1. Әлеуметтанудағы орта тап түсінігі, оның құрлымы, атқаратын қызметі туралы мәлімет жинау
жүктеу/скачать 11,31 Kb.
|
Алеуметтану 2
|
1Сұрақ
атқаратын қызметі туралы мәлімет жинау Орта тап - әлеуметтік стратификация жүйесіндегі негізгі әлеуметтік топтар: бай мен кедей ішінде аралық орын алатын қабаттар жиынтығы. Орта тап - бұл материалдық және әлеуметтік қажеттіліктердің кең ауқымын қанағаттандыру үшін жеткілікті тұрақты табысы бар адамдардың әлеуметтік тобы. Алғаш рет «орта тап» ұғымын (τριῶν μοιρῶν ἡ ἐν μέσῳ, сөзбе-сөз - ортадағы үш бөліктен) драматург Еврипид б.э. 420 өзінің «Өтініш сұраушылар» трагедиясында қолданды. Ол 3 тапты бөлді: байлар, кедейлер және орта тап. «Штатта үш класс бар (μερίδε д, сөзбе- сөз - бөліктер): біріншіден, байлар, олардың қалаға пайдасы жоқ, олар тек өздері үшін көп болар еді. Бірақ кедейлер де, рабблдар да қауіпті, өйткені уланған шаққанның уланған шаншуы хасттарға қауіп төндіргенде көтеріледі, мойынсұнғыш келісімдер мойынсұнғыш болады. Қаланы тек орта тап қана қолдайды; ол заңдар мен билікке бағынады.». Әрі қарай, қоғамға қатысты «орта таптар» ұғымын Аристотель қолданды, ол осы әлеуметтік қабат неғұрлым үлкен болса, соғұрлым қоғамның өзі тұрақты болады деп тұжырымдады. «Орташа адамдардан тұратын мемлекет ең жақсы мемлекеттік жүйеге ие болады ... Олар кедейлер сияқты біреудің жақсылығына ұмтылмайды, ал басқалары өздеріне тиесілі нәрсеге қол сұғпайды, дәл осылай кедейлер байлыққа ұмтылады бай ». Дәлірек айтқанда, орта таптың ерекшеліктері еуропалық буржуазияның типі пайда болған жаңа заманда көрінеді. ХІХ ғасырда. «орта тап» ұғымы оларға кеңінен қолданыла бастады, оларға фермерлерді де, жалпы бай емес, бірақ қаржылық тұрғыдан тәуелсіз халықтың барлық санаттарын жатқызады. Орта тап» ұғымы социологиялық лексикаға 1920 жж. Бұған қоғамдық құрылымның маркстік тұжырымдамасын сынау себеп болды, оған сәйкес капиталистік әлемде поляризация билейді, тек екі тап бар: буржуазия және пролетариат, ал қалған барлық әлеуметтік қабаттар мен қабаттар ерте ме, кеш пе олармен бірігед Әлемдік экономиканың біркелкі емес дамуы, экономикалық дағдарыстар меншікті шоғырландыру (монополиялау) және әртараптандыру процестерін тудырды. Нәтижесінде үлестірілген меншіктің әр түрлі формалары пайда болды: кооперативтік, командалық және акционерлік. Осы процестердің нәтижесінде үлестірілген меншіктің бір бөлігін иемденетін адамдардың едәуір қабаты пайда болды: акциялар, акциялар, акциялар, мемлекеттік және жеке зейнетақы қорларына аударымдар және т.б. Марксизмде капитализм кезіндегі «орта тап» ұғымы пролетариат пен буржуазиядан басқаларының бәріне қатысты болды. 2
«Әрбір мемлекетте, — деп атап көрсетті ол, — өте дәулетті, өте кедей және аталғандардың арасында тұратын таптар бар… Қарапайым халық пен дәулеттілердің арасында қырқысулар мен күрес туындайды, жеңіс кім жағында болып щықса, солар жеңістің марапаты ретінде мемлекеттік құрылыста басымдыққа ие болады, біреулері – демоктратияны, енді біреулері олигархияны орнатады». Адам Смит қоғамның таптарға бөлінуінің қажеттілігін адамдардың табысты әртүрлі жолмен табылатындығымен негіздеді. Табыстардың үш негізгі көзіне – рента, капиталдан түсетін пайда мен жалақыға сәйкес үш негізгі тап – егіншілер, капиталистер мен жұмысшылар өмір сүреді. XIX ғасырдың бас кезіндегі фрагцуз тарихшылары О.Тьерри, Ф.Гизо, т.б. өз еңбектерінде меншікке деген әртүрлі қатынас таптық мүдделер қақтығысын болдырмай қоймайды деп атап көрсетті. Сондықтан таптар арасындағы күрес пен оның шиеленісуі кезінде орын алатын революциялар тарихи заңдылық болып табылады. К.Маркстің теориясына сәйкес, таптардың пайда болуы алғашқы қауымдық қоғам дамуының заңды тарихи нәтижесі болып табылады. Еңбек өнімділігі өте төмен болып, адамдар қосымша өнім (яғни, өмірді маздату үшін керек минимумнан артық өнім) жсасай алмаған кездері, басқаның еңбегін қанаумен таптық теңсіздіктің болуы мүмкін емес еді. Адамдар қосымша өнім өндіруге қол жеткізген кезде оны өндірушіден тартып алу мүмкіндігі де пайда болды. Ал жеке-отбасылық меншіктік қатынастар бұл мүмкіндікті пайдалануға жол берді. Мүліктік теңсіздік пен таптардың туындауына әкелген жағдайлар осылай қалыптасты. Марксизмде әлеуметтік құрылымның негізі дәл осы әртүрлі қоғамдық таптардың арасындағы өзара қатынастар болып табылады (әлеуметтік құрылым – бұл бір-бірімен байланысқан, қоғам құраушы элементтер екендігін еске алайық). Маркстік теорияда тап ретінде қоғамдық еңбек бөлінісінде белгілі бір орын иеленетін және табыс табудың өзіндік тәсілімен сипатталатын, өніріс құралдарын иеленетін немесе иеленбейтін адамдардың үлкен тобы түсіндіріледі. В.И.Лениннің таптарға берген бұл анықтамасына сәйкес қоғамда пролетариат, шаруалар, буржуазия сияқты таптарды ажыратуға болады. Алайда индивидтің таптарға қатыстылығын қалай анықтау керек? Мысалы, ұсақ кәсіпкерлер қандай тапқа кіреді? Бір жағынан, олар капитал иеленушілер сияқты өндіріс құралдарын иеленеді, екінші жағынан, табыс мөлшері мен өзге де белгілері бойынша пролетариаттан айырмашылығы аз. Бұған қоса, лениндік анықтаманы ұстансақ, қоғамда таптар болып табылмайтын және ешқандай тапқа кірмейтін әлеуметтік топтар (мысалы, қолөнершілер, зиялы қауым, шенеуніктер, зейнеткерлер, студенттер, әскери қызметшілер) өмір сүреді. Осыған орай, қоғамның әлеуметтік құрылымын таптарға бөлуге болмайды (мұны мойындай отырып, марксистіктер таптардан бөлек «қабаттар» да өмір сүреді дегенді айтуға мәжбүр болды). Алайда бұл «тапқа жатпайтындар» халықтың елеулі бөлігін құрайтындықтан, олардың қоғамдық оқиғалардағы рөлі кейде таптарға қарағанда жоғары болып шығуы мүмкін. Қоғамның таптық құрылымын талдаудың маркстік тәсілін жалпылай отырып, әлеуметтанушылар әртүрлі әлеуметтік страталарды (лат. Stratum – қабат) бөліп көрсете бастады. Страта – тапқа қарағанда неғұрлым жалпы түсінік. Қазіргі кезде таптар деп, әдетте, экономикалық (Маркс пен Лениндегі сияқты) немесе саяси белгілері бойынша ерекшеленетін әлеуметтік қабаттарды атайды. Страталар болса, басқа да әлеуметтік маңызды критерийлер бойынша да ерекшелене алады. Страталау, яғни адамдарды страталарға бөлу, қоғамның біртекті еместігін сипаттайды. Капиталистікке дейінгі қоғамдық жүйелерде қоғамды тапқа бөлу адамдарды сословиелерге, ал Шығыстың бірқатар елдерінде касталарға бөлумен толықтырылды және де сол себепті белгілі бір дәрежеде көмескілендіріліп отырды. 3 Қазақстан Республикасының бүгінгі таңда қойып отырған міндеттерінің бірі- шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту. Шағын және орта бизнесті дамыту экономикалық өрлеудің және әлеуметтік-саяси жаңғыртудың басты құралы. Әсіресе, жеке меншіктің нақты өмірге жүзеге асуы және орта таптың қалыптасуының мемлекетімізде артқан сайын еліміз көркейіп, халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайы жақсарады. Сонымен бірге, шағын және орта кәсіпкерлік – экономиканың тиімді әрі нәтижелі секторы. Шағын және орта кәсіпкерлік жұмыссыздықты жоюда, нарыққа қажетті тауарларды жеткізуде, жеке өндірушілердің монополиясын шектеуде және экономиканы тұрақтандыруда шешуші фактор болып табылады. Бірақ, шағын және орта кәсіпкерлікке мемлекет тарапынан қолдаулар және әкімшілік реттеу жүргізіліп жатқанмен, шағын кәсіпкерлік қызметтің нәтижелері әлі де жоғары деңгейде емес. Шаруашылық салаларын алатын болсақ, саудадан басқа жерде шағын және орта кәсіпкерліктің жетекші ықпалы байқалмайды. Кәсіпкерлік саласында мемлекеттік саясатты қалыптастыру мен жүзеге асыруға байланысты міндеттерден басқа, мемлекет, кәсіпкерлікті қаржылық, ақпараттық-сараптамалық және материалды-техникалық қолдауды қамтамасыз ету бойынша қызметтер атқарады. Қолдаудың бұл нысандарының барлығын мемлекеттік атқарушы органдары арқылы жергілікті және аумақтық деңгейде қабылданатын әр түрлі бағдармалардың көмегімен де, әр ұйым капиталының қатысуымен осы үшін арнайы жасалған стратегиялар көмегімен де жүзеге асырады. ҚР Призидентінің 2014 жылғы 17 қаңтардағы Қазақстан халқына «Қазақстан-2050» Жолдауында: «Мемлекет жұмысының негізгі бөлігі Қазақстан бизнесін, әсіресе шағын және орта бизнесті дамытуға барынша қолайлы жағдай жасау болмақ. Шағын және орта бизнес 2050 жылға қарай Қазақстанның ішкі жалпы өнімінің қазіргі 20% орнына кемінде 50% өндіретін болады. Еңбек өнімділігін 5 есеге- кәзіргі 24,5 мыңнан 126 мың долларға дейін арттыру керек» деп шағын және орта кәсіпкерліктің маңызын атап көрсетті. Осы орайда елімізде көптеген шаралар жүзеге асуда. Олардың қатарында: - шағын және орта кәсіпкерлік еліміздегі жұмыссыздықты азайтудың негізгі нысаны. «Бизнестің жол картасы-2020» бағдарлама жүзеге асқалы бері, елді- мекен тұрғындарының табысы 6% артты. Кедейшілік деңгейі 5,9% дан 3,8%- ға қысқарды. - Мемлекет тарапынан қаржы-несиелік және инвестициялық климат жасалып, шағын және орта кәсіпкерлікке қаржы-несиелік және инвестициялық тұрғыдан қолдау жүргізілуде. - Шағын және орта кәсіпкерлікті жетілдіру жолында «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры қызмет атқарып жатыр. - Ауылдық жерлерде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көңіл бөлінуде. Бұл шараларды «Ауыл шаруашылықты қаржылық қолдау қоры» АҚ, «Казагрофинанс» АҚ, «Продкорпорация» АҚ жүзеге асыруда. - Мемлекеттік органның даярлау, қайта даярлау, біліктілігін жоғарылату шаралары жүргізілуде. - Технопарктер құрылды. Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың негізгі жолы болып кәсіпкерліктің әртүрлі қырларын кеңінен қарастыру ғана емес, инновациялық тәсілдерді, дәстүрлі емес және озық технологияларды қолдану, ең жаңа өнімдер мен қызметтерді пайдалану да табылады. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта ЖІӨ-де алатын үлесі- 20%. Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасының мәліметтеріне сүйенсек, әлемдік экономикада тек шағын кәсіпорындардың саны барлық кәсіпорындардың жалпы санының 95%-нан асады, олардың ЖІӨ-дегі үлесі 50%-ға дейін жетеді. Дамыған мемлекеттердегі шағын және орта бизнестің ЖІӨ-дегі үлесі, мысалы, Жапонияда 55%, Ұлыбританияда-52%, Германияда-57%, Италияда-70%. Салыстырмалы сараптама Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерліктің макроэкономикалық көрсеткіште үлесінің өте аз екенін көрсетеді. Оны 50%-ға жеткізу 2050 жылдарында болжанып отырғаны белгілі. Статистика көрсетіп отырғандай, Оңтүстік Қазақстан облысында тіркелеген шағын және орта кәсіпкерліктегі субъектілер санының өсіңкілігі байқалады (кесте 1.2.3.4). Шағын және орта кәсіпкерліктегі қомақты әлеуметтік рөлді атқарумен бірге бюджетке елеулі салықтық түсімдерді қамтамасыз етеді. Осы күнгі күрделі жағдайларда шағын және орта кәсіпкерлік тұрақтандыру ретінде көрініс береді. Бизнес жеке азаматтардың өз бетінше, өзінің мүліктік жауапкершілігіне және өз тәуекелімен пайда табу немесе басқада формада экономикалық пайдаға ұмтылу әрекеттері. Шағын және орта кәсіпкерлік нарықтық экономиканың ажырамас бөлігі деп айтуға болады. Оған жылдамдық, икемділік және жоғарғы тиімділік сипаттары сәйкес келеді. Осы және басқада артықшылықтарды ұлттық экономиканы дамытудың қозғаушысы ретінде саналады. Қазіргі уақытта шағын және орта кәсіпкерлік сферасында миллионнан астам адамдар жұмыс істеуде, дегенмен шағын және орта кәсіпкерліктің құрылуы мен өсуі жөніндегі мәселелерді одан әрі оқып білуді талап етеді: даму перспективаларын болжау және басқару, талдау, бағалаудың икемді және тиімді әдістерін дайындау. Қорытындылай келе, мәліметтер бойынша шағын бизнестегі кәсіпорындар саны артып келеді, сонда да, отандық кәсіпкерлікті шектейтін негізгі себептерге: кәсіби білімнің жетіспеуі, несие беру (тек бастаушыларға арналған), инновациялық идеялармен қаржыландыру көзінің түйіспеуі, тіркелген, бірақ жұмыс істемейтін кәсіпорындар санының өсуі т.с.с. жатады. Сонымен, еліміздің тұрақты экономикалық дамуы үшін шағын және орта кәсіпкерлікті сапа жағынан жетілдіру өте маңызды. Негізгі мәселелерді анықтап, оның ұтымды шешімін таба алған жағдайда ғана біз экономикалық тұрақтылыққа қол жеткіземіз. 4 Қазақстан орта тап Әуелі орта тапқа кімдер жатады дегенге келсек, негізінен білім мен білігі жоғары, табысы, материалдық жағдайы тұрақты жұрт қарастырылады. Демек, жұмысы, меншігінде баспанасы, көлігі бар, ертеңгі күніне сенімді азамат әлеуметтік шиеленістерден сақтана отырып, өзі өмір сүріп отырған қоғамның тыныштығына мүдделі келеді. Сондықтан аталған әлеуметтік топтың қоғамда тұрақтандырушы рөліне баса мән беріледі. Алайда, орта тап бұл мәртебеге тек үлес салмағының басымдығымен ғана лайықты бола алады. Себебі бұл таптың қатарының артуы – бай мен кедейдің арасындағы алшақтықтың қысқаруы, тепе-теңдіктің сақталуы. Екінші жағынан жағдайы жақсы жұрт тұрақты салық төлеушілер ретінде мемлекет үшін экономикалық донор саналады. Бұған қоса, орта тап – кәсіпкерліктің негізін қалай отырып, білікті кадрлар дайындайтын, халықты жұмыспен қамтамасыз ететін әлеуметтік топ. Қазақстанда орта тап қалыптасты ма? «Стратегия» әлеуметтік және саяси зерттеулер орталығының сарапшысы Ербол Молдашев мемлекетіміздің дамуындағы кейбір кезеңдерде орта таптың қалыптаса бастауының белгілерін байқауға болатынын, бүгінде елімізде бай мен кедей топтардың арасында өмір сүретін азаматтардың үлес салмағы сезілетінін айтады. Дей тұрғанмен, сарапшы аталған әлеуметтік топ орта таптың көптеген критерийлеріне сәйкес келе бермейтінін алға тартып, Қазақстан қоғамында қалыптасқан орта тап туралы сеніммен айтуға әлі ерте деген пікірде. Сөйтіп өзі жұмыс істейтін зерттеу орталығы дайындаған 2007-2019 жылдар аралығын қамтитын халықтың әлеуметтік-материалдық жағдайы туралы деректер жиынтығын негізге алып, ойын кеңінен тарқатып түсіндірді. Оның айтуынша, соңғы жылдары елімізде жүргізілген әлеуметтік сауалнамалар кедейдің күнін кешіп жүрген азаматтардың үлес салмағы қазіргі таңда 1 пайызға түскенін көрсетеді. Осы көрсеткіш 2008 жылғы дағдарыстан кейін 10 пайызға дейін өссе, кейінгі жылдары 3-5 пайыз шамасында болған. Бұл топқа айлық табысы алатын азық-түлікке де жетпей жүрген отбасылар кіреді.
Қоғамның басым көпшілігін қамтитын үшінші топқа бар ақшасы жүріп-тұруы мен ішіп-жеміне түгел жететін, тек тұрмыстық техника секілді заттарды сатып алуда ғана қаржылай қиындыққа тап болатын азаматтар жатады. Осы азаматтардың үлес салмағы 2019 жылғы зерттеу бойынша 54 пайызды құраған. Дағдарыс жылдары аталған топтың көлемі 40 пайызға дейін төмендеген. Қарны тоқ, киімі көк, бірақ пәтер мен көлікке ақшасы жетпейтіндердің үлесі – 30 пайыз. Ал табысы өте қомақты, әл- ауқаты жоғары топ 2 пайызды құрайды. Енді Ербол Молдашев бұл жіктеудің ішінен қайсысы орта тап ұғымына жақын келетінін атап өтті. «Бүгінде біз орта тап туралы сөз қозғағанда бірінші кезекте әлеуметтік-материалдық жағдайды меңзейміз. Себебі тұрақты материалдық база – орта тапты қалыптастырудың негізгі элементі. Жоғарыда аталып өткен дерекқордың ішінен ең көп көрсеткішке (54 пайыз) ие болған, ақшасы күнделікті өміріне толық жеткілікті, тек тұрмыстық техника аларда тосылатын азаматтарды Қазақстан қоғамындағы орта тап өкілдерінің қатарына қосу жиі кездеседі. Әртүрлі зерттеулерде еліміздегі орта тап өкілдерінің үлес салмағы 15 пайыз бен 60 пайыз арасын құрайтынының басты себебі де – осы. Дегенмен бұл әлеуметтік топты рейтингтің ортасында орналасқанына қарамастан, орта тап түсінігіне еш қатысы жоқ деп айтуға болады. Ал орта таптың негізгі критерийлеріне барынша жақындайтын топ – 30 пайызды құраған азаматтар. Бұл көрсеткіш соңғы 10 жыл ішінде 20-30 пайыз көлемінде сақталып келеді», дейді «Стратегия» ӘСЗО сарапшысы. жүктеу/скачать 11,31 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|