынша жүзеге асырылады.

Білім беру мекемесінде әлеуметтік педагог әлеуметтік- педагогикалық функциясынан басқа нақты бір категория бойынша оқушыларды мектепшілік бақылауға тіркеп олармен жеке бір бағыттар бойынша профилактикалық жұмыстар жүргізеді. Олар есепке алу карточкаларын және алдын-алу істерін жүргізу, арыз берген материалдармен жұмыс жүргізу, әртүрлі құжаттарды толтыру, аумақта профилактикалық жұмыс жүргізу іс-шараларын орындауы керек.

Жасөспірімнің құқық бұзушыға айналу процесі көп уақытты алады. Жасөспірімнің девианттылығын алдын-алу төменде көрсетілген төрт категорияға бөлінеді:

1. 
   Алғашқы әлеуметтік алдын-алу мекемесі (балалар бақшасы, мектептер, қосымша білім беру мекемесі, медицина мекемелері) олардың іс-әрекеті балаларды адеквантты тәрбиелеу болып табылады.
   
2. 
   алғашқы арнайы алдын-алу мекемесі (мүмкіндіктері шектелген балаларға арналған бейімделу орталықтары, балаларға және отбасыларына көмек көрсету орталықтары, психолого-медико-әлеуметтік орталықтар т.б.) қиын жағдайға түскен балаларға және жасөспірімдерге көмек көрсету орталықтары. Бұл қылмыс жасауға жоғары деңгейде қауіпті балалармен жұмыс істеу.
   
3. 
   кейінгі арнайы алдын-алу мекемесі (ішкі істер орындарында жасөспірімдердің құқық бұзушылықтарын алдын-алу, арнайы оқыту тәрбиелеу мекемелерін ашу-жабу) қылмыстық жауапқа тартылатын жасқа жетпеген балалар мен құқық бұзушы жеткіншектерді қайта әлеуметтендіру.
   
4. 
   қылмыстық құқық және қылмыстық атқару мекемелері (тәрбиелеу колониялары) жеткіншектердің аса ауыр қылмыс жасауларын алу.
   

Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқы мәселесі қоғамның өзекті мәселелерінің бірі. Европа елдерімен Америка елінің статистикасы бойынша жасөспірімдер арасындағы тәртіпті ауытқулар ауыр қылмыспен аяқталады. Қазақстанның жасөспірімдер мен жастарының девиантты мінез-құлықтарының динамикасы және тенденциясы біздің елде де өзекті мәселе болып отыр. Криминолог, социолог, психолог ғалымдардың негізгі мәселелерінің бірі девиантты тәртіптің түріне қарсы тұрудың нәтижелі бағытын ойлап табу. Осы қатынаста әлеуметтік қадағалау және девиантты тәртіпті алдын-алу саясаты қандай да болмасын қоғам үшін өзекті мәселе болып табылады.

1. 
   Жалпы білім беретін мекемелерінде және кәсіби училищелерде оқу-тәрбие жұмысын жетілдіру және сәтсіз отбасынан шыққан жасөспірімдердің ерекшеліктеріне қарай бейімделуді қолдану.
   

• 
  оқушылардың өз қызығушылықтарын әртүрлі салада дамыта алулары үшін жағдай жасау, сонымен бірге оқыту-тәрбиелеу процесінің біріңғайлығын бұзатын оқытудың альтернативті әдісін табу, бұл оқыту процесінің әртүрлі модификациясымен мектептер жүйесін құрастыруды қажет етеді;
  
• 
  мектептен тыс және білім беру мекемелерін құру. Мектептен тыс білімді және тәрбиені баланың рухани, интеллектуалды, эмоционалды, эстетикалық талғамдарының дамуының үзілмес жүйесі ретінде қарастыру қажет.
  

• 
  оқытудың жеке түрі бойынша (оқыту, білім алу үшін оңай оқыту әдістерін таңдау, оқу құралдарының барлығын қолдану);
  
• 
  психико-педагогикалық болжау әдісі бойынша (педагогикалық көмекке арнайы сыныптар);
  
• 
  мұндай арнайы мектептерді, жалпы білім беру мекемелерімен бірге кәсіби дифференциялды білім беру арқылы құру;
  

• 
  жасөспірімдік жастағы оқушылармен жұмыс істейтін кадрлардың кәсіби квалификациясын үнемі көтеріп тұру үшін жағдай жасау;
  
• 
  «қиын» жасөспірімдермен тіл табыса білетіндіктері бойынша педагогтардың жұмысын квалификациялау;
  
• 
  Арнайы сыныптарды «қиын» жасөспірімдермен қалыпты мектептерде осындай балалармен қосымша жұмыс істейтін педагогтарды материалды көтермелеу;
  

1. 
   қалаларда, ауылдарда, бар мәдени және спорттық мекемелердің материалды-техникалық базасын көтеру;
   
2. 
   мектептен тыс білім берудің әр түрлері бойынша авторлық бағдарламаларды енгізу үшін жағдай жасау;
   
3. 
   жасөспірімнің бос уақыты, мәдени білім беру қажеттіліктері бойынша нақты әлеуметтік тексерістер өткізу;
   
4. 
   төмен қамтылған отбасылардан шыққан жасөспірімдер үшін жеңілдетілген, ақысыз, бос уақытын өткізетін ұйымды іздеу;
   
5. 
   оқыту орындарында қарым-қатынас үшін оқушылардың мүмкіншіліктерін кеңейту;
   
6. 
   мектептерде кеңес беретін сыныптары бар кәсіби бағдары жақсы қойылған, әр салалы қызметтерді құру.
   

Құқық қорғау органдарында жастармен жұмыс істетйтін мамандардың мәртебесін көтеру қажет. Бұл мақсатта бұқаралық ақпарат құралдарында құқық қорғау органдарының жастар мен ересектер қылмыстарын алдын-алу бойынша атқарылған жұмыстар жөнінде мақалаларды көбірек басу қажет.

Ішкі істер басқармаларында және бөлімдеріне әлеуметтік – құқықтық қызметтерді ұйымдастыру қажет. Балалардың қадағалаусыз қалуларын алдын-алу жұмыстары бойынша құру. Келесілерді негізге ала отырып жасөспірімдердің девиантты мінез-құлықын алдын-алу саясатын құрастырып, қалыптастыру қажет.

1. 
   Қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайы, жасөспірімдер тәртібіндегі ауытқулармен байланысты факторлардың көрсетілуімен оның кері және оң тенденциялары;
   
2. 
   Тұрғындардың әлеуметтік – психологиялық жағдайы және жасөспірімдердер қалпы;
   
3. 
   жасөспірімдердің құқық бұзушылық әрекеттеріне әсер ететін криминогендік жағдайлар;
   
4. 
   әлеуметтік институттар жүзеге асыратын әлеуметтік бақылаудың жағдайы;
   
5. 
   қаржысымен, ұйымдастырушылығымен, құқығымен байланысты қалыптасқан инфраструктура.
   

Қазіргі қалыптасқан жағдайда балаларға қатысты мемлекеттік саясатты жетілдіру үшін кешенді шаралар қолданған жөн, соның ішінде:

• 
  елдегі әділетті, соның ішінде сотты және прокуратураны ұйымдастыру қажет;
  
• 
  жасөспірімдерге және оның ата-аналарына әлеуметтік көмекке арнайы қызметтерді құрастыру қажет;
  
• 
  Қазақстан Республикасы жағдайында балаларға өмір сүру іс-әрекеттерінің қалпын құрастыру қажет;
  
• 
  Балалардың өмір сүрулеріне кері әсер ақпараттар ағымынан қорғау механизмін құрастыру;
  
• 
  Мемлекеттік деңгейде қысқа мерзімдік және балалық шақ болжамын құрастыру;
  
• 
  «отбасы және бала» атты арнайы – ақпараттық бланк құрастырып, ондағы ақпараттар үнемі жаңартылып отыру қажет.
  

Қылмыс бұл әлеуметтік ортаға енген, нақты уақыт пен ортада болатын, әлеуметтік тұрмыс ретінде, қоғамда болып жатқан құбылыстарға байланысты талданады. 1980-90 жылдардың аяғында қоғамда болған құбылыстардың барлығы да қылмыстың өсуіне, оның құрылымының өзгеруіне әсер етеді.

Статистикаға сүйенсек, қылмыс дамып келе жатқан социалистік елдерде емес, экономикалық дамыған елдерде бір саты жоғары тұрады. Қылмыстың 9-10 есе көбірек болуын, дамыған елдерде қылмыстарды тіркейді (ол елдерде де бұл салада көптеген мәселелер бар) дегенімен ғана түсіндіруге болмайды. Қылмыстардың көбірек болуы қылмыс құрылымымен түсіндіріледі. Дамыған елдерде мүліктік қылмыстар басым. Айтылған қылмыс нарықтық экономикамен, жеке меншіктің басымдылығымен және еркін бәсекелестікпен байланысты. Еркін бәсекелестік қоғамында кримогендік потенциал жоғары деңгейде. Осыған байланысты біздің елде нарықтық экономиканы таңдаған кезде, қылмыстың да өсетінін ескеру керек еді. Қазақстандағы қазіргі қылмыстың болуы нарық экспансиясының қорытындысы болып табылады.

Барлық құбылыстар тәрізді, қылмыс та адам тәртібінен туындайды. Бұл жағдай да олардың заң бұзушылық тәртіптерінен болады. Бұндай адамдардың саны халықтың әлеуметтік құрамына байланысты. Оның құрылымы екі түрлі әлеуметтік топтардың абстрактілі қарама-қайшылықтарын анықтайды. Қаңғыбас және қайыршы жеткіншектер арасындағы қылмыс, әлеуметтік қамтылған жасөспірімдер арасындағыға қарағанда басым болып келеді. Халық арасында «қауіпті топтың» болуы және бұл топтардың саны қоғамның қылмыстық потенциалын анықтайды. Бұл потенциал топтың «әлеуметтік сипатына», олардың әлеуметтік орнына және материалды қалыптарына байланысты.

Қазіргі қоғамның қылмыстық потенциалы жоғары деңгейде деп санауға болады. Оны осылай сипаттауға Қазақстанның келесідей әлеуметтік құрылымы негізделеді:

1. 
   тұрғындардың көбісін «кедейлер» қатарына жатқызуға болады;
   
2. 
   негізгі бөлігі жұмыссыздар және жалған қолы бос еместер;
   
3. 
   кедейлерден, қаңғыбастардан, панасыз балалардан тұратын «әлеуметтік түптің» болуы.
   

Барлығымызға да кедейшілік негізінде қылмыс туындайтыны белгілі. Өмір сүру үшін күресу керек дегенге және бұл күресте бәсекелестікке сенетін адам, өзін-өзі жайлап, алғашқы (материалды) қажеттілікті қанағаттандыруға дайындай бастайды. Қалғандарына оның күші қалмайды немесе бұл оларға қызығушылығын жоғалтады, бұл кедейлер арасындағы қылмысты жоғарылатады.

Өтіп бара жатқан кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық қиыншылықтар Қазақстан халықтарының кірістерін азайтты. 1999 жылы орта есеппен бір айлық еңбекақы 3000 теңгені құрады. Кедейшілік балалар мен жеткіншектерге де әсер еткені айқын. Көп балалы жанұялар ең аз қамтылғандар қатарына жатады. 1998 жылы желтоқсан айында 3000 теңге кірісі балалардың 93,2 пайыз – төрт, не одан да көпбалалы жанұялар құраса, 87,3 пайыз – үш балалылар, 70 пайызын – екі балалылар және 52,5пайызын – бір балалы жанұялар құраған. Тамақтануға шығыстар өсті. 1999 жылы ол шығыстың 50 пайызын құрады. Тамаққа ақшаның көп кетуі отбасылық бюджеттің төмендеуіне, ал бұл материалды жағдайдың төмендеуіне және кедейлер санының өсуі. Қазақстандықтардың барлық кірістерінің тек тамаққа кетуі қазіргі жағдайдағы тіршілік стратегиясы болып есептеледі.

Қылмыстың өсуі, жұмыссыздыққа әкеледі. Жұмыссыздықтың аз тіркелуіне қарамай (1999 ж. 3,9% құрады) 1999 жылы аудандағы 3,9 - 10% жұмыссыздық 60-тан 76-ға дейін, ал 10%17-ден 24-ке дейін көтерілді. Жұмыс нарығындағы төмен бәсекелестік, кәсіби тәжірибе мен білімнің болмауы жастар арасында да жұмыссыздыққа әкеледі.

Қылмыстық рөлді «әлеуметтік түпте» ойнайды, бұларға әртүрлі әлеуметтік қабаттар, панасыз қалған балалар мен жасөспірімдерден бастап кедейлер мен қаңғыбастарға дейін жатады. Әр түрлі бөлімдер бойынша жанама деректер бар. Мысалы: 1991-1995 жыл аралықтарында әдейі адам өлтірген жасөспірімдер Республика бойынша 51,5%, әдейі денеге ауыр жарақат түсіргендерге – 25,9%, қарақшылық – 8,6% өскен. Бұл көрсеткіштің өсуі «қауіпті топтың» арқасында. Қылмыс әртүрлі қаңғыбастар, панасыздар және басқа да «әлеуметтік топтың» негізінде өсуде. Бұлар қазіргі нарыққа бейімделе білмеген адамдар қатары.

Сіздердің ойларыңыз бойынша соңғы бірнеше жылда Қазақстанда қылмыс жағдайы өзгеріп пе?

Қылмыстың факторлары	Эксперттер тобы
	дамуы		өзгеріс жоқ	тынышталды
	едәуір	едәуір емес
Қылмыстың жалпы деңгейі	30/39	35/32	21/19	4/3
Қиын балалар саны	53/60	22/17	15/14	S
Кәмелетке толмағандар қылмысы	43/49	26/19	16/19	2/2
Қамтылмаған отбасылар	57/60	19/12	8/16	2/2

Қазақстанда қылмыстың көтеріліп жатқан жағдайында жастардың ұрпақтан ұрпаққа беру және білім мен тәрбие саласында қиындықтар туғызады. Республикадағы кәмелеттік жасқа толмағандар қылмысының құрылымы мен динамикасы әртүрлі процестер туғызуда. Қылмыстық статистикаға сүйене отырып, оған баға мен талдау беруге тырысайық (3-кесте). Республикада жасөспірімдер қылмысының динамикасы келесідей:

Төмендегі кестеде көрсетілгендей, кәмелеттік жасқа толғандармен жасалынған тіркелген қылмыстар елдегі қылмыстармен байланысты.
Қазақстан Республикасындағы қылмыс жағдайы жөнінде мәлімет

	1992	1993	1994	1995	1997	1998	1999
ҚР есепке тіркелген қылмыстың жалпы саны	200975	200975	201796	183913	165401	137511	139431
Кәмелеттік жасқа толмағандар қылмысы	13326	13115	11447	9968	7435	7185	7510
Жасаған қылмыстың басым бөлігі	14,1	11,5	9,6	8,2	7,4	7,6	7,6

1992 – 1999 жыл аралықтарында жасөспірімдер қылмысының жалпы саны төмендеді. Бұндай тенденция тек қуанту керек сияқты. Бірақ жасөспірімдер қылмысында ересектер қылмысында оның негізгі бөлігіне қарау қажет. Шындығына келсек, жасөспірімдер қылмысы көрсетілген статистикадан әлдеқайда жоғары. Бұлар әсіресе қарақшылық, ұрлық, сонымен бірге бұзақылық, зорлау тәрізді қылмыстарға да қатысты.

Екіншіден, зорлық қылмыстарының жоғарылап баруы алаңдатады. Сонымен бірге жасөспірімдер қылмысының құрылымы жоғарылап барады. Дәстүрлі қарақшылық, ұрлықтан гөрі қазір қорқытып алушылық кездесуде.

Үшіншіден, кейінгі кездерде жасөспірімдер топтасып жасаған қылмыстар көп кездесуде. Қазақстан зерттеушісі И.В.Корзун деректері бойынша қылмыстарға жасөспірім қыз балаларды да тарту тенденциясы бақылануда. Осылай олардың топтарға қатысулары 17,5% құрайды. Басқа да зерттеушілердің айтулары бойынша қылмысты топтардың 70% - ін жасөспірім қыз балалар құрайды. Себебі топпен ұрлық жасайды, жалғыз ұрлағаннан гөрі әлде қайда жеңіл. Қазақстанда жасөспірімдермен 1989-1993 жыларалықтарындағы қылмыстар 52-59% арасында. Жасөспірімдер көбінесе ересектермен бірігіп қылмыс жасауда. ҚР ІІМ деректері бойынша ересектермен бірігіп қылмыс жасағандары үшін сотталған жасөспірімдер саны 1993-1996 жыл аралықтарында 30,2 % өскен. Бұндай ересектер мен жасөспірімдер бірігіп жасаған қылмыстардың өсуі қылмыстық жағдайды жоғарылатып, жасөспірімдер қылмысына жетекші күш болады.

Отандық криминалистердің статистикалық деректерінің негізінде жасөспірім құқық бұзушының әлеуметтік сипаты келесідей: «еркектер көбірек болды». Құқық бұзушы жасөспірімдердің шамамен жастары 16-17 жас. Жартысы (5-10% әртүрлі жылдарда қосылып, алынады) жұмыс істейтіндер және оқымайтындар, 45 %жалпы білім беретін мекемелерде, техникумдарда, кәсіби мектептерде, кейінгі кездері лицейлер мен гимназияларда оқитындар. 75-80% төмен отбасылардан шыққандар, 40% ата – аналарының біреуі ғана бар, олардың білім деңгейлері 8-10 сынып арасында.

Қылмыстық жағдайлардың негізгі факторы жасөспірімдер арасындағы маскүнемдік болып есептеледі. Мектептердегі, гимназия, лицейлердегі жасөспірімдердің наша қолдануларының өсілері алаңдатады. Жасөспірімдер жасаған әрбір үшінші қылмыс мас күйінде жасалған. Республикадағы тәрбиелеу колониясындағы жасөспірімдер арасында өткізілген сұрақ-жауап негізінде 64% арақ ішетіндіктері, әрбір төртіншісі наша қолданатындары анықталды.

Мақалада жастар қылмысының әлеуметтік сипаты берілген. Кәмелетке толмаған жеткіншекетр қылмысының динамикасы мен тенденциясына талдау жүргізіліп, оның негізгі факторлары, себептері мен жағдайлары қарастырылады.Қазақстан қоғамының қылмыстық потенциалына баға берілді. Эксперттік сұраулардың нәтижелері беріледі.

Жеткіншектердің бұндай тәртіптері бірнеше объективті және субъективті факторлармен сипатталады. Жеткіншектер арасындағы қылмыстардың негізгілеріне келесілерді жатқызуға болады:

• 
  отбасыларындағы, мектептегі, жұмыстағы ұжымдардың тәрбие азабы;
  
• 
  жанындағы ересектердің кері әсерлері, әсіресе бас бостандығынан айыру жерлерінен босатылып келгендердің, не жазаланбаған құқық бұзушылардың;
  
• 
  жұмыссыздық, ашық және жабық түрде, отбасын жеткілікті қамтымау;
  
• 
  елдің құқықты білмеулері;
  
• 
  жеткіншектер арасында маскүнемдік, нашақорлық таралуы, спорттық шаралардың болмауы;
  
• 
  құқық қорғау органдарының қызметкерлері және қазіргі заңға байланысты кәмелетке толмаған жеткіншектердің қылмыс жасауларының алдын алу органдарының қызметкерлері профилактикалық жұмысты қажет деңгейде атқармаулары;
  
• 
  қылмыстық тәртіптің алдын алу әдістерінің адикванты болмауы;
  
• 
  жасөспірімдерге көмек көрсететін әлеуметтік қызметкердің дамымағаны, не мүлдем болмауы;
  
• 
  мемлекеттік, қоғамдық, педагогикалық ұйымдардың, құқық қорғау органдарының қамтылмаған жанұялармен жұмыс істеудегі құрұлымдық, функционалды жұмыстары бір текті болып жоспарланбағаны.
  

Қылмыс жасайтын жеткіншектердің көбісі, қылмысты 12-13 жас аралықтарында жасай бастады, ал 17-18 жас аралықтарындағылар өз істерін аморальды деп санамайды.

Жасөспірімдердің өмірлік қажеттіліктері

Жауаптар	Сұраушылар
Жоғарғы еңбек ақылы жұмыс	81
Адал достар	75
Ақша	65
Жақсы отбасы	64
Махаббат	41