Қазақстан Республикасының Конституциясы туралы мағлұмат

Сталиннің «астық майданын» ашуы

Мәселен, Новосибирск мен Омбыда сөйлеген сөзінде Сталин (1928 жылғы 18, 27 және 28 қаңтар) үзілді-кесілді нұсқаулы түрде РКФСР КК-нің 107-бабын елде жаппай қолдануды талап етті. Бұрын бұл бап «тауарды сатып алу, жасыру немесе нарыққа шығармау арқылы тауарға бағаны қасақана көтергені» (яғни бұл іс жүзінде мемлекеттің ЖЭС тетігіне әкімшілік жолмен араласуын көрсетті) үшін жаза қолдануды көздейтін еді. Астық дайындау дағдарысының терендеу барысында ол бап өзінің қолданылу тұрғысынан алғанда елеулі түрде түзетілді және 1928 жылғы қаңтардан бастап ең алдымен астық өсірушілерге, «артық астығын мемлекеттік баға бойынша тапсырудан бас тартқандарға және алыпсатарларға қарсы» қолданылды. Жаза түрінде 107-бап бүкіл мүлкін немесе мүлкіні бір бөлігін тәркілей отырып, бір жылға дейін бас бостандығынан айыруды, ал бағаны көтеру үшін «топ болып келісіп алғандарды» толық тәркілей отырып, үш жылға дейін бас бостандығынан айыруды көздеді. «Бұқараның саяси белсенділігі мен таптық санасын көтеру» (сол жылдардың газеттерінде жазылғандай), ал іс жүзінде ауылдағы ең кедей, жарлы-жақыбайлардың арамтамақтық психологиясын қоздыру және оларды қарпып қалу мен пайдакүнемдік сезіміне ынталандыру мақсатында тәркіленген астықтың 25%-ын кедейлерге беру көзделді.

Сөйтіп, Кеңестік жүйе ашық түрде заңдылықты бұрмалай отырып, Қылмыстық кодекске халықпен санаспай өздеріне қолайлы түзетулер еңгізілді (РКФСР ҚК-нің 107,61, 73, 102, 127, 135,60 және басқа баптар, оның заңды жалғасы ретінде контрреволюциялық қызметі үшін жаза қолдануды көздейтін 58-10-бап). Бұл ретте өзін елдегі заңдылықты қорғаушы басты тұлға ретінде көрсетуге тырысқан Сталиннің өзі, БК(б)П Мәскеу ұйымы активінің жиналысында (1928 жылғы сәуір) «бірқатар жағдайларда бұрмаланған саясат (астық дайындаудағы. — авт.), 107-бапты және басқаларын дұрыс қолданбау, ең алдымен кедейлер мен орташаларға ауыр тиді...» деп сынаған болды. 

Ол ешбір шімірікпестен: «Біз осындай бұрмалаушылықтарға кінәлілерді жазалаймыз және мейлінше қаталдықпен жазалайтын боламыз». дегенге дейін барды. Бірақ өзінің екіжүзділігін сол бойда көтеріңкі мақаммен былай деп ашып көрсетті: «Осы бұрмалаушылықтардан партия қабылдаған іс-шараларды, онсыз астық дайындау дағдарысынан шығу мүмкін емес игілікті және шын мәнінде елеулі нәтижелерді көрмеу жөнсіз болар еді. Осылай істеу, ол ең бастысына көзді жұмып қарау болар еді».  Осы «басты ңәтижелердің» сыртында РКФСР КК-нің жаппай тұтқындау мен түрмеге қамаумен тұншыққан ауылдар, адамды айуандықпен қанау мен жүгенсіздіктер кеңестік жүйеге қарсы шыққандар мен әкімшілік террорды сынап-мінеуге батылы барғандарға қатысты қолданылатын қанқұйлы 58-10-бабы тұрды.

Заңдылықты жалған сөзбен мадақтап, БК(б)П ОК іс жүзінде жергілікті жерлерде тәртіпті күшейтуге жабық нұсқаулар беріп жатты. Алғашқы нұсқау 1927 жылғы 14 желтоқсанда берілді, ал екіншісі - екі аптадан кейін дерлік - 24 желтоқсанда шықты. 1928 жылғы қаңтардың басында ОК жаңа нұсқау (6/1) қабылдады, оның мәтіні партия ұйымдарының басшыларына бағытталған мынадай үрейлі сипатта: «егер, олар ең қысқа мерзімде астық дайындау науқанында шешуші өзгерістерге қол жеткізбеген жағдайда ...»  деген сөздермен басталды.

Осындай өзгерістерге қол жеткізу үшін Қазақстанда (басқа кейбір өңірлердегі сияқты) «орал-сібір» әдісі деп аталатын әдіс қолданыла бастады. Оған қайсыбір селоның шаруалары бастамашы болыпты делінеді, бірақ оның әдейі бұрмалануына Қарағанда, ол астық өндірушілерден астықты еш қарсылықсыз тартып алуға арналған, тиісті орындарда мейлінше мұқият әзірленген құрал. Оның мәні мынада, кедейлер мен орташалардың жиналысында (село жиынында) көмекші комиссиялар (әрине, уәкілдердін тікелей ықпал етуімен) сайланды, олар жеке өздері таңдаған тәртіппен астық дайындау жоспарының 65%-ын кулактар-байлар есебінен және 35%-ын орташалар есебінен жүзеге асырды. Егер жиынның бұл шешімі орындалмаса, кулактар мен орташаларға берілген тапсырма құнының бес еселенген мөлшерінде айыппұл салынды немесе бас бостандығынан айыруға үкім шығарылды. Сөйтіп, бәрі де кедейлердің қолымен жасалды: селолық кеңестерге немесе селолық жиындарға жоғарыдан астық дайындау жоспары берілді және ол қатал жазалау шараларымен сол бойда орындалды.

Саяси науқандар жүйесінің іс тәжірибесінде, барлық уақыттағы сияқты, ол өте қуатты насихат құралының көмегімен идеологиялық тұрғыда қамтамасыз етілді. Сондықтан газеттерде «Кулактарды түрмеге қамайық!», «Кулак пен байды катал қыспаққа алайық!», «Кулактар мен байлардың құйыршықтарына соққы берейік!», «Тап жауларына қарсы аттан салайық!», «Астықты шіріткендерге өлім келсін!», «Астықты жасырғаны үшін -түрме!», «Аштықты ұйымдастырушыларға - кулактар мен байларға өлім келсін!» және т.б. ұрандардың қаптап кеткені тегін емес.

Мұндай жалған ұрандар мен саяси іс-әрекеттерге қарсы елде наразылықтар орын ала бастады. БОАК-тің ұйымдастыру бөлімінің акпараттық мәліметтерінде жергілікті жерлердегі шаруалардың өкімет саясатына ашықтан-ашық қарсы көңіл күйі тіркелді. Көп адам жиналған жиындарда шаруалар: «Астықты еркін саудалауға рұқсат етілсін, сонда бәрі де тоқ болады, әйтпесе жалқау-большевиктер елді аштыққа ұрындырады», «Ауыл шаруашылығын дамытпау керек, бәрібір үкімет салықпен тұншықтырып тастайды», «Ленинизмнен гөрі Ленин жақсы. Жақсы коммунистер өлтірілді, өлді. Оңбағандары қалды», «Кеңес өкіметі крепостнойлық құқықты қайта орнатты», «Жеңілдіктер жалқау-кедейлерге беріліп, соның есебінен орташалар күйзеліп барады», «Қазір жұмысшы - буржуй, ал шаруа мал, енді шаруаның түгін қалдырмай қол астыңдағылардың бәрін сыпырып алып жатыр», «Кеңес өкіметі шаруаны бұрынғы ескі биліктен де жаман қысып жіберді. Мұндай өкіметке көмектесудін қажеті жоқ» деп ашық мәлімдеді. 

Ақмола округі, Ленин ауданы Ореховка селосының орта шаруасы Луценко Кремльдің деревняда не болып жатқанын білмейтініне көзсіз сеніп, Сталинге былай деп жазды: «...Жергілікті жерлердегі қызметкерлерге ешқандай бақылаусыз ойына келгенін істеуге рұқсат етілетіні неліктен? Бізде не болып жатқанын сіз білсеніз ғой. Жазаға кулак (оларды жазалаған дұрыс) пен орташаға ғана емес, бір жылқысы бар кедей де тартылды. Халықтың жартысына жуығы дерлік түрмеге қамалды (отбасындағы жеті адамның үшеуі түрмеде отыр), бәрін тартып алуда, маскүнемдер көбейіп кетті, олар айқайлап, аузына келген сөзбен балағаттайды және тұрғындардың арасында үрей тудырғаны сонша, олардың көпшілігі аттарын жегіп алып, үйлерін, қойлары мен басқа да үй малдарын тастап, басы ауған жаққа кетіп жатыр». 

Қатаң әкімшілік террор қазақ ауылдарында азық-түлік дайындау науқаны барысында күшейіп кетті. Мұнда мал дайындау науқаны бірден-ақ «әскери коммунизм» уақытындағы күштеу әдісімен жүргізілді. Дайындау ауқымы жоспарлы тапсырмалар бойынша белгіленді, бірақ халықтың қолындағы малдың саны туралы бұрмаланған деректерге негізделген есеппен жүргізілді, мүмкіндігінше дұрыс мәліметтер (Қаржы халық комиссариатының салықтық есебі) бір бюрократтық сатыдан екінші бюрократтық сатыға өткен сайын ұлғаю жағына қарай айтарлықтай өзгеріп отырды (бұл қаржы органдары халықтың жасырылған көп бөлігін толық есептей алмады деген желеумен бүркемеленді). Осындай козбояушылық пен дерекі волюнтаристік жоспарлаудың нәтижесінде жоғарыдан аудандарға қолда бар нақты мал санынан әлдеқайда көп көрсетілген тапсырмалар берілді. Осы ретте Балқаш ауданын мысалға келтіруге болады, мұнда 173 мың қара мал болды, бірақ ауданға 300 мыңға жуық малдың салғырты салынды. 

Әрине, көп ұзамай-ақ өлкелік органдарға шағымдар түсе бастады. Бірақ оған мән бергендер аз болды. Егер оларға қайсыбір өтініш-шағым түсе қалса да, оның өзі жалпылама тұрғыда жазылатын еді. Мәселен, З. Төреғожин (Астық дайындау халық комиссарының орынбасары) өздері есептеген балансқа сәйкес, республиканың мал шаруашылығы өнімдерін қазіргі көрсетілген көлемде дайындай алуы неғайбыл деп хабарлады. Сол-ақ екен, партияның ресми үні «Большевик Казахстана» газеті арқылы бұған іле-шала тойтарысты жауап берілді. Онда, атап айтқанда: «Баланста ... оншыл оппортунистік, қара дүрсін әдістемелік, теориялық тұрғыдан дәрменсіз, маркстік-лениндік диалектиканы мүлдем түсінбейтін сарын аңқып тұр... Автор малдын сан жағынан азайғанына жармасыпты. Ең соңғы дәлел. Бірақ бұлан құйрық жалтармашы осы дәлелінің ар жағында айтарлықтай экономикалық және саяси өзгерістер тұрғаның байқамапты... Оқиғаның беткі қабатынан әріге оресі жетпейтін эмпирик социализмнің ақиқат өсімін көре алмапты». 

Барынша жоғары денгейде бұдан да айқын, ерекше шабытпен айтылған сындар да болды. Мәселен, БК(б)П Қазолкомының бюросы кейбір аудан басшыларының тарапынан айтылған пікірге ашу шақырып, арнайы қаулы шығарды. Ондабылай деп жазылды: «Өлкелік комитет жоспарларды орындамай, ет дайындау қарқынын әлсіреткен жекелеген аудандар мен қызметкерлердің әрекетін қатты айыптайды... олардың малдың азайғаны, жергілікті шаруашылықтардағы қажетті мал басын сақтау туралы әңгімелерді желеу етіп жасаған әрекеттерін оншыл оппортунистік пиғыл деп танып, мал дайындаудың мал шаруашылығын социалистік тұрғыда қайта құрудың бір бөлігі, елімізді индустрияландырудың маңызды тетігі екенін сезінбейтін әрекеті деп бағалайды». 

Сананы жуып-шаю өз нәтижесін берді. Көп ұзамай «асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын» ұраны азық-түлік дайындау науқанының айқындаушы ұранына айналды. Оның үстіне, алдындағы бөлімдерде атап көрсетілгендей, өндіріс әдісінің көшпелілік ерекшелігіне орай, саны жағынан белгілі бір мөлшердегі малдың болуы ең төменгі өмір сүру деңгейі ретінде ғана бағаланғанмен, ел аралаған дайындаушылардың өлшемі бойынша шаруашылығында 25-30 қойы барлар «мол байлық иесі» санала бастады. Алайда мал шаруашылығының өзіндік ерекшелігі назарға алынбады, әр шаруаға әрі кеткенде 2-3-тен ғана қой қалдырылды, сөйтіп оны тығырыққа апарып тіреді.

Мемлекеттік мүдде деген желеумен ауылда ауыл шаруашылық өнімдерінің басқа түрлерін дайындау кезінде де заңсыздықтарға жол берілді. Айталық, жүн дайындауды «екпінді» түрде өткізу мақсатында бірқатар жерлерде қойды қақаған қыста қырқу талап етілді, ал мұның соны малдың жаппай қырылуына ұласты. Астық іздеу барысында дайындаушылардың мал мен егін өсіретін ауылдарды кезіп, онын шаруашылығындағы тұқымға қалдырған азғана астығын да тартып алған оқиғалары жиі кездесті. Тіпті олардың тіршілігіне талшық етіп отырған ең соңғы дәніне дейін сыпырып алған.

Астық дайындау науқанының асқынғаны сондай, ақылға сыймайтын жәйттерге де жол берілді, ол тіпті егін екпейтін, таза мал өсіретін аудандарға да қолданылды. Бүлік шығарушылар қатарына қосылып кетуден қорыққан халық қолындағы малын астыққа айырбастап, оны дайындаушыларға өткізуге мәжбүр болған.

Мысалы, Іле және Шоқпар аудандарының малшылары бір қойын 6,8 кг астыққа, ал жақсы атын немесе үлкен түйесін торт пұт астыққа айырбастады. Осы ауданның барлық шаруашылықтары 10 килограмнан ескі киіз тапсыруға міндеттелді; мұндай мүмкіндігі жоқтар киізді сатып алып, оны дайындаушыларға өткізуі тиіс болды. Жетіқара ауданында ескі-құсқылар мен жүн дайындау барысында өлкелік органдардың өкілдері жылқылардың жал-құйрығын да кесуді талап етті, бұған қарсы болған қазақ тұрғындарына қойдың орнына шошқа тапсыруды бұйырды. 

Оңтүстік Қазақстан аудандарының бірінде дайындау науқаны былай жүргізілді (көргендердің айтуынша): «Азаматтышақырады (уәкіл — авт.), астық тапсыруды ұсынады. Ол астығым жоқ дейді. Сол кезде оның етігінің қонышына су құяды және түнде, 25 градус аязда көшеге тұрғызып кояды... Штабқа екіқабат әйел келеді, одан да астық талап етіледі. Ал онда астық жоқ. Оны ұрып-соғады, әйел тап сол жерде, штабта уақытынан бұрын босанады». ^[21].

Дайындаушы уәкілдердің заңсыздығының шегі болмады. Дайындалған барлық өнімдер аудандарда жергілікті халықтан «жұмылдырылған» керуенмен тасылды және бұл үшін бір тиын да төлеген жоқ. Тасымал құралдары ретінде шенеуніктер осыған қоса шаруалардың жылқыларын мініп кетті, сонымен бірге әдетте, алған жылқыларын қайтармады немесе көрінеу айдап әкетті