Апробация 22.1 Шет мемлекеттердегі тұқым шаруашылығы

Тұқымды өндірістік мақсатта сату

Базистік тұқымды тұқымшаруашылық мекемелер өндіреді, ал сертификациялық соққы ұрпақ тұқымды алуда фермерлерге келісімшарт жағдайында береді.

Төменде бидай, арпа, сұлы және күріштк тұқымының тазалығын анықтайтын көрсеткіштер келтірілген.

13.НұрғасеновТ.Н., Ә.Қ. Қойшыбаев –Егіс дақылдардың

селекциясы Алматы 1993 159б

14. НұрғасеновТ.Н.,Ә.Х. Қалиев Генетика, селекция және тұқым шаруашылығы Алматы 2007 285б

1.Селекциялық үрдістің сұлбасы

2. Селекциялық үрдістің сұлбасын жоспарлау кезеңі
1. Селекциялық үрдістің сұлбасы

Бастапқы матрериал және алу жолдары.

I Белгілі түрлер және сорттар.

1.1 Жабайы түрлері

1.2 Жергілікті сорттар

1.3 ВИР үлгілері

2.1 Гибридті популяции

2.2 Мутанттар

2.3 Полиплоидтар

1-сурет. Селекциялық үрдістің сұлбасы

Будандастыру көшеттігі

F1;F2-Fn- Будан көшеттігі (гибридный питомник (ГП))

Селекциялық көшеттік (селекционный питомник (СП))

Бақылау көшеттігі (Контрольный питомник (КП))

Алдын ала сорт сынау көшеттігі (Предварительное сортоиспытание (ПСИ))

Конкурстық сортсынау көшеттігі (Конкурсное сортоиспытание (КСИ))
2. Селекциялық үрдістің сұлбасы жоспарлау

Селекциялық үрдістің сұлбасын жоспарлау келесі кезеңдерді қамтиды:

1.Селекция материалдармен жұмыс жүргізудің негiзгi тәсiлдерiн айқынду: коллекциялық материалдың зерттеу сипатына сәйкес (популяцияларды құру үшiн алынған үлгiлердi мұқият зерттеу, ұзақ уақыт зерттеу, сонымен қатар үлгілердің санын айтарлықтай шектеу, т.б), популяциалар санын және популяцияларды құру тәсiлдерi, және т.б.

2.Селекциялық процестiң сұлбасын анықтау: оның буындарының саны және қолданыс бағыты, олардың орналасу орыны (дала, жылыжай), сонымен қатар қай талым санын, себу мөлшері, танап ауданы, қайталымда үлгілерді орналастыру тәсілі.

3. Көшеттіктер мен сортты сынаудағы көшеттіктеріндегі мөлдектердің техникалық мәлiметтерлерiн, мөлдектегі қатардың санын, қатараралықтардың, мөлдектердің аралық және алқапаралық жолдар енінің ұзындығын анықтау.

4. Әр түрлi буындарда жарамсыздықтың шама пайызын, будандастыру көлемін, популяциялардың көлемiн және оның iшiнен таңдау, және сорттықсынаулар көшеттіктердің көлемін анықтау.

5.Есептеу және бағалау, бақылау жүйесiн анықтау.

Селекциялық материалмен жұмыс істеу тәсілдері дақылға, аймаққа және селекционердің жеке ерекшеліктеріне байланысты.

Коллекцияны терең зерттеу үшін 2-3 жыл керек. Ол зерттелетін популяциялардың санын көбейте отырып олардан сұрыптауларды жақсы жүргізуге, жан-жақты зерттеуге мүмкіндік береді

Популяцияларды құрастыру тәсім дақылға байланысты. Мысалы, арпамен жұмыс істегенде будандастыру және мутагенез жақсы көрсеткіштер береді. Бидайдың селекциясында будандастыру кеңінен қолданылса автополиплоидтар нәтиже бермейді. Ал қара бидайда автополиплоидтардың селекциялық мағнасы зор.

Сұрыптауға ұрпақтар таңдау белгілі генетикалық заңдылықтарға байланысты. Жас будандық ұрпақтардан сұрыптау біріншіден тиімді, бірақта гетерозиготалар көп болады, сондықтан өздігінен тозаңдатып тағыда сұрыптау керек. Кейбір жағдайларда, Ғ₃-Ғ₄ сұрыптаған тиімді Ғ₂ қарағанда. Кеш будандық ұрпақтардан (қайта себу әдісі) сұрыптау аталық өсімдіктерді бөлуді кешіктіргенімен гомозиготалық түрлердің пайызын көбейтеді. Қайта себу әдісін қолданғанда көп дәндер жиналады, сондықтан көптеген популяциялардан құтылу керек. Оны жалпы сұрыптау жүргізіп жақсы өсімдіктерді қалдырады. Бұл жұмыстарға көп еңбек кетер. Ол жағдайды түзету үшін, популяцияларды сынауға болады, ол үшін өнімі әлде басқа көрсеткіштері төмендерді жойып отырады. Кейбір жағдайларда сұрыптауды бірінші ұрпақтан бастайды, мысалы, жатып қалатын, ауруларға шалдыққан т.б, өсімдіктерді жою. Климаттық жағдайлары қолайсыз жерлерде төзімді генотиптерді табиғи сұрыптаудың әсерімен қалдыру үшінде қайта себу әдісін қолдануға болады. Мысалы, қуаңшылыққа төзімділерді қалдыру үшін.

Мутанттарда сұрыптауды ерте ұрпақтарда жүргізген дұрыс. Өйткені рецессивті мутациялар екінші мутанттық ұрпақтан басталады.

Кесте 1.

Элиталық өсімдіктерді сынау дәнділікті талап етеді. Сондықтан мөлдектердің көлемдері дұрыс болу керек, ал конкурстық сортсынауда төрт әлде алтықайтармалы қайталаумен жүргізу керек. Селекциялық үрдістің аяқ жағында мөлдектерге керек дәндердің саны көбею коэффициентімен себу мөлшеріне байланысты. Егер көбею коэффициенті көп болып себу мөлшері аз болса схема қысқарады. Онда схеманың кейбір бөлігі қысқарады (мысалы, алдын-ала сортсынау), егер ұзарса-қосымша бөліктер енгізіледі (мысалы, 2-ші жылғы селекциялық көшеттік, 2-ші жылғы бақылау көшеттігі т.б.).

Көбею коэффициенті дақылға, топырақ-климаттық жағдайға және агротехникаға байланысты.

Селекциялық үрдістің, көбінесе, бөліктері егіс танаптарында орналасады, егер сортты шығаруды жылдамдатқымыз келсе, онда кейбіреуін жылыжайда орналастырады. Бұл жерде шағылыстыруды және Ғ₁ өсіруге болады.

2-кесте. Селекциялық үрдістің схемасын жоспарлағанда келесі жұмыс кестесін қолданған ыңғайлы:

Селекциялық үрдістің бөлігі (көшеттік)	Мөлдек көлемі, м2	Қайталау	Себу мөлшері, дана/ м2	Егуге керек дәннің саны, дана	Көбею коэффициенті	Дәннің өнімі, дана/ м2

Егістіктің техникалық көрсеткіштері егуге, күтуге және жинауға қолданатын құралдар мен машиналарға байланысты. Дақылдардың механикалық баптауға және жинауға икемділігінде ұмытпау керек.

Селекциялық үрдістің бастапқы кезінде егуге өте күрделі құралдар қолданылмайды. Көбінесе қолмен егіп қолмен жинайды.

Барлық көшеттіктер жіңішке жолдармен, ал сортсынау мөлдектері қабаттап орналастырылады. Мөлдектерді қабаттарға көлденең орналастырады. Қабаттардың араларына 50 см жол қалдырады, ал егер комбайн мен тракторлар қолданылса 4-5 м ол қолданылатын кіші габаритті техникаға байланысты.

Будандастыру комбинацияларының саны (мутагендермен, колхицинмен өңдейтін үлгілердің саны) бастапқы материалдың зерттеуіне және зертханалардың (мамандардың саны мен біліктігіне) мүмкіншілігіне байланысты. Будандастыру комбинацияларының саны болашақ жұмыстардың көлеміне әсер етеді.Көбінесе жылына 50-200 будандастыру комбинацияларын жүргізеді.

Комбинациялар санын жоспарлау үшін 1-ші жылғы селекциялық көшеттіктердегі үлгілердің санын қолдануға болады, өйткені ол сынаудың барлық бөлігіне әсер етеді. Мысалы, егер бөлімнің мүмкіншілігі селекциялық көшеттікте 10000 үлгілер ұстауға жараса және әр комбинация орташа 100 элиталық өсімдіктер берсе, онда комбинациялар саны болады – 10000:100=100.

Комбинация көлеміндегі будандастырылатын масақтар (гүлдер, гүл шоғырлары) саны Ғ₂ популяцияларды жоспарлау көлеміне, көбею коэффициентіне және шағылыстырудың пайдалы тиімділігіне байланысты.

Мысал.

Шағылыстырудың пайдалы тиімділігі - 60

Ғ₁ көбею коэффициенті -50

Ғ₂ егетін дәндер саны (одан сұрыптау жоспарланды) – 10000

Будан дәндердің керек саны-10000:50=200

Ол үшін піштірілетін гүлдер саны - 200·100 =333

60
Комбинациядағы піштірілген масақтар саны – 333 ≈ 17

20

Ғ₂ көлемі көбінесе 1000-10000 өсімдіктер.

Сұрыптаулардың көлемі бағалы генотиптердің кездесуіне байланысты. Олар сирек кездесуімен және тұқым қуалаушылық ерекшеліктері (өнімділік, оны құрастырушылар) модификациялық өзгерістермен көлеңкелетіндіктен сұрыптағанда 5-15 % өсімдіктерді алады.

Зертханада дәндерді зерттей отырып 30-50% үлгілерді жояды. Қалған өсімдіктер 1-ші жылғы селекциялық көшеттіктің көлемін анықтайды, ол қазіргі селекциялық мекемелерде 5-30 мың үлгіге тең.

Келесі бөліктердің брактау пайызы алдыңғы бөлікке байланысты. Болашағы жоқ үлгілерден ертерек құтылған жөн. 1-ші жылғы селекциялық көшеттікте 90-95 % үлгілерді брактайды, ал конкурстық сортсынауда жылына 75-50 %. Бірақта, мемлекеттік сортсынауға бірнеше үлгілер жетеді.

Коллекциядағы үлгілер саны 100-ден 500-ге дейін болады.

Қайта себу әдісін қолданғанда сыналатын будандық популяциялардың біраз көлемі бракталады. Брактау пайызы будандық комбинацияларды орынды жүргізуге байланысты. Есептелген брактау 50 % комбинациялардан, яғни Ғ₁ – ден сұрыптау жүргізілетін ұрпаққа дейін.

Жаздық бидайдың селекциялық үрдісін келесі жағдайларға жоспарлау керек .

1. 
   Коллекцияны терең зерттеу керек, Ғ₂ сұрыптау жасалады.
   
2. 
   Коллекцияны терең зерттеу керек, қайта себу әдісін қолданып Ғ₂ сұрыптап және популяцияларды сынау керек.
   
3. 
   Коллекцияны қысқаша зерттеу керек, Ғ₂ сұрыптау жасалады.
   
4. 
   Коллекцияны қысқаша зерттеу керек, қайта себу әдісін қолданып Ғ₅ сұрыптау керек.
   

3-кесте

Жүргізілген жері (егістік, жылыжай)	Үлгілердің саны (шағылыстыру комбинациялары және комбинациядағы масақтар, элиталық өсімдіктер популяциядан сұрыпталған)	Мөлдек көлемі, м2	Қайталау және үлгілерді қайталауда орналастыру	Егу тәсілі, сепкіш	Себу мөлшері, дана/м әлде га/млн дана
1	2	3	4	5	6

жалғасы

Мөлдектегі қатар саны	Қатараралығы, см	Мөлдек ұзындығы	Мөлдекаралық жолдардың кеңдігі, см	Суыртпақ (полоса) аралық жолдардың кеңдігі, см, м	Өсіп-даму кезеңдері
6	7	8	9	10	11

жалғасы

Өнімділік және оның көрсеткіштері	Қуаңшылыққа, жатып қалуға, төгілуге төзімділік (баллмен есептегенде)	Аурулар мен зиянкестерге төзімділігін есептеу (аурудың әлде зиянкестің түрі, есептеу тәсілі: зақымданған өсімдіктердің пайызын есептеу, шкала әлде баллмен анықтау)
12	13	14

жалғасы

Дәннің сапасын бағалау (талдау түрі)	Брактау пайызы	Егіс ору тәсілі
15	16	17

Бақылау сұрақтары:

1. Селекция үшін қандй ресурстардан бастапқы материал алынады.

2. Селекциялық үрдісті жоспарлаудың негізгі кезеңдерін ата.

3. Әрбір көшеттік қандай тұқымдық материалдан қалыптасады.
Зертханалық-тәжірибелік сабақ № 2

Тақырыбы : Селекциялық үрдісті белгілеу.

Сабақ мақсаты: Селекциялық материалдарды таңбалануын талдау және белгілеп үйрену

Сабақ жоспары:

1. Селекциялық үрдістерді белгілеу

Барлық селекциялық үлгілер белгілену керек. Ол жұмыс атқарылмаса шығу тегі анықталмайды және жүргізілген бағалаулар есептелмейді. Екі түрлі белгілеу өте тиімді, яғни осы жылғы мөлдектің нөмірі және үлгінің жеке нөмірі. Бірінші – тұқымның өсірілген жылын және бөлігін, ал екінші шығу тегін көрсетеді. Мөлдек нөмірі бірақ рет қойылуы мүмкін коллекциядан конкурстық сорт сынауға дейін және әр бөлікке жеке нөмір беріледі.

Егер көшеттікте (сортсынауда) қайталаулар болса, онда мөлдектерді жеке нөмерлеуде мүмкін бөліктерде нөмерлену әлде қайталауда нөмірлену. Қайталауда нөмірлеудің мысалы, 148-3, яғни 148-мөлдек үшінші қайталауда.

Бастапқы материалдың көрсеткіштері каталогқа енгізіледі. Каталогтің формасы төменде келтірілген.

4-кесте.

Каталог №	Үлгі атауы	Түрше	Құрастырылған орны (мекеме, ел)	Келген жылы	Қай жерден келген	Мінездемесі
1	2	3	4	5	6	7

Басқа көшеттіктегі үлгілердің жеке нөмірі будандық комбинацияның (әлде мутанттық комбинацияның) нөмірімен құрастырылады: б-5, б-161 ж.с.с. (М1,М25 ж.с.с.) және, егер сұрыптау элиталық өсімдіктен жүргізілсе мысал, б-15-16. Егер сұрыптау қайталанса онда сызықшадан жаңа элиталық өсімдіктің нөмірі қойылады. Мысал, б-15-16-4. Будандық комбинациялардың (аталық және аналық формалары) нөмірлерінің түсінігі шағылыстыру туралы каталогте келтіріледі, мутанттық популяциялардікі – мутанттық популяциялардың каталогіне. Ол жерде әр комбинациядан сұрыпталған элиталық өсімдіктердің саны келтіріледі. Каталогтың формасы төменде.

1. 
   Үлгілерді белгілеудің негізгі функциясын және маңызын атаңыз
   
2. 
   Белгілердің оқылуын толық жазыңыз.
   

СП-1-86	КП-87	КСИ-86	К-85
22875	127-1	12-6	127-2
h187-28-3	M128-14	h2-170-2-5	Белорусская 80

1. 
   Егуге дайындық жүргізу
   

Егуге дайындық дегеніміз үлгілерде егуге дайындау және олардың нақты санын анықтап селекциялық үрдістің қандай бөлігінде себілетінін бекіту.

Егуге дайындықты әр бөлікте бағалау мен брактау аяқталған соң бастайды. Зерттелуі аяқталмаған, былтырғы жылғы және жаңадан келген үлгілерден коллекция құралады.

Будандық, көшеттікке аналық және аталық формаларды дайындайды. Ол көшеттік шағылыстырудан (Ғ₁) алынған үлгілерден және бракталмаған ұрпақтардың үлгілерінен құрастырылады. Мутанттар көшеттігі әртүрлі мутанттық ұрпақтардан құрастырылады. Әр бөліктегі сыналатын элиталық өсімдіктердің саны алдыңғы бөліктегі үлгілердің санымен анықталады, ал 1-ші жылғы селекциялық көшеттікте-егуге алынған элиталық өсімдіктердің санымен. Конкурстық сортсынауды зерттеу керек деген үлгілерден және алдыңғы бөліктерден құрастырамыз.

Бақылау көшеттігінде және алдын-ала сортсынауда кейбір үлгілер қайтадан қалдырылады, егер келесі бөлікке ауыстыруға күмәндансақ, ал брақтауға айқындық жоқ.

Үлгіні егердің алдында қоспалардан (топан, мекен), әлжуаз, езілген дәндерден тазалап мөлдектерге егуге керек дәндердің мөлшерін дайындайды. Элиталық өсімдіктердің (мақсаттар) және шағылыстырудан (F₁) алынған дәндерді қолмен тазартады. Ал үлгі саны көбейген сайын әр – түрлі механикалық тазартқыштарды қолданады.

Мысал

1000 дәннің массасы-6,3х6,67=42г.

Коллекцияға арналған, қайта егу, сынау және сұрыптау популяцияларының дәндер мөлшерін 2-ші жылғы селекциялық көшеттіктегідей-конкурстық сортсынаудағы мөлдектеріндегідей есептейді. Будандастыру көшеттігіне керек дәндердің мөлшері үлгіні шағылыстыруда қанша қолданумен байланысты, яғни комбинациялар көп болса мөлдек те кең болады.

Сортсынауда себу мөлшерін есептегенде өнгіштікті ескереді. Өнгіштікті стандарт негізінде анықтайды.

Егуге дайындалған үлгілерде ластағыштар (бүлінген, фузариозды, арамшөп дәндері) болмауы керек, егер 1% көп болса онда ескеру керек. Тазалықты стандарт негізінде анықтайды. Себу мөлшерін өнгіштікті және тазалықты ескере отырып былай анықтайды:

1000 дәннің массасы-35,6г

Дәннің өнгіштігі-95%

Дәннің тазалығы-98,01%

1 га себу мөлшері-6 млн

мөлдек көлемі- 25м²

1000 95 98,01 10000 95 х 98,01

1. І жылғы селекция көшеттiгіне себуге әрбір 10 номер сайын стандарт орналстыру арқылы 20 тұқым үлгісін дайындау. Пакеттерді таңбалау.

2. Бақылау көшеттiгі үшiн 5 үлгiлердi дайындау. Мөлдек ауданы - 4м² , себу мөлшері 5 млн/га. 1000 тұқым массасын ықшамдалған тәсiлмен есепте. Пакеттерді таңбалау.

3. Байқаулық сортты сынау үшiн үш үлгiнi дайындау. Себу мөлшері 6 млн.өнг.тұқ./га мөлдек ауданы 25 м², мың тұқымның массасы- 35, 1; 40, 2 ; 32, 8. Өнгіштігін (92, 95 және 99 %) тең деп және тазалығын (97, 20 ; 98, 41 ; 99, 29 %)тең деп түзетулер енгізу. Пакеттерді таңбалау.

1. 
   Егуге дайындық жүргізу.
   
2. 
   Себу мөлшерін қалай анықтайды?
   
3. 
   1000 тұқымның массасын анықтау әдістемесінің ықшамдалған түрі.
   

1. 
   Егістік тізімді және егістің схемасын құрастыру. Егістік журналдарды толтыру.
   
2. 
   Селекциялық егістіктерді орналастыру жоспарын жасау.
   
3. 
   Егістік танапты бөлу.
   
4. 
   Сепкішті себу мөлшеріне қою
   

1. 
   Егістік тізімді және егістің схемасын құрастыру. Егістік журналдарды толтыру.
   

Егістік тізімінің көрсеткіштерімен егістік журналдарды толтырады. Әр көшеттікке әлде сортсынауға өз журналын толтырады. Журналға бағалаулардың, брактаулардың, фенологиялық байқаулардың көрсеткіштері жазылады. Егіс уақытында егістік тізіммен қолданады, ол журналдар зертханада сақталады. Басқа уақытта көрсеткіштер журналдарға жазылады.

Журналдың сыртында көшеттіктің атауы, жыл және жауапты адамның аты-жөні. Төменде конкурстық сортсынауда қолданылатын журналдың формасы келтірілген.

8-кесте.

Журналда қайталаулар мен жолақтардың (полоса) басталуы жазылады. Ол үшін үлгілер туралы жазбалардың арасында орын қалдырады.

Үлгілер егуге дайын болғаннан кейін көшеттіктер мен сортсынауларды егіс танаптарында орналастыру жоспарын жасайды. Ол үшін егіс танабының көлемін және ерекшеліктерін білу керек, сонан соң масштаб бойынша жоспарда егіс танабының көшірмесін жасау керек. Жоспарда егуге жарамайтын жерлерді көрсету керек, яғни ескі жолдар, су тұратын жерлер т. с. с.

Үлгілерді жақсы салыстыруды, бүлдіруден орынды қорғауды және механикаландырып егу, күту және ору жұмыстарын еске ала отырып көшеттіктер мен сорт сынау көлемдерін жоспарда дұрыс көрсету керек. Миллиметрлік қағазбен және 1:200 (0,5 см 1м) масштабпен қолданған ыңғайлы болады. Жұмысты келесі жолмен жүргізген дұрыс. Жоспарда төртбұрышты сызғанда жарамсыз жерлер сыртында қалу керек, ал төртбұрышта көшеттіктер мен сортсынауларды орналастыруда ұзындығы мен көлденеңін ескере отыру керек.

3. 
   Егістік танапты бөлу
   

Басында тәжірибеге керек көлемді бөледі. Яғни көшеттіктермен сортсынаулардың шеңберлерін, сосын қат-қабаттардың, сепкіштердің жүретін жолын. Егер егінді сепкенде маркерді әлде трактордың ізін қолданса, онда сепкіштің жолын бөлмейді. Сондықтан ондай егістікте сепкіштің және қалдыратын жолдың көлемдері егіс біткеннен кейін белгілі болады.

3. 
   Сепкішті себу мөлшеріне қою
   

Басқа маркалы сепкіштердіңде себу мөлшерін қою жоғарғыға ұқсас.

Тапсырма.

1. Селекциялық және бақылау көшеттіктерін егуге егістік тізімдер жасаңыз.

2. 12 үлгілерді (стандартты қоса) үш қат-қабатта, алты қайталауда конкурстық сортсынауда егудің схемасын жасаңыз;

3. Егістіктің жоспарын қолдана отырып танапты бөліңіздер. Яғни далада тәжірибеге қалдыратын жерді, оның ішінде көшеттіктердің (сортсынаудың) және сепкіштердің көлемдерін.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Танапты бөлу кезінде қолданылатын құралдар.
   
2. 
   Үлгілерді танапқа орналастыру.
   

1. 
   Себу
   
2. 
   Егістік танаптарды белгілеу. мөлдектердің шеттерін түзеу.
   
3. 
   Конкурстық сортсынауда алаңшалар бөлу.
   

Селекциялық үрдістің бас кезінде (Ғ₁, 1-ші жылғы селекциялық көшеттік) қолмен себу қолданылады. Әртүрлі егістік құралдарды қолдана отырып дәндерді біркелкі себуге болады. Егістік сызғышпен хлопушканы қолданып егуді қарастырайық.

Сурет -4. Маркер-қарықжасаушы (1) Сурет -5. Хлопушка

Егістік сызғышты қолданып еккенде егушілер жұптасып істейді. Біріншісі пакеттер жатқан жағымен жүреді, екіншісі жіп тартылған жағымен. Дәндерді бөліп сызғыштағы көрсетілген белгілерге қарсы орналастырады, салынып болғаннан кейін дәндерді жабады. Егіп болғаннан кейін этикеткаларды қояды.

СР-1 сеялкасымен егу. Бұл жағдайда екі адам егіске қатысқан дұрыс. Біреуі дәндерді салып егу сапасын қарайды, екіншісі сепкішпен жұмыс істейді. Ол сошникті тереңдетуді, жылдамдықты байқау керек. Егіп болғаннан кейін этикеткалар қойылады.

2. 
   Егістік танаптарды белгілеу. мөлдектердің шеттерін түзеу.
   

Қолмен егілген мөлдектерді егісімен белгілейді, ал сепкішпен егілгенді өскін көрінгеннен кейін. Оның алдында мөлдектердің шеттерін түзейді жіп қолданып.

Селекциялық үрдістің бас кезінде мөлдектердің саны көп болғандықтан әрқайсын белгілеп керегі жоқ. Ең ыңғайлысы стандартты белгілеу және оны «St» әлде «ст» деп белгілейді.

2. 
   Конкурстық сортсынауда алаңшалар бөлу.
   

Егісте алаңшаларды былай бөледі. Мөлдектің басталуы мен алаңшалардың басталуы мен аяқталуының ұзындығын есептейді.

Есеп.

Мөлдектің ұзындығы-23,8м

Алаңша ұзындығы- 10000см² =28 см

12х2х15

Үш алаңшаның ұзындығы-28 смх3+84см.

3

Мөлдектің басынан бірінші алаңшаның басына дейінгі мөлшер 7,65м=3,82м .

Мөлдектің басынан бірінші алаңшаның аяғына дейінгі мөлшер-3,82м+0,28м=4,10м.

Мөлдектің басынан екінші алаңшаның басына дейінгі мөлшер-4,10м+7,65м=11,75м.

Мөлдектің басынан екінші алаңшаның аяғына дейінгі мөлшер-11,75м+0,28м=12,03м

Мөлдектің басынан үшінші алаңшаның басына дейінгі мөлшер-12,03+7,65м =19,68м.

Мөлдектің басынан үшінші алаңшаның аяғына дейінгі мөлшер-19,68м+0,28м=19,96м.

Сортсынау мөлдектерінің көлдеңінен жіп тартады, алаңшалардың басымен аяғын белгілеп сосын колышкалармен белгілейді.
Бақылау сұрақтары:

1. Селекциялық үрдістің буындарында үлгілерді себу тәсілдері.

2. Егістік танаптарда белгілеу қалай жүргізіледі?
Зертханалық – тәжірибелік сабақ № 6

Тақырыбы: Конкурстық сынаудағы көшеттіктен алынған өсімдіктерді талдау

Сабақ мақсаты: Конкурстық сортсынауда алынған өсімдіктерге құрылымдық талдау жасау әдістемесін үйрену және танысу.

Сабақ жоспары:

1. 
   Конкурстық сортсынауда алынған өсімдіктерге құрылымдық талдау
   

Дәнді дақылдарда талдау жүргізілу келтіріледі. Өскін көріне бастағанда алаңшаларда олардың санын есептейді. Есептеуді ерте әлде кеш жүргізуге болмайды, өйткені ерте жүргізгенде жаңадан өсетін өскіндер ескерілмеуі мүмкін, ал кеш жүргізгенде түптелген өсімдіктер есептелуі мүмкін. Есептелген өскіндердің санын егістік журналға жазады. Әр мөлдектің 1м² өсімдіктердің санын есептеп олардың орта санын анықтайды. Өнгіш 1м² өскіндердің санын есептеп олардың орта санын анықтайды. Өнгіш дәндердің 1 га себу мөлшерін ескере отырып өскіндердің толықтығын есептейді.

Есеп.

1м² өскіндер саны – 452.

Өскіндердің толықтығы (полнота всходов) –

452*10000*100 = 452 = 75,3%

6000000 6

Сортсынаудың өнімін жинарда алаңшалардағы өсімдіктерді тамырымен жинап алып әр мөлдектің өсімдіктерін бір бауға байлайды. Бидайда, арпада, сұлыда қуыршақтану ауруымен зақымдалған өсімдіктерді бөлек есептейді. Аталған аурумен және зиянкеспен зақымдалған өсімдіктерді сыртқа шығарып көміп тастайды. Зақымдалу пайызын есептегенде ескергенмен сорттық тазалығының пайызын есептегенде санамайды.

Болашақ талдаулар үшін барлық қайталаулардың үлгілерін бір бауға байлайды. Этикеткаға жазады: «КСИ-(өнім жылын) » мөлдек нөмірін.

Талдауды негізгі дақылдың өсімдіктер санын санаудан бастайды, оның ішінде, аурулар және зиянкестермен зақымдалған және өнімсіз әлде өнімі нашар масақтары бар, кіреді. Сосын өнім беретін өсімдіктерді (аурумен зақымдалғанда қоса) бөлек есептейді. Ол көрсеткіш егін оруға дейінгі сақталған өсімдіктер пайызын көрсетеді.

Егер бауларда қиын бөлінетін мәдени өсімдіктер болса, онда оларды бөліп алып бөлек санайды. Болашақ талдауларға тек негізгі дақылдың өсімдіктері қалдырылады.

Баулық үлгіден 100 масағы бар сабақтарды талдап алып (өісмдіктердің бірлігін бұзбай), оларды көккөз шыбынбен, егеушыбынбен, зақымдалғанын анықтайды. Талданған өсімдіктерді қайтадан баулық үлгіге қосады.

Сорттық тазалықты және қосымша көрсеткіштерін анықтау үшін, сонымен қатар негізгі сорттың өсімдіктерін талдау үшін баулық үлгіні келесі фракцияларға бөледі: негізгі сорттың өнім беретін өсімдіктері; сол дақылдардың (басқа түршелері әлде сорттары) өнім беретін өсімдіктері; негізгі дақылдың тозаңды, сабақ, қатты қаракүйелерімен зақымдалған өсімдіктері; жетіліп дамыған өсімдіктерді.

Негізгі сорттың өсімдіктерін түптену орнымен қатарлап олардың ортаншы ұзындығын өлшейді (түптену орнынан масақтың басына дейін). Егер қосымша өркендер екінші қатар құрастырса, онда олардыда өлшейді. Алынған көрсеткіштерді жазып алады.

Негізгі сорттың өсімдіктер санын, негізгі сорттың сабағының санын және өнім беретін сабақтар санын есептейді. Негізгі сорттың өнім беретін сабақтар санының осы фракцияның осы өсімдіктер санына қатынасы өнімдік түптенуді береді, ал барлық сабақтардың барлық өсімдіктерге қатынасы жалпы түптенуді береді.

«Негізгі сорттың өнім беретін сабақтары» фракциясында ақ зеңмен (қара бидайда), қара дақпен (бидайда) зақымдалған сабақтарды есептейді. Олардың пайыздық көрсеткішін есептейді.

Келесі талдау көрсеткіші – сорттық тазалықты және басқа көрсеткіштерді анықтау. Оны апрабация жүргізгендей есептейді, бірақта есепке өсімдік емес сабақтары алынады.

Баудағы негізгі сорттың өнім беретін сабақтарының тамырын кесіп тастайды. Одан 50 масақ (шашақгүл) алады сосын олардың ұзындығын өлшейді, қылтықтарын есепке алмайды. Масақтың орташа ұзындығын есептейді. 25 масақтағы жалпы масақша сандарын және өнім беретін масақшаларды есептейді. Олардыңда орташа көрсеткіштерін есепке алады.

Масақтың ұзындығы және масақшалардың санын анықтауға алған масақтарды қосып бауды өлшейді, сосын бастырады. 200 дәнді санап алып олардың, дәннің сұр көбелегімен, астық қоңызымен, бақашық қандаламен, ал арпа мен сұлының – швед шыбынымен, зақымдалғанын анықтайды. Көрсеткіштерін пайызбен көрсетеді. Топанын (дәнді дақылдарды бастырып тазартқаннан кейін қалатын сабақ, жапырақ, масақтың ұнтақталған қалдығы) алып тастап барлық дәндерін өлшейді, онымен дәннің шығымын анықтайды бауға шаққанда. Сабан мен топанның 1 га шығымын есептейді (т/га) дәннің өнімі мен шығымын (%) ескере отырып, мына формуланы қолданады:

дәннің шығымы (%)

Бір масақтың және өсімдіктің дәндерінің орташа массасын, негізгі сорттың дәндерінің массасын өнімдік сабақтарға әлде өсімдіктер санына бөліп, анықтайды. 1000 дәннің массасын анықтайды.

Бір масаққа әлде өсімдікке келетін дәндердің орташа санын анықтау үшін бір масақтағы әлде өсімдіктегі дәндердің орташа массасын 1000 дәннің массасына бөліп 1000 көбейтеді. Алынған қортындыны өнімді масақшалардың (масақтағы) санына бөліп масақшадағы дәндердің орта санын табады.

Талдауды қысқартуға болады. Мысалы, сорттық тазалықты анықтамайды, егер үлгі келесі жылы көбейтілмесе, аурулар және зиянкестермен зақымдалғанын анықтамайды, егер олар болмаса.

Алаңшалардан алынған көрсеткіштерді келесі кестелерге енгізеді.

9-кесте. Өнім құрылымы

Үлгі	1 м2 өскіндердің саны								Өскендер толықтығы, %	Өнім беретін өсімдіктердің саны (қуыршақталғандарды, швед шабынымен зақымданғанды қоса есептегенде)	Егін оруға сақталған өсімдіктердің пайызы	Негізгі сорттың сабағының ұзындығы, см	Негізгі сорттың өсімдіктер саны
	қайталау						Сомасы	Орта саны
	Бірінші	Екінші	Үшінші	Төртіеші	Бесінші	Алтыншы
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14

жалғасы

Негізгі сорттың сабақтар саны	Жалпы түптену, %	Негізгі сорттың өнімдік сабақтарының саны	Өнімдік түптену, %	Масақтың орта ұзындығы, см	Масақтағы масақшалардың орта саны		Негізгі сорттың өнімді сабағы
					Барлығы	Өнімдік	Баудың массасы, г	Дәндердің массасы, г	Дәндердің пайызы
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10

жалғасы

Дәннің өнімі	Сабан мен топан шығымы	Дәннің орташа массасы, г		1000 дәннің массасы, г	Дәндердің орташа саны
т/га		өсімдіктегі	Масақтағы		өсімдіктегі	Масақтағы
11	12	13	14	15	16	17

10-кесте. Бауды талдау негізінде алынған аурулар және зиянкестермен зақымдану көрсеткіштері.

Үлгі	Негізгі дақылдың өсімдіктері, зақымдалған						Дақыл-дық өсімдік-тер саны, дана
	«Ұсақ жапырақтану» (жаздық бидай,арпа,сұлы)		«қуыршақтану» (жаздық бидай, арпа, сұлы)		Швед шыбынымен (арпа)
	Дана	%	дана	%	дана	%
1	2	3	4	5	6	7	8

жалғасы

Зақымдалған сабақтар пайызы			Негізгі дақылдың өнімдік сабақтарының қаракүйемен зақымдалғаны						Дақылдың өнімді сабақтарының саны, дана
Көккөз шыбын	Егеу шыбыны	бұзғынша	тозаңды		қатты		Сабақ
			дана	%	дана	%	дана	%
9	10	11	12	13	14	15	16	17	18

жалғасы

Негізгі сорттың өнімдік сабағы, зақымдалған.				Сорттың өнімдік сабағы-ның саны, дана	Дәннің пайызы, зақымдалған
дана	%	Дана	%
19	20	21	22	23	24	25	26	27

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Құрылымдық талдауды қандай көрсеткіштер бойынша жүргізеді?
   
2. 
   Жалпы және өнімді түптену дегенді не?
   
3. 
   Құрылымдық талдаудың бұршақ тұқымдас дақылдарға жүргізу тәртібін айт.
   

1. Селекциялық үрдістің ерте кезінде қолмен жинау.

2. Өнімділікке талдау.

1. 
   Селекциялық үрдістің ерте кезінде қолмен жинау.
   

Егістік брактауды келесі жолмен жүргізеді. Селекционер мөлдектерді қарап шыққаннан кейін, үлгілердің өсіп-даму кезіндегі алған бағаларымен салыстырады. Екі көрсеткіштерді салыстыра отырып шешім шығарылады. Егер бракталса ол үлгі туралы журналға жазады.

Дәнді, дәнді-бұршақты, жарма дақылдарын кіші габаритті селекциялық комбайндармен жинайды. Ору алдында этикеткалар мен қазықтарды жинап алады. Ол үлгінің мөлдектерін бөлек орады. Әр мөлдектің дәндерін бір қапқа салып кендір жіппен байлап этикеткалайды. Оған бөліктің атауы, өнім алынған жыл, мөлдектің нөмірі жазылады. Ондай этикетка қаптың ішіне салынады.

2. 
   Өнімділікті талдау.
   

Егер көшеттікте қайталаулар болса, онда брактауды әр қайсында жүргізген дұрыс, ол көрсеткіштердің көрсеткіштерін салыстыра отырып қана шешім шығару керек. Бұл жағдайда вариациялық – статистикалық талдау жүргізген дұрыс.

Болашағы бар үлгілерді 3 жыл сынайтындықтан, оларды мемлекеттік сынауға беру әлде брактау туралы шешімді, сол көрсеткіштердің негізінде жасайды. Егер сортсынау (әлде бақылау көшеттігі) стандарттық әдіспен жүргізілсе, онда дисперсиялық талдау жүргізер алдында, үлгілердің өнімін орта стандартқа келтіру керек.

Мысалы:

2

А сортының өнімділігі, орта стандартқа келтірілгенде, бірінші қайталауда:

100

100

1. 
   Қай көшеттіктерде егінді жинау қолмен жүргізіледі?
   
2. 
   Қай көшеттіктерде егінді жинау машиналармен жүргізіледі? Машиналарды атаңыз.
   

1. Будандастыру жоспарын құрастыру

2. Будандастыруды жүргізу жолдары және әдістемесі

Будандастыру – сұрыптауға популяциялар құрастырудың бір жолы. Оны жүргізудің жолдары көп, олар дақылға, сыртқы жағдайларға, будандық материалдың тазалығын бақылау деңгейіне, техникалық мүмкіншіліктерге, мамандардың біліктілігіне байланысты.

1.Будандастырудың жоспарын құрастыру

Будандастырудың жоспарын егістікке дейін жасайды. Онда шағылыстырудың комбинациялары қандай көлемде және әдіспен жүргізілетіні көрсетіледі. Шағылыстырудың комбинацияларын анықтағанда сорттың моделін, алғашқы материалдың мінездемелерімен донарлық белгілерін ескеру керек. Өйткені аталық пен аналықтар белгілері бірін-бірі толтыру керек. Көбінесе бір аталық ретінде жергілікті селекция сортын алады, өйткені климат пен топырақтың ерекшеліктеріне бейімделген. Оларды басқа экологиялық жағдайдан шыққандармен шағылыстыру жақсы нәтижелер береді, трансгрестік формалар пайда болады. Негізінде жергілікті селекция сорттарын аналық ретінде қолданады.

Төменде будандастырудың жоспарының үзіндісі келтірілген.

12-кесте. Жаздық бидайдың будандастыру жоспары______ жыл.

2. 
   Будандастыру техникасы
   

Бидайда будандастыруды былай жүргізеді. Аналық сорттың жақсы дамыған масақтарын алады, жаңа ғана жапырақтың қынабынан шыққан тозаңдықтармен мен аналық ауыз тез піседі, сондықтан піштірілетін масақтарды жапырақ қынабынан шықпағанын алады. Үстінгі масақшаларды қайшымен кеседі, ал төменгілерін пинцетпен жұлады. Ортаңғы масақшаларды 6-дан 12-ге дейін қалдырады. Ол масақшалардағы жоғарғы гүлдерді пинцетпен жұлады, ал жақсы дамыған 1-ші және 2-ші гүлдерді қалдырады. Ал қылтығы бар сорттардың қылтығын алып тастайды.

Піштіру аяқталған соң масақты оқшаулайды. Әртүрлі оқшаулауыштар қолданады.Оған қарандашпен аналық форманың атауын, піштірген уақытты және оны жүргізген адамның аты-жөнін жазады.

Тозаңдандыруды аналық ауыз піскенде жүргізеді. Ол піштірілгеннен кейін 2-3 күннен соң (ал құрғақ және ыстық жылдары келесі күнде). Тозаңдандыруды кештетуге болмайды, өйткені көрсеткіштер нашарлайды.

Тозаңдандыруды әртүрлі тәсілдермен жүргізеді. Ең нәтижелі, бірақта көп жұмыс тілейтін зорлап тозаңдандыру. Гүлдері гүлдей бастаған немесе гүлдейін деп тұрған, аталық сорттың масақтарынан пинцетпен тозаңдықтарды жинайды. Тозаңдықтар сары болу керек, бірақта ашылмаған. Оларды бюкске әлде қағаз стақандаврға салады. Тозаңдықтарды көп жинауға болмайды, өйткені уақыт көп кеткенмен қатар тозаңдардың өміршеңдігі төмендейді. Аналық сорттардың масақтарынан оқшаулауышты алып тастап тозаңдатуды бастайды, тозаңдықтарды пинцетпен піштірілген гүлдерге салып. Кейбір жағдайларда екі тозаңдықты салады. Тозаңдандырылып болған соң оқшаулауышты кигізеді.

М.Барлаустің ұсынған, шектеулі еркін тозаңданудың біртүрі «твел» әдісі. Бұл жағдайда, аналық масақтың қабықшасын кеседі. Ал аналық масағын кесіп алып оны оқшаулауыштың үстіңгі жағынан кіргізіп аналықтың үстінде айналдырады. Одан кейін масақты алып оқшаулауышты жабады.

Тозаңдану аяқталған соң, оқшаулауышқа аталықтың атауын, тозаңды жүргізген күнмен жүргізген қызметкердің аты-жөні жазылады.

Еркін тозаңдануда, оқшаулауыш қолданбайды. Бұл жағдайда уақыт үнемделгенмен басқа жоспарланған формалардың тозаңдары тозаңдандыруға араласуы мүмкін. Оны азайту үшін аналықтарды аталықтармен бір алаңда өсіреді. Ал аталықтар 2-3 күн кеш гүлдегені дұрыс. Аналықтардың масақтарын піштіреді, ал піштірілмегендерін жояды. Істелген жұмыстар туралы этикеткаларға жазып піштірілген сабақтарға іледі.

Қос үйлі өсімдіктерде (кенепшоп, құлмақ (хмель) гүлдегенше аналық сорттың аталық өсімдіктердін жояды, ал қалқан аталықтарды тозаңдандыруға қолданады. Оларды бір оқшаулауды астында ұстайды. Ұялас өсімдіктерде бір жынысты гүлдердің аталық гүлшоғырын аналықта жояды, ал тозаңдыруға аталықты қолданады.

Жәндіктермен тозаңданатын өсімдіктерде піштірілген гүлдерге оқшаулаушылар кигізеді; желмен тозаңданатын өсімдіктерде де оқшаулаушылар қолданады.

Тапсырма.

Сорттардың ерекшеліктерін ескере отырып, бір модель сәйкес, будандастырудың жоспарын жасау керек:

а) жаздық бидайға, б) арпаға в) тарыға т.б.
Бақылау сұрақтары:

1. 
   Будандастыру түрлері.
   
2. 
   Ата-аналық жұптарды таңдау принциптері.
   
3. 
   Тозаңдану түрлерін ата. Мысал келтір.
   

1. 
   Өсімдіктердің полиплоидтық түрлерін алу және біркелкілеу
   

Колхициннің ертіндісімен құрғақ, өніп келе жатқан және өнген дәндерге, немесе өсімдіктердің өсу нүктесіне әсер етеді.

Колхицинмен әсер етудің көптеген тәсілдері бар. Біз кейбіреуін қарастырамыз.

Қара бидайдың құрғақ әлде өніп келе жатқан дәніне әсер етіп тетраплоидтарын алуға болады. 1-2% негізгі ертіндіні (қараңғыда ұстайды) 0,01% концентрацияға жеткізіп онымен құрғақ дәндерді өңдейді және 3 сағаттан 3 тәулікке дейін (концентрацияға байланысты). Уақыт өткеннен кейін дәндерді сумен жуады, сосын егеді.

Өніп келе жатқан дәндерге әсер еткенде де жоғарыда айтылған жолмен әсер етеді.

Колхицин тамыр жүйесіне әсер етпеу үшін өсу нүктесін өңдеу керек. Ол жағдайда, өніп келе жатқан дәндерді темір торшаларға орналастырады. Торшаны су құйылған жерге қойып бетін жабады. Тамыршалары 1-1,5 см өскеннен кейін торшаны дәндермен аударып өсу нүктелерін колхицинге тигізеді. Тамыршалары кеппеу үшін, оларды дымқыл камераларға қояды. Колхициннің 0,2 % ертіндісінде 16-24 сағат ұстайды. Одан кейін 2-3 сағат сумен шаяды, бір тәулік суда ұсталғаннан соң жарнағының қалтасы жуандаған, ол полиплоидтықтың көрсеткіші,, өсімдіктерді топырақ және құм қосылған жәшіктерге отырғызылады. 2-3 жұмадан кейін жәшіктерді яровизациялауға (-1^оС) 60 күнге қояды. Сол жәшіктерде піскенше қалдырады.

Басқа өсімдіктермен жұмыс істегенде тамшылар әдісін қолданады. Бұл жағдайда өсу нүктесіне әлсін-әлсін колхицинді тамшылатып отырады.

Қант қызылшасында тетраплоидтар «қосқұлақ» кезеңінде өңдегенде көп шығады. Өңдеуді жылы жайда 16-18⁰С температурада 60-80% дымқылдықта жүргізеді. Жәшіктерге егілген дәндерді 6-10 күннен кейін өңдейді. Әр 2-3 сағат сайын 0,2 %-ды концентрациялық колхицинді пипеткамен тамызып отырады. Өңдеу 12-20 күнге созылады. Тетраплоидтық белгілері бар өсімдіктерді мөлдекке егеді.

Колхицинмен жұмыс істегенде абайлау керек, колхицинді денеге тигізуге болмайды.

Өсімдіктерді колхицинмен өңдеген жылы әртүрлі плоидты дәндер пайда болады, ал біздің ісіміз тетраплоидтық жасушалары бар өсімдіктерді көбірек сұрыптау.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Полиплоидтарды алу жолдары
   
2. 
   Колхицин дегеніміз не? Колхицинге сипаттама бер.
   
3. 
   Өсімдікті колхицинмен өңдеу тәсілі.
   

1. 
   Мутагендермен әсер ету арқылы жаңа популяция алу.
   

13-кесте. Рентген және гамма – сәулелерімен сәулелеу мөлшерінің жоғарғы деңгейі

Рентген, гамма – сәулесімен әлде жылдам нейтрондармен сәулелеген дәндерді жедел егу керек.

Химиялық мутагендер ретінде этиленимин, этилметансульфонат, гидроксиламин, нитрозоэтилмочевиналар қолданылады. Оларды аз концентрацияларда (0,0001-3%) қолданады. Концентрация мутагенге, зарзатқа (обьект) және экспозицияға байланысты. Экспозиция – 3-18 сағат.

14- кесте. Тұқым өңдейтін химиялық мутагендердің концентрациясы,%

Дәндерді өңдегеннен кейін сумен шәйіп егуге болады. Ал химиялық заттарды арнайы жерлерде қолдану керек, егер теріге тисе ол жерді жедел сумен жуу керек.

Бірінші мутанттық ұрпақта (М₁) доминанттық мутациялар болады, олар рецессивтіктен сирек. Ал рецессивтік мутациялар М₂ пайда болады. Сондықтан М₂ егілген өсімдіктерді қарап шығып сыртқы пішінімен сұрыптайды.

Әр мутагеннің тиімділігін анықтау үшін М₁ өсімдіктердің дән байлағанын егілген дәндерге шағып пайызын табады.

Сұрыпталған өсімдіктерді келесі ұрпақтарда қолданады.

Бақылау сұрақтары:

1. Мутациялар типтері.

2. Мутацияларды тудыру әдістері.

3. Өсімдік селекциясында мутацияның ролі.
Зертханалық-тәжірибелік сабақ № 11-12

Тақырыбы: Сұрыптау

Сабақ мақсаты: Жаппай және жеке сұрыптау тәсілімен танысу.

Сабақ жоспары:

1. 
   Сұрыптау түрлері.
   
2. 
   Қара бидайда жаппай сұрыптау.
   
3. 
   Бидайда жеке сұрыптау.
   
4. 
   Сұлыда жеке сұрыптау.
   

1. 
   Сұрыптау түрлері.
   

Селекцияда талдауды бірнеше белгілерге жүргізеді. Талдауды дұрыс жүргізу, селекционердің уақыты мен еңбегін, үнемдеу керек. Өсімдіктермен талдау бағалауға кең ақпарат береді.

2. 
   Қара бидайда жаппай сұрыптау.
   

1. 
   Өскен жағдайда қалыптасқан биіктікке
   
2. 
   Бірнеше жақсы дамыған өнімді масақтардың болуы, шамамен бір қатар болатын және бір уақытта пісетін;
   
3. 
   Жаңа өскен сабақтардың аздығы (әлде тіпте болмауы)
   
4. 
   Жапырылуға төзімді сабағы бар
   
5. 
   Масақтардың жапырылмауына
   
6. 
   Дәннің ірілігіне қарамай олардың көбірек жабық болуына
   
7. 
   Алақат дәнділік болмауына
   
8. 
   Аурулар және зиянкестермен зақымдалуы болмауына
   

Жаппай сұрыптауды қысқартып жүргізгенде барлық алынған өсімдіктер бірге бастырылады. Әрқашан іріктелген өсімдіктер терең талданады зертханалық жағдайда.

Талдауды зертханада қысқаша өткізуге болады, кейбір мағыналы көрсеткіштерін көзбен бағалап, әлде терең өткізуге болаы – санап, өлшап, таразылап.

Зертханалық талдауды қысқаша өткізгенде тек дәндерді қарайды. Ол үшін әр өсімдікті бөлек бастырып дәндерін тәрелкеге салады, сосын оларды байқап шығып баға береді. Егер дәндері кейбір көрсеткіштермен нашар болса, ол өсімдікті жарамсыздандырады.

Дәннің келесі бергілерін ескереді: а)ірілігін; б)толықтығын; в)біркелкілігін; г)дәндерінің санын; д)бояуын.

Дәннің ірілігін жоғары өнім бермейтін өсімдіктерді жарамсыздандырады. Ал орташа және ірі дәні бар өсімдіктерді қалдырады. Керек жоқ дәндерді бір қол дорбаға салып егіске дейін сақтайды.

Келтірілген жаппай сұрыптау өте тиімді, оны қиындатып керек жоқ. Ал зертханалық сабақтарда студенттермен іріктелген өсімдіктерді терең талдауға болады.

Іріктелген өсімдіктердің зертханалық талдауын төменгі келтірілген кестемен жүргізеді.

Кестеде келтірілген көптеген көрсеткіштер бидай және арпада сұрыптау жүргізгенде сипатталған. Сондықтан бұл жерде жоғарыда қарастырылмаған белгілерге көңіл бөлеміз.

Масақ діңгегі мүшелерінің санын оның ұзындығына (см) бөліп масақ тығыздығын анықтаймыз. Масақ борпылдақ болып есептеледі егер 3,2 төмен болса; орташа – 3,2 ден 3,5 дейін; орташадан жоғары 3,6 дан 3,9 дейін; жоғары – 4 және одан көп. Масақтағы дамыған масақша санын 2 көбейтіп масақтағы гүл санын білеміз. Масақтың барлық гүлдерін мұқият қарастырып ұрықсыз гүлдердің санын есептейміз (масақшалардың үшінші гүлдері есептелмейді). 10 және 11 бағандардың негізінде алақат дәндердің пайызын есептейді.

Егер дәннің ұзындығының 1/3 гүл қабыршағымен жабылмаса, онда дән ашық болып есептеледі. Егер дәннің басы көрініп тұрса, онда орташа ашық болып есептеледі. Гүл қабыршағынан шықпай тұрған дән жабық деп аталады.

Қара бидайдың дәні мөлшері бойынша ұзын, орташа, қысқа болады, пішіні бойынша ұзын және сопақ. Ұзындығы мен жалпақтық қатынасы 3,3 тен көп болса ұзынша деп есептейді, ал бұл қатынас 3,3 және одан аз болса сопақ.

Барлық өсімдіктерді талдап болғанна кейін әр өсімдік бойынша қорытынды жасау керек, яғни қандай өсімдіктің тұқымдарын, қалдыру керек, ал қандайын жарамсыздандыру керек. Бұл жағдайда мына негізгі жағдайларға көңіл бөлу керек, дән өнімділігі мен сапасын көтеретін.

3. 
   Бидайда жеке сұрыптау
   

Элиталық өсімдіктерді егін орар алында іріктеген дұрыс. Егер сұрыптау алғашқы материалдар көшеттігінде жүргізілсе, онда белгіленген мөлдектерден ең жақсы өсімдіктерді таңдап оларды тамырымен жұлып алады. Бір мөлдектен алынған өсімдіктерді бөлек байлап этикеткасына мөлдектің және үлгінің нөмірлері жазылады.

Зертханада баулардан элиталық өсімдіктерді іріктейді. Бұл жерде баудағы әр өсімдікті мұқият қарастырып және олардың ең жақсысын элиталық ретінде іріктейді.

Элиталық өсімдіктер келесі белгілермен көзге түсу керек:

1)осы жылға сәйкес өсімдік биіктігімен;

2) жақсы өнімділік түптілігімен, барлық масақтары біркелкі пісіп және бір биіктікте болу керек;

3) жаңа өскен сабақтары жоқ әлде аз болуы керек;

4) жапырылуға төзімді сабағымен;

5) аурулар мен зиянкестерге шалдыққандры жоқтығымен;

6) дәндердің құйылмауымен, оны масақтарды жеңіл сілкілеумен анықтайды.

Объективтік көрсеткіштер терең талдау жүргізбейді, ал тек өсімдіктерді бөлек бастырып және өсімдіктің дәндерін көзбен бағалайды.

Өсімдіктер әлде кесілген масақтар арнайы зерханалық бастырғышта бастырылады, олар бір әлде бірнеше масақтарды бастыруға арналған. Егер олар болмаса бастыру және ұшыруды қолмен істейді. Әр өсімдіктің дәндерін бөлек тәрелкеге салады. Әр тәрелкеге, алынған өсімдіктерден үлгінің бар этикетка салады. Сосын дәнімен бағалайды. Ол үшін бір алғашқы үлгінің дәндері бар тәрекелерді қатарлап қояды. Стөлге тік күннің көзі түспеу керке, онда дәнді бағалау нашарлайды. Әр өсімдіктің дәндерін бағалағанда қай дән қалдырылатыны, қай дән жойылатыны анықталады. Элиталық қатарына алынатын өсімдіктердің әр өсімдігінде және масағында дән саны неғұрлым көп және олар толық, біркелкі, ірі әлде орта ірі, шынылы болу керек.

Басқа белгілермен қатар дәннің пішінінің мағынасы бар. Дөңгелек пішінінің мағынасы бар. Дөңгелек пішінді ұзыншаларға қарағанда ұнның шығымына әсер етеді.

Дәнді барлық белгілермен бағалайды, олардың ішінде ең мағыналысы толықтық. Көрсетілген белгілер бойынша дәндерді көзбен бағалай отырып тектейді. Тектелген дәндерді бірге қосады. Әр тәркелкеде қалдырылған дәндерді бөлек қағаз пакетикке салып бөлінген линияға нөмер береміз. Линияларды нөмірлейтің бірнеше тәсілдер бар. Ең ыңғайлысына тоқалайық. Естелік, селекционерге келген әр үлгі негізгі катологке енгізіледі және келесі нөмір беріледі. Бұл үлгіден элиалық өсімдіктер бөлінсе бұл нөмірге тағы нөмір қосылады, ол бірден басталады. Мысалы, негізгі каталогке енгізілген №496 үлгіден төрт элиталық өсімдік бөлінеді. Оның біреуі(оның тұқымы) №496/1 болады, екіншісі №496/2, үшіншісі №496/3,төртіншісі №496/4 болады. Бұл нөмірлер линияларда селекциялық станцияларда жұмыс істелгенде сақталады. Тұқымдарды пакетиктерде еккенше сақтайды және әр элиталық өсімдіктің дәннің бөлек мөлдекке селекциялық көшеттікте егеді.

Жеке сұрыптаудың қысқаша тәсілінде мына жұмыстар жүргізіледі:

1. 
   Танапта әлде зертханада баулардан мына белгідермен өсімдіктерді іріктеу:
   

б) масақтардың бір қатарлығы;

в) жаңа өскен сабақтар болмауы;

г) жапырылмауы;

д) құйылмауы;

е) аурулар мен зиянкестерге зақымдалмауы;

2. Іріктелген өсімдіктерді бастыру және этикеткаларға алғашқы үлгілердің нөмірлері мен бастырылған масақтардың санын жазу.

3. Мына белгілермен дәнді тектілеу;

а)өсімдікке және масаққа келетін дәннің саны;

б) дәннің біркелкілігі;

в)дәннің толықтығы;

г)дәннің ірілігі;

д)дәннің шынылығы.

4. Пакеттерге линиялардың нөмерлерін жазу және іріктелген тұқымдардың салу.

Жоғарғы келтірілген элиталық өсімдіктерді қысқаша сұрыптау әрқашан тиімді болмайды. Сондықтан, объективтік көрсеткіштер керек болғанда өсімдіктерді терең талдау керек. Өсімдіктердің зерханалық талдауын келесі түрде жүргізуге болады.
16-кесте. Бидайда жеке сұрыптау жүргізу

Өсім-дік	Өсімдікпен бағалау								Ең жақсы масақпен бағалау
	Түрше-сі	Өнімділік түптенуі	Жаңа өскен сабақтардың саны	Жалпы түптенуі	Сабақтар-дың биіктігі, см	Өсімдік биіктігі, см	Ауру және зиянкестермен зақымдану	Масақ діңгегінің ұзындығы, см			Діңгектегі масақшалардың саны	Масақтың тығыздығы			Масақтағы жетілген масақшалардың саны
1	2	3	4	5	6	7	8			9	10		11	12

Жалғасы

Өсім-дік	Ең жақсы масақпен бағалау				Өсімдіктің дәндерін бағалау						Кор-тын-ды
	Масақ-тағы дәндердің саны	Масақша-дағы дәндердің орта саны	Масақ-тағы дәндердің массағы, см	Өсімдіктегі дәндердің саны	Өсімдіктегі дәндердің массасы, г	1000 дәннің массасы, г	Толы-қтығы	Бір-кел-кілігі	Кон-систен-циясы	Аурулар және зиянкес-термен зажым-далуы
1	13	14	15	16	17	18	19	20	21	22	23

Өсімдік жататын түршені айырғышпен анықтайды.

4. 
   Сұлыда жеке сұрыптау
   

Сұрыпталған өсімдіктерді бөлек бастырып және дәні бойынша көзбен жарамсыздандыру жүргізеді.

Өсімдік пен шашақгүлдегі дәндердің өнімі аз болса, дәні ұсақ және толық болмаса, өсімдіктер, аурулар мен зиянкестерге зақымдалса, әлде көп бос және қосалқы дәндері болса онда ол өсімдіктер жарамсыз болып есептеледі.

Сұлыда бос дәнді деп тек гүл қабыршығы дәндері бар және дәні кейбір жағдайларға байланысты қалыптаспағанды айтады.

Қосалқы дәндер – бұл масақшалар, олардың ішінде дән бірінші дәннің гүл қабыршағына қондырылғандай сонымен дән қалыптастырмаған.

Іріктелген өсімдіктерді әділ бағалау үшін өсімдіктер мен дәндерді терең талдау керек. Оны келтірілген кесте бойынша жүргізу керек.

Сұлының өнімділік түптенуі және өскен сабақтары жалпы түптенуі және сабақтардың біркелкілігі бидайдағыдай анықталады.

17-кесте. Сұлыда жеке сұрыптау

Ең ұзын сабақты өлшеп өсімдіктің биіктігін анықтайды. Қалыптасқан масақшалардың санын ең жақсы шашақгүлмен анықтайды. Бос масақшаларды есептепмейді.

8 бағанды толтыру үшін ең жақсы шашақгүлдің дәндерін есептейді, бостарын есепке алмайды.

Шашақгүлдің дәндерінің массасын таразыда өлшеп анықтайды. Бос дәндерді өлшемейды, бірақ есептеуге қалдырады.

10-21 бағандарды толтырғанда өсімдіктің барлық шашақгүлдерінің дәндерін есептейді.

10 және 11 бағандардың көрсеткішімен 1000 дәннің массасын табады. Қосалқы дәндердің пайызын былай табады:

Мұнда а-өсімдіктегі дәндердің саны (10 баған)

б-қосалқы дәндердің саны (13 баған)

бос дәндердің пайызын былай табады:

Мұнда в-бос дәндердің саны (15 баған)

а-өсімдіктегі дәндердің саны (10 баған)

Қылтықтық дәрежесін бірінші дәндермен анықтайды. Қылтықтық болады: а)жоғары, егер дәндердің саны барлық санға қарағанда 50 пайыздан көп болса; б)орташа – 25-50 пайыз; в)төмен – 25 пайыздан аз.

Үш түрлі қылтық болады:

1. 
   қылтық күшті дамыған, дөрекі, бұратылған және қара боялған
   
2. 
   қылтық орташа, буындары жоқ, түбі бұратылғ,ан және боялған (орташа дөрекі)
   
3. 
   қылтық сәл дамыған, қысқа, ақ, тік, кейде сәл бұратылған (нәзік)
   

Өсімдіктерді талдау аяқталған соң, кестенің көрсеткіштерін және тарелкедегі дәндерді қарап, тектілеу мен қорытынды жасайды. Қорытындыны 22 бағанға жазады.

Өсімдіктерді бағалағанда барлық белгілерді ескереді. Бірақта олардың ең мағыналысы: сабақтардың біркелкілігі, шашақгүлдің және өсімдіктің дәндерінің салмағы, 1000 дәннің массасы, қосалқы және бос дәндердің пайызы, аурулар және зиянкестермен зақымдалуы.

Жарамсыздандырылған дәндерді бірге қосады, егуге қолданбайды. Қалдырылған дәндерді бөлек пакеттерге салып, оларға элиталық өсімдіктердің нөмірін береді. Барлық пакеттерді егіске сақтайды.

1. 
   Қара бидайда жаппай сұрыптау жүргізіңдер
   

3. Сұлыда жеке сұрыптау жүргізіңіздер

1. 
   Жаппай сұрыптау
   
2. 
   Жекелей сұрыптау
   
3. 
   Жаппай және жекелей сұрыптаудың негізгі айырмашылықтары.
   
4. 
   Жаппай және жекелей сұрыптау кезінде есепке алынатын сандық және сапалық көрсеткіштерді ата.
   

1. 
   Фенологиялық бақылаулар
   

Өсімдіктердің тіршілік фазаларына бақылау жүргізудің екі негізгі әдістерін пайдаланады: толық егін көгі фазасындағы өсімдіктердің санын есептеу және тәжірибе мөлдектерінде тіршілік фазаларының түсу уақытын көз мөлшерімен анықтау.

Бағдарламаға, тәжірибенің міндеттеріне және зерттеу объектісіне байланысты өсімдіктердің даму фазаларының басы және толық фазасы тіркеледі (белгіленеді), сонымен қатар белгілі бір даму фазаларының басын, осы фазаға өсімдіктердің 10%-ы жеткенде ғана белгілейді, ал толық фазаны осы фазаға өсімдіктердің 75%-ы жеткенде белгілейді. Тәжірибеде фенологиялық бақылауларды бір адам жүргізген дұрыс.

Танаптық тәжірибелерде жекелеген дақыл топтары үшін келесідей даму фазаларын белгілеп, бақылау жүргізу қабылданған:

1. 
   Фенологиялық бақылаулардың маңызы қандай және өсімдіктердің тіршілік ету кезеңдерінің фазалары – тіршілік фазасының басы және толық фаза қалай белгіленеді?
   
2. 
   Танаптық тәжірибелерде әр түрлі дақыл топтары үшін қандай тіршілік ету фазалары белгіленеді – астық, дәнді-бұршақ, жүгері, мал азықтық біржылдық және көпжылдық, астық және бұршақ тұқымдас шөптер?