Орталық Азияда өркениеттерің пайда болу факторлары Орталық Азия- Еуразияның кең даласында мындаған жылдар бойы үстемдік еткен көшпелілер өркениетінің белгісі.Бұл өркениетің тағы бір аауы»Дала өркениеті», «Ұлы Дала өркениеті».Орталық Азияда көшпелілік пен отыршылдық ұзақ тарихи кезеңде отырықшы көшпеліліктің селбескен жүйесін құрады.Энеолит дәуірінде Орталық Азияның оңтүстігінде егіншілер суамалы егіншілікті меңгерді.Орталық Азияда алдымен отырықшы-егіншілік , кейіннен көшпелі малшаруашылығы өркениеттері қалыптасты
3
Орталық Азия өркениеттерінің ежелгі ошақтары Археологиялық зерттеулер нәтижесі Орталық Азияда өзіндік өркениеттің бар екендігін көрсетті.Отырықшы-егіншілік мәдениет белгілі бір аймақтарда,өзендер мен тау етегінде пайда болды.Көшпелі өркениетпен тығыз байланысты болды.Б.з.б 18-13 ғ. Қола дәуірінде.Орталық Азияның оңтүстігінде Мурғаб жазирасында Маргуш отырықшы-егінші және қалалық мәдениеті пайда болды.Өркениеттердің мыңдаған жыл ойы өз мәдени маңызын сақтаған,сабақтастығы мен тұрақты дамуын қамтамасыз еткен бірнеше ошағы болды.Көшпелілер өркениетінің арқасында бұрын иран тілінде сөйлегендер түркіленді
4
«Ұлы Дала» ұғымының тарихи-географиялық сипаттамасы және дала өркениетінің қалыптасуының ерекшеліктері «ҰЛы Дала»деп Дунайдан Маньчжурияға дейінгі жерді алып жатқан Еуразияның орталығындағы кең аумақты айтамыз. Ұлы дала географиялық емес,тарихи-мәдени ұғым.Бұл аймақтың географиялық атауы ЕУРАЗИЯ . Ұлы Дала көшпелілер өркениетінің бесігі болып табылады.Дала өркениетінің этникалық сипаты әртүрлі болды,ол бір халықпен және бір дінмен шектелмеді.Ұлы дала әр ғасырда алуан тлде сөйлейтін,нәсілдік сипаты әртүрлі көшпелі және жартылай көшпелілер қоныс етті.ҰЛЫ ДАЛА кең байтақ ашық кеңістік. Даланың табиғаты ұшы қиыры жоқ байтақ алқапты болып келеді.Осыған байланысты ежелгі уақыттанн бері аумақта түрлі тәсілдер,тілдер,тайпалар,мәдениеттер,діндер және өркениеттер тоғысып жатты.
5
Ерте көшпенділер дәуіріндегі Ұлы Дала өркениеті
Көшеплілік,Даладағы шаруашылықтың негізгі түрі ретінде,ерте темір(б.з.б 1мыңжылдың) дәуірінде қалыптасты.Көшпелілікке өтуге бзб 1 мыңжылдықта болған құрғақшылық әсер етті.Құрғақшылыққа ұшыраған Далада шаруашылық жүргізудің жалғыз түрі көшпелілік болды.Ұлы Даланың андрондық мәдениет иұрагерлері тұрақты қоныстардан бас тартып,көшпелікке ауысты.Осыда бастап негізгі шаруашылық болып малшаруашылығы болды.Көшпелілер мал құрамы өзгертіп , тебіне ыңғайы қой мен жылқыны көбірек өсіре бастады.Андрондық мәдениет түрінің орнына сақ-скиф деп аталатын мәдени-тарихи қауым келді.Ежелгі гректер скифтерді ертедегі көшпелілер деп атаған.Көшпелі скиф-сақ-сармат мәдени қауымдастығы бзб 1 мыңжылдықта Ұлы Даланың батысы мен орталық бөлігінде басымдыққа ие болды.Көптеген жәдігерлер мен жазбалар сақтар ат құлағанда ойнаған жақсы садақшылар болғанын дәлелдейді.5
6
Әлемдік рухани мәдениеттің дамуына Орталық Азия халықтарының қосқан үлесі
Андрондықтар мен сақтардың рухани әлемі Авестадан,жерлеу қорымдары мен бұйымдарынан көрінеді.Ежелге адамның рухани өмірі туралы ақпаратты тасқа қашалған бейнелер-петрогрифтерден алуға болады.Жартаста адамдар мен жануарлардың бейнесімен қоса,құдайлар,арбалар,Күн таңбалары мен «өмір ағаштарының» қашап салынған суреттері кездеседі.Қола және ерте темір дәуіррлеріндегі Ұлы Дала көшпенілерінің рухани әлемі жекелеген жазба деректер,жерлеу орындары,тастағы бейнелер,өнер туындылары арқылы айқындалады.Көшпелілер күнге,отқа,бабаларына табынған.Күн-достық пен махаббаттың үлгісі ретінде сипатталып,әділ сот деп есептелді.Жетісу сақтарында кездесетін қоладан жасалған құрбандық шалуға және иәс шығаруға арналған бұйымдар-отпен байланысты құрыпты заттарғЖерлеу құрылысы мен мәйітті өртеу де отқа табынумен байланысты салттар болды. Далалық көшпелілер мен жартылай көшпелілерде бабаларға табыну ерекше орын алды.Олар өлгенлердің рухына табынып,өздерін қорғайды деп сенеді . Ұлы Даланың сенімдері мен тасқа қашау үдерісі әлемге көшпелілер туралы ақпарттар алуға мүмкіндік ашты.
7
Қазақстандағы этногенез және этникалық процестер
Қазақтардың этногенезі көшпелі өркениеттің пайда болуымен байланысты.Кез келген далалық этнос әртүрлі антрополгиялық,тілдік және этникалық элементтердің араласуы нәтижесінде қалыптасты.Қазақтар этногенезінің ерте кезендеріндн этникалық үдерістер үндіеуропа тілдестер ортасында өтті.Біздің заманымыздың басталуына орай Қлы Даланың орталық бөлігіндегі үндіеуропалық дәуір аяқталды.Этногенезге түркілік құрамның ықпалы артты.Қандай тілде сөйлесе де,Даланың барлық тұрғыны-малшы,ал бзб мыңжылдықтың ортасына қарай көшпелі және жартылай көшпелі болды.Бзб- 4-3 мыңжылдықта Ортаық Азияның оңтүстігінде фин-угор тілдестер дравид тілдестермен қарым-қатынаста болған.Қарасұқтықтар антропологиялық жағынан аралас тип болыр табылады.Қазақтар этногенезінің аяқталауы 14-15 ғ. Бірінші жартысына сәйкес келді.Осы уақытта Ақ Орда,Әбілхайыр қандығы,Моғолстан мен Ноғай ордасының аумағында қазақ этносы қалыптасты.15ғ ортасында,1459-1460 ж Орда Ежен мен Орыс ханның ұрпақтары Жәнібек пен Керей сұлтандардың басшылығымен көшпелілердің бір бөлігі Әбілхайыр хандығынан Батыс Жетісуға көшіп кетті.Кқшіп кеткендерді қазақтар деп атай бастады.Жәнібек пен Керейдің Әбілхайыр хандығынан бөлініп көшуі мен Қазақ хандығының құрылуы қазақ хадқының қалыптасуына әкелді
8
Қазақтардың ру-тайпалық құрылымы қалыптасуының тарихи шарттары
15ғ ортасына қарай қалыптасқан қазақ этносы өзара байланысты көптеген ру тайпадан құралды.Әрбір қазақ тайпасы мен руының өз шежіресі бар. Олар бірігіп,қазақтардың ру тайпалық жүйесін біртұтас етіп байланыстыратын ортақ шежірені құрайды.Ру тайпалық ұғым көшпелі қоғамның негізгі белгісі. Шежіре айту дәстүрі бар ру тайпалық ұйым кез келген көшпелі қоғамға тән.Көшпенділердегі әке жағынан туыстыққа негізделген ру тайпалық жүйенінің өмір сүруінің басты себебі-ақпарат мен меншікті әкеден балаға беріп отыру.Әрбір қазақ белгілі бір рудың мүшесі болды.Бірнеше ру тайпаға,ол тайпалар жүздерге бірікті.Қазақтардың этникалық тарихының маңызды сипаты жүздерге бөліну б.т Үш жүздің – Ұлы жүз,Орта жүз және Кіші жүздің әрқайсысы өз аумағында мекендеді.Ұ.ж Жетісу мен одан батысқа қарайғы жерлерді иеленді.О.ж Солт. Орталық және Шығыс Қазақстан аумағын иеленді.Кіші жүз бүкіл Батыс Қазақстан аумағын иеленді
9
Дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік жіктелуінің ерекшеліктері
15-18 ғ дәстүрлі қазақ қоғамында айқын иерархия орын алды.Қоғам ерекшеленген екі әлеуметтік топтан-ақсүйектерден жіне халықтан құралды.Бұл топтар бір бірінен саяси және құқықтық тұрғыда айрықша болды.Ақсүйектер тобы әлеуметтік сатының жоғары сатысында орналасып,өздеріне тән артыұшылыұ жағдайды пайдаланды.Ақсүйектердің бірінші тобына Шыңғыс ханның қрпақтары жатты және олар жүздік жүйеге кірмейтін төрелерді құрады.Ақсүйек адамдардың екінші тобына қожалар,яғни Мұхамед пайғамбар мен басқа да исламды насихаттаушылардың ұрпақтары жатты.Шыңғыс хан ұрпақтары- төрелерді сұлтан деп атады.Олар қазақ қоғамындағы ең ықпалды саяси күш болды.Қоғамның басқа мүшелерімен салыстырғанда,сұлтандардың құқықтық артықшылдығы болды.
Көп мал мен мүлікке ие болған ықпалды,дәулетті адам бай деп аталды.Қазақтардың көшпелі қоғамында батырлар ерекше рөл атқарды.Юатырлардың беделі мен билігі тек олардың жеке қасиеттеріне-шайқастағы ерлігіне,күшіне,ептілігіне,шыныққандығына байланысты болды.Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымындағы белгілі бір орын ақсақалдарға тиісті болды.Ақсақалдар өз жасы мен бұрынғы сіңірген еңбектеріне қарай құрметке ие болды.Қазақтардың ру тайпалық жүйесі қатардағы көшпелі адамдарды біріктірді.Олардың әр қайсысы құқықтары бар ерікті адам болды.Сол уақыттағы қазақ қоғамында ерңксңз адамдар құл мен күң деп аталды.
10
Қазақстан аумағындағы ерте мемлекеттердің саяси ұйымдасуы
Көшпелілік өркениет пайда болғаннан,яғни бзб 1 мыңжылдықтан басьап ортаазиялық көшпелі қауымдастықтарға саяси ұйым мен мемлекеттің алғашқы түрлері қалыптасты.Көшпелілер мемлекеттерінің үш үлгісі бөліп бөлінді.Көсемдік-туыстыққа негізделген,мұрагерлік билігі бар.Ерте көшпеліліер империясы-рулық және рудан тыс байланыстарға негізделген көпсатылы сасяи құрылым.Мемлекеттің дамыған кезеңі- дамыған көшпелілер империясында ғана мәжбүрлеу жүйесі мен заң пайда болды.Сақ патшалары көсемдіктер болды.Сақ көсемдері саяси қызметтерді атқарды.САқ қоғамында әйелдер жоғары мәртебеге ие болды.Қаңлы мемлекеті. Бзб 2 ғ. Сырдарияның орта ағысында күшейді.Қаңлылар билігі біршама уақыт Батыс қазақстанға, Каспийдің солтүстік жағалауларына дейін таралды.Үйсін мемлекеті бзб 1 мыңжылдықтың соңында Жетісу,Тарбағатай және Тянь Шянь аумағында құрылды.Үйсіндер- сақ тиграхауданың ұрпақтары.Олар жартылай көшпелі шаруашылықты жүргізді.Бзб 2 ғ бас кезінде үйсіндер күшті мемлекет құрды.Ғұн империясы көшпелілер тарихындағы алғашқы империя және Ұлы Даладағы екінші үлгідегі көшпелілердің алғашқы мемлекеті
