Қазақстан тарихи пәни бойичә методикилиқ қолланма Қазақстан тарихи пәни бойичә чүшәнчә хәт

X-XІІ әсирләрдики Илим-пән билән билимниң тәрәққиятидики тил вә әдәбиятниң риважлинишини тәһлил қилиң

жүктеу/скачать 1,76 Mb. бет 26/57 Дата 01.12.2023 өлшемі 1,76 Mb. #194410

2. X-XІІ әсирләрдики Илим-пән билән билимниң тәрәққиятидики тил вә әдәбиятниң риважлинишини тәһлил қилиң. Тил билиминиң тәрәққий етиши. Түркий тиллиқ хәлиқләр X әсиргичә бир нәччә жәмийәт яки дөләт түзүмини бешидин кәчүрди. У тилниң тәрәққий етишигә қолайлиқ шараит яратмиди. Умумән, көплигән қәбилиләр түркий тилда сөзлигини билән, уларда йәрлик тил алаһидликлириму болған. Оғуз, қарлуқ, қипчақ охшаш қәбилиләрниң хәлиқ дәрижисигә көтирилиши вақтида теги бир түркий тиллиқ қәбилиләр қошулуп, бирлишипму кәткән. Түркий тиллиқ қәбилиләр тилиниң бир- биригә йеқинлиғини атақлиқ алим Маһмут Қәшқәрий тәтқиқ қилған. Маһмут Қәшқәрийниң(1030-1090-жж.)өз исми Маһмут Һүсәйин ибн Муһәммәт Қәшқәрий. Дадиси Қәшқәр шәһиридә туғулған. Маһмут дәсләп Қәшқәр шәһиридә, андин кейин Оттура Азия билән Иранниң чоң шәһәрлиридә билим алиду. Әрәп тилини йетүк билгән мутәпәккүр алим аңлиқ һаятини өз хәлқиниң тилини тәтқиқ қилишқа беғишлиди. Маһмут Қәшқәрий үч китаптин ибарәт «Түркий тиллар луғити» намлиқ мәңгү өлмәс әмгиги арқилиқ мирас қалдурди. Бу китап- түркий дәвирдә өмур сүргән түрк қәбилилири сөзлириниң топлими. Униң ейтишичә, бу әмгәкни йезиштин бурун у пүткүл түркләрниң ели билән йерини түгәл арилап чиққан. Атақлиқ рус алими А. Н. Кононов Маһмут Қәшқәрийниң бу китапни йезиштики мәхсити турк тилиниң мәртивисини көтирип, униң әрәп тилидин һеч бир кам әмәс екәнлигини дәлилләш болди дәйду. Түркий тилниң иккинчи бир мутәхәссиси Н.А.Баскаков Маһмут Қәшқәрий өзиниң бу атақлиқ әмгигини йезишта түркий тилларни өз ара селиштуруп, тәтқиқ қилғучиларниң сәрдари болди, дегән пикирни ейтти. Алим өз әмгигидә пәқәт түркий тиллиқ қәбилиләрниң тилинила тәтқиқ қилип қоймиди. Бу китаптин бүгүнки алимлар шу чағдики туркләр макан-жайлириниң намлири, уларниң тарихи, этнографияси, еғиз әдәбияти һәққидә көплигән мәлуматларни алиду. Шуңлашқа өзиниң мәнбәлиги жәһәттин у бебаһа әмгәк болуп һесаплиниду. Йүсуп Хас Һажип (1021-1075-жж.). Бүйүк намайәндә Чу дәрияси бойидики Баласағун шәһиридә туғулған. Толуқ исми Йүсуп Хас Һажип Баласағуний. У өзиниң атақлик « Қут асаси-билим» намлиқ әсәри билән мәлум. Бу әмгәк дәсләпки қетим түркий тилда йезилған. Мутәпәккүр өзиниң әмгигидә: «Әрәпчә, парисчә китаплар нурғун. Бу болса, бизниң тилимиздики тунжа даналиқ топлам»- дәм түркий тилда йезилған китапларниң йоқ екәнлигини ейтиду. У өз тилини көзгә илмай, әрәп, парис охшаш ят әлниң тилида сөзләш, әсәр йезиш охшаш илләтләргә қарши болиду. Шуңлашқиму ана тилида йезилған бу әмгәкниң әһмийити зор. «Қутадиғу биликтә» түркий тиллиқ хәлиқләрниң тарихи билән жәмийәтлик-сәясий һаяти, урпи-адити, етиқат-ишәнчилири тоғрилиқ мәлуматлар көпләп учришиду. Йүсүп Хас Һажипниң бу әмгигидә илимниң философия, астрономия, алгебра, башқа саһалириғиму тохтилип өтүши униң һәр тәрәплимә билимлик адәм болғанлиғини көрситиду. Китапта хәлиқ еғиз әдәбиятниң үлгилири мол пайдиланған. Ривайәт, һекайиләр, мақал-тәмсилләр, әқлийә сөзләр көп учришиду. Мәсилән, хәлқимизниң «Сөзниң көрки мақал», «Яшлиғимда мәйнәт бар, қериғанда дөләт бар» дегән мақал-тәмсилләр келип чиқиши чоңқурда ятқанлиғидин учур бериду. VII-IX әсәрләрдә гүлләнгән еғиз әдәбияти X әсирдә шәкиллинишкә башлиған язма әдәбиятниң асасини салди. Язма әдәбиятниң көрнәклик вәкиллириниң бири Қарахан дөлити дәвридә даңқи чиққан шаир Әхмәт Йүгнәкий болди. Бу чағда ислам дининиң кәң тарқилишиму язма әдәбиятниң жанлинишиға тәсирини тәккүзди. Әхмәт Йүгнәкийниң туғулған вә вапат болған жиллири намәлум. Әсли исми Әдип Әхмәт Маһмут оғли. Йүгнәкий туғулған шәһириниңму орни намәлум. Йүгнәкий һаят чеғидила хәлиқ униңға «шаирларниң шаири, даналарниң данаси» дәп баһа бәргән. Униң бизгә йәткән әмгиги- «Һибәт- ул һәқайиқ» - « Һәқиқәт соғиси». Дастан қарахан хәлқигә чүшинишлик түркий тилда йезилған. « Һәқиқәт соғиси» хәлиқни инавәтлик болушқа, адил өмүр сүрүшкә, һарамлиқтин жирақ болушқа чақириду. Ғожа Әхмәт Яссавий (1103-1167-жж.) Сайрам шәһиридә туғулған. Дадиси Ибраһим атақлиқ алим болған. Аниси Айшә – Муса шәйхниң қизи. Әхмәт кичигидин аписидин, йәттә йешида дадисидин житим қалған. У өзиниң һәдиси Гөһәр Шаһназниң қолида өсиду. Дәсләп дадисидин оқуп саватини ачса, кейинирәк Ислам дининиң шәриәт – қаидилирини үгәнгән. Бала чеғидин Ясса шәһиридә турған. Кейин мошу шәһәрниң нами билән Әхмәт Яссавий дәп аталди. Бухара шәһиридә Йүсүп Һамаданидин диний билим елип, Яссиға йенип келиду. Бу йәрдә у сопилиқ тәлиматниң тәрғибатчиси болиду. Арслан Бабни пир тутиду. Ғожа Әхмәт Яссавийдин қалған мирас униң « Һекмәт китави» - «Дивани һекмәт» болуп һесаплиниду. Китап турк тилда әрәп алфавити билән йезилған. Бу әмгәкму адәмни даналиққа, һалаллиққа, кичик пейиллиққа, иманлиққа чақириду. Аллаға адил болушқа несиһәт қилип, дин йолида пак болушқа дәвәт қилиду. Шаир өз заманиниң адаләтсиз һөкүмранлирини қаттиқ тәнқит қилиду. Әхмәт Яссавийниң изини басқан шагиртлириниң бири – мутәпәккүр шаир, әл ичидә Һаким ата дәп аталған Сулайман Бақирғани. Шаир хәлиқни иманлиққа чақириду. X – XII әсирләрдә Қазақстан йерини маканлиған түркий тиллиқ хәлиқләр арисида илмий, әдәбий әсәрләр йезилип, мәнивий мәдәнийәтниң тәрәққий етиши бир қәдәм болсиму басқан. жүктеу/скачать 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу: