Ќазаќстан Республикасыныѕі білім жјне єылым министрлігі
жүктеу/скачать 1,61 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 12 практикалық сабақ
| СӨЖ мазмұны :
1. Ойын және математика. XII – ші апта 12 кредит сағат № 12 дәріс Тақырыбы: Жаттығу гигиенасы және жарақаттануды алдын оқу Жастарға тән тағы бір ерекшелік – олардың жүйке жүйесі өзгергіш, икемді болып келеді де, сондықтар олар аса ептілікті қажет ететін жаттығуларды тез игеріп кетеді. Оқытушы әрбір сабаққа оны көңілді әрі спортшылардың сезіміне жақсы әсер ететіндей дәрежеде өткізе алатындай болып дайындалуы тиіс. Егер қандай болмасын бір себептерден спортшы шамадан тыс жаттығып немес зорығып шаршап қалған болса, жаттықтырушы оның титықтағанының алғашқы белгілерін дер кезінде байқап, дәрігермен кеңесуге міндетті. Шамадан тыс жаттығу немесе қатты шаршау көбінесе біркелкі физикалық жаттығуларды жиі ұзақ уақыт жасай бергеннің салдары болады. Спортты өндірістегі жұмыспен әрі кешкі мектептен оқумен ұштастырып жүрген жастарға жаттығу кезінде үлкен күш түсірсе де титықтап қалуы мүмкін. Кейде шамадан тыс жаттығу жасағаннан кейін палуанның басы айналып, ауырып жүрегі айнып, жүрегінің тұсы ауруы мүмкін. Бұл оған көп күш түскендігінің - әбден шаршағандығының белгісі. Мұндайда спортшының тіпті есі кіресілі – шығасылы болып, жүрек соғысы әлсіреп, ырғағы бұзылып, кейде соғып, кейде соқпай қалуы да ықимал. Әрі осының алдында спортшы аурудан тұрған немесе салмағын азайтқан яғни шаршап қалған болса, ол тез титықтайды. Кейде жаттығу алдында ерініп бой жазбайтын немесе жарыс сипатындағы айқасып өзінің жаттыққан дәрежесінен асып түсетін қарқынмен жүргізетін жеткіншек оң қабырғаларының төменгі жағы ауырғандығын айтады. Ал қатты титықтап қалған жағдайда бауырда қан жиналуды жүрек қызметінің нашарлығының салдары болып табылады. Кілем үстінде жүргенде кеудесі шаншып ауырса, оны жасөспірімге деміңді терең ал деп ұсыныс жасап, ауырғанын қойдыруға болады. Мұндайда мынадай амал дұрыс: ауызбен және бір мезгілде мұрынмен де дем алу қажет. Осылайша дем алғанда кеңіректегі нерв ұштары тітіркеніп, мұның өзі рефлекс арқылы бронхолардың кеңеюіне ықпалын тигізеді. Оқу – жаттығу мақсатында лагерьге жиналған кезде дәрігермен жаттықтырушының ақылдасып жұмыс істеуінің маңызы зор. Бұл жағдайда спортшыларға түскен салмақты олардың организмінің қалпына келуін зерттеуге көп көңіл болу керек. Сонымен қатар жарыс алдындағы кезеңнің жоспарын осы жастағы жасөспірімдердің өндірісте қаншалықты жұмыс істейтіндігі ескерілмейтіндіктен олардың күйі тіпті ауырлай түседі. Сондай-ақ жасөспірімдерді ересектер қатарына қауырт қосып жіберуге болмайды. Жа палуан 19 – 22 жастағы жастарға арналған жарыстарға қатысуы тиіс. Бұл кезде салмағының өзгеруіне де мұқият қараған дұрыс, өйткені организмнің өсуі әлі де аяқталмаған. Күреспен айналысқан кезде мынадай зақым болуы мүмкін; табанның, тобықтың, тізенің буындары мен сіңірлері жілікшігін санын, денесін күрт болғанда созылып, тартылады. Қарсыласы түрегеп тұрып лақтырғанда, иығымен немесе созылған қолымен құлағанда қарынның және білезігінің сүйіктері сынып кетеді; Көтеріп алып арқасымен лақтырғанда басымен түссе, мойынының бұлшық еті, сіңірлері және омыртқалары зақымданады; Қолдарының буындары шығып кетеді: шиқап шығады, тері ауруына шалдығады. 3. Қазақша күреске қойылатын гигиеналық талаптар оқу – жаттығу процесін дұрыс ұйымдастыруға ғана емес сонымен қатар спортшының ұтымды күн тәртібін ұдайы мұқият орындап отыруына да тығыз байланысты. Егер жас палуан мезгілімен тамақтанбаса, ұйықтамаса онда оның жаттығуынан күткендей нәтиже шықпайды. Оны былай қойғанда күн тәртібі бұзылған жағдайда жеткіншектің жүйкесі немесе асқазан – ішек жолы ауруға ұшырауы ықтимал. Алғашқы сабақтың өзінде жаттығушыдан күнделікті ертеңгі жаттығулар комплексін орындап жүруді талап ету қажет. Егер жаттықтырушы әрбір спортшының өзінің ерекшеліктеріне орай жеке комплекс белгілеп, оны ауық – ауық жаңартып отырса өте дұрыс болады. Жасөспірімдердің жаттығатын сағаттары олардың күн тәртібінің ең қолайлы кезіне келуі тиіс. Жеткіншектерге олар тамақтанған соң 1,5-2 сағаттан кейін ғана жаттығуға кірісуге рұқсат етіледі. Кешкі асты да ұйқыға жатуға 2 сағат қалғанда ішу қажет. Жоғары кластарда оқитын жас спортшылар жақсы желдетілген бөлмеде кемінде 8 – 9 сағат ұйықтаулары тиіс. Оқу – жаттығу сабақтарын таза ауада өткізген өте жақсы. Ең дұрысы-апталық циклда бір күнді түгел таза ауада ойын ойнап және дене шынықтыру жаттығуларын жасап өткізу. Жасөспірімдерге бірнеше жыл бойы көп күш жұмсап, тынымсыз жаттығу аса зиянды. Мұндай жағдайда спортшының нәтижесі өспейтіні былай тұрсын, тіпті ұзақ уақыт бойына төмендеп кетеді. Кейбір жас спортшылардың жарыстарда табысқа жете алмай, жақсы нәтиже көрсете алмай жүргенінің бірден – бір себебі осы. Спорттық киімдері әрқашан таза болуы тиіс, бандажын, трикосын және күрескенде киетін аяқ киімін бір – бірімен алмастырып киюге болмайды. Бұл спортшыларды тәртіпке ғана үйретіп қоймай тері ауруларының таралуынан да сақтайды. Күртешесін екі аптада бір жуады. Ал тырнағы алынбаған спортшыға кілемге шығуға рұқсат етілмейді. Температурасы қалыптағыдан 1 – 3 градус төмен бөлмеде болу да организмді шынықтырады. Жеңіл киімін жүрген де пайдалы. Ауаның t-сы 15 – 180С болғанда 3 – 5 минут бойына ауа ваннасын қабылдай бастап, содан соң ауаның t-сы 100С та ауа ваннасын қабылдау ұзақтығын бірте – бірте 1 – 2 сағатқа дейін жеткізуге болады. Күн редакциясы организмге едәуір әсер етеді. Ал күн көзінде ұзақ уақыт болса, организмге күн тиіп, тіпті терісі күйіп кетуі де мүмкін. Жаттығуды жиі әрі ұзақ жасап жүрген кезде күн көзінде аз ғана болған дұрыс. Егер күн көзіне қыздырғаннан кейін жүрек соғуы 30 проценттен астам жиілеп, ал дененің температурасы 10 тан астам көтеріліп кететін болса, бұл организмнің шамадан тыс қызып кететіндігінің белгісі. Жаттықтырушылар мен жас палуандарды, әсіресе, жарыс алдындағы дайындық кезінде белокты шамадан тыс пайдаланудан сақтандыру керек. Өйткені мұндайда организмде толық тотықпайтын өнімдер жиналып, ішектерде іру процесін күшейтіп, бауырдың қызметі қиындайды. Спорттағы алғашқы қадамынан бастап – ақ, жаттықтырушы жеткіншектерге өзін - өзі бақылаудың негізгі жолдарын үйретуі тиіс. Бұл істе оған дәрігер үлкен көмек көрсетуге міндетті. Өзін - өзі бақылаудың ең қарапайым жолдарының бірі салмағының өзгеруін тексеріп жүру болып табылады. Салмағының қалыпты күйінде екенін болу оп – оңай. Жеткіншек бойының биіктігін көрсететін саннан (155 см-ден 164 см-ге дейін болса) 100ді; (бойы 165-174сс болса) 105-ті, 175 см-ден биік болса 110-ы алып тастайды. Салмағының қалай өзгеріп отыратындығын бақылаудың да үлкен маңызы бар. Атап айтқанда, салмағының өспеуін дер кезінде бақылаудың мәні зор, бұл спортшының дұрыс және толық құнды тағаммен тамақтанбайтындығы оған түсетін күштің шамадан тыс асып кететіндігін яғни титықтап қалғандығын көрсетеді. Жасөспірімдерге массаж жасау мәселесі жеткілікті зерттелмегендіктен сирек қолданылады. Сондықтан жаттықтырушылар дәрігердің көмегімен жеткіншектер мен жасөспірімдерді өздеріне өздері массаж жасай алатындай етіп үйретудің үлкен маңызы бар. Массаждың негізгі амалдары сипалау, тазалау, уқалау, соққылау, жұлқылау. Сипалау – теріге тікелей әсер етіп, қолмен сөлдің жүрісін, тыныштандырады, әсіресе жарыс алдында қатты жүрексінетін жеткіншектерді сабасына түсіруге көмектеседі, қаттырақ сипаласа, бұлшық етті шынықтырады. Уқалау – массаждың ең маңызды және ең елеулі амалы болып табылады. Уқалау арқылы спортшының бұлшық еттерінің барлық топтарына түгел әсер етуге болады. Уқалаудың бір және екі қолмен ұзынынан ұзақ, қосарлы сақиналап, жылжытып, бунақтап жасалатын т.б. амалдары бар. Жұлқылау – денедегі бұлшық еттің мол жеріне және процедураның соның ала жасалатын массаж. Қандай массаж болса да жарық және таза бөлмеде өткізілуі тиіс, массаж жасалатын қимылдары оңай болуы үшін денеге бор немесе вазелин жағылады. Жеткіншектерге жасалатын массаждың ұзақтығы 30 – 40 см, жастар үшін 40 минут. Мұның ішінде жұлқылау, сипалау, соққылау жалпы уақыттың 10 – 15 процентін, ысқылау 40 – 55 процентін, уқалау 30 – 35 процентін алады. Моншаға бірге түскен жолдасымен көмектесіп аптасына бір рет массаж алған пайдалы. Оны буда 5 – 6 минут отырып, әбден терлеп шыққаннан кейін жасатқан жақсы. Қауырт жаттыққанда, әр түрлі жастағы және даярлығы әр түрлі спортшыларды күрестіргенде салмағын мықтап азайтқанда, ересек палуандармен бірге жарысқа қатынасқа палуандардың зақымданып қалатындығы анықталды. Сондай – ақ, техникалық даярлығы нашар болса, ауырып жүргенде немесе жарақаты әбден жазылмай тұрып жаттығуға және жарысқа қатынасқа да зақым алады. Жасөспірімдердің алған зақымының көбі спорттық тұрғыдан әбден жетілген кезеңіне дәл келеді де, жарысқа қатынасар алдында байқалады. Ол зақымдар негізінен алғанда дөрекі күресудің салдарынан соққы тиген немесе соғып алған жерлерде болады. Палуан техникалық жағынан жақсы дайындалмаған болса да едәуір елеулі зақымға ұшырауы мүмкін. Мұндайда мойын омытрқасы зақымданып, шынтағы, иығы шығып, жілігі сынып, миы шайқалып, ірі сіңірлері де үзіліп немесе созылып кетеді. Осы айтылған жағдайлардың бәрінде де жаттықтырушы спортшыны дереу дәрігерге жіберуге міндетті. Соғып алғанда немесе сіңірі созылғанда зақымданған жері салқындатылады. Ол үшін оған хлорэтил бүркіледі, мұз немесе салқын су басылады. Содан соң қысып байлап тастайды. Жылытатын процедураларды тек екінші тәулікке ғана қолдануға рұқсат етіледі. Ересек палуандарға қарағанда жастардың қабырғалары сирек сынады, өйткені олардың сүйектері аса серпімді келеді. Спортшы жарақатқа ұшыраған жағдайлардың бәрі де залдағы немесе медициналық пунктегі аптечкада сақталатын журналға тіркеліп отыруы тиіс. Спортшы ауыр немесе орташа дәрежеде жарақаттанса, мұндайда дәрігер мен жаттықтырушы талқыға салып, оның себептерін анықтағаннан кейін оны жаттығушыларға түгел түсіндірулері қажет. Секцияға қабылдап жатқан кездің өзінде – ақ жаттықтырушы денсаулығында аздаған кілтипаты болғанның өзінде оның кейіннен ауруға айналып, сөйтіп болашақ спортшы жаттығуға ұзақ уақыт қатыса алмай үзіліс жасауға мәжбүр болатындығын ескертуі тиіс. Жаттығу барысында ауырып қалған немесе басқа себептерге байланысты белгілі бір мезгілде спортшының жеке күн тәртібімен жаттығуына ұсыныс жасап рұқсат етуге болады. Мұны дәрігер жаттықтырушымен бірлесе отырып, палуанды қайта қарап шыққаннан кейін және оның жаттыққанын көріп барып шешеді. Дәрігер мен жаттықтырушы күн сайын бірлесе отырып қызмет істегенде ғана спортшыға жаттығу кезінде түсетін күшті дұрыс мөлшерлеуге болады. Дәрігер қарап шығып берген обьективті деректер мен бақылау нормативтерін, жарыс және жаттығу кезіндегі бақылау нәтижелерін ұдайы салыстыру жеткіншектер мен жасөспірімдердің денсаулығын сақтау мәселесін шешуге мүмкіндік жасап қоймай коллективтегі тәрбие жұмысын жүргізуге де көп пайда береді. № 12 практикалық сабақ жүктеу/скачать 1,61 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|