Қазақстан тарихын зерттеудің негізгі міндеттері мыналар

Қоғамдық демократияландыруда халық депутаттары Кеңесінің заң шығару қызметі маңызды рөль атқарды. Бұл салада ол екінші шақырылған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі (1990 ж. сәуірден) жетекші орын алды. 1990-1991 жж. қабылданған республика заңдарында әрбір адамның мұқият зерттеліп жасалған, құқықтық және әділеттік процедуралар арқылы заң жүзінде бекітілген бостандықтары мен қасиеттерін көрсетуіне қажетті жағдайларды қамтамасыз етуге көңіл бөлінді. Қалыптасқан шындық жағдайдың талаптарына сай республика заңдарын жаңарту құқықтық мемлекет құру жолындағы елеулі қадам болды. Заңдар Қазақстанның саяси және экономикалық егемендігін іс жүзінде нығайтуға, демократия жолына бүкіл саналы күштерді топтастыруға тиіс еді. Олар азаматтардың құқықтарын едәуір кеңейтті, республиканы мекендейтін барлық ұлттар адамдарының талап-тілегіне жауап беретін болды. Республика парламентінің қазақ тіліне мемлекеттік тіл дәрежесін берген «Қазақ КСР-нің тіл туралы» заңын қабылдауы уақиға болды.

Елдегі мемлекеттік өкімет билігі жүйесі мен экономиканың шұғыл күйреуі жағдайында Қазақстанда саяси және экономикалық өмірді тұрақтандыруға көмектесетін президенттік басқарудың енгізілуі заңды еді. 1990 ж 24 сәуірде республика Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР-нің Президенті лауазымын белгіледі, перламент сессиясында жасырын дауыс беру нәтижесінде оған Н.Ә.Назарбаев сайланды. Президенттің Семей полигонында ядролық сынаққа тиым салу, Ұлы Отан соғысына қатысқандар мен оларға теңестірілген азаматтарға әлеуметтк көмек көрсету шаралары туралы жарлықтары Қазақстанда демократиялық қайта құрылыстар жүргізудің өзіндік бір белесі болды. Республика Жоғарғы Кеңесінің төралқасы 1986 ж. 17-18 желтоқсанда Алматыда болған уақығаға байланысты жағдайларға түпкілікті баға беру жөнінде арнаулы комиссия құрды.

1990 ж. 25 қазанда республика Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылдады. Егемендік алу Қазақстанда жалпы демократиялық процестердің барысын шапшандатты, мұның өзі елдегі болып жатқан уақиғалармен тығыз байланысты еді.1991 ж. ортасында-ақ Қазақстан басқа республикалармен бірге іс жүзінде орталыққа оппозицияда болды. Қазақстанның бастамасы бойынша Белорусиямен, Украинамен, Ресеймен және басқа республикалармен бір-бірінің егемендігін, қалыптасқан шекараларды, орнатылып жатқан өзара пайдалы экономикалық байланыстарды мойындау туралы екі жақты келісімдер жасалды.1990 ж. төрт республика – Ресей, Украина, Белоруссия және Қазақстан егеменді мемлекеттер одағын құру туралы инициатива жасады, Новоогарев келісімін талдап жасау жөніндегі бірлескен жұмыс басталды.

1991 ж. тамыздағы уақиға бұл жұмысты үзіп жіберді, КСРО-ның күйреуін және бұрынғы одақтас республикалардың, оның ішінде Қазақстанның егемендік алуын шапшандатты. ҚОКП оның бір бөлігі Қазақстан Компартиясы тарихи аренадан кетті.

Әлемде алуан түрлі басқарушылар – реформаторлар мен консерваторлар, арманшылдар мен прагматиктер болған, олар әлі де бар. Біздің Пре­зидентіміз – Батыстың жаңашылдығы мен Шығысқа ғана тән ғасырлардан жалғасқан құндылықтарды, дәстүр мен қоғамның не­гіз­дерін құрметтеуге деген шексіз ұмтылыс пен динамизмді табиғи үй­лес­тіре білген жасампаз Көшбасшы. Сөйте тұра, Нұрсұлтан Әбішұлы әрқашан перзенті ретінде туған халқымен жаны да бір, қаны да бір болып қала береді.

Ұстанымының, яки мерейінің ең басты құпиясын тәуелсіздіктің алғашқы таңынан-ақ Елбасымыз даусыз өзі нақты анықтаған болатын – «халықпен бірге және халық үшін ғұмыр кешу». Осы жыл­дар­дың барлығында Н.Назарбаев елінің тағдыры – өзінің тағдыры екенін дәлелдеп, ұлт пен көшбасшы бірлігін ой-көзқарасымен де, ісімен де арттырып, осы принципін бекем ұстап келеді.

Дәл осы тұлғаны 1991 жылы 1 жел­тоқсанда көпұлтты Қазақстан халқы алғашқы еркін сайлауда өздерінің Тұң­ғыш Президенті етіп сайлау арқылы қолына елдің тағдырын сеніп тапсыр­ға­ны нағыз әділеттілік болатын. Азамат­та­рымыздың осынау дана таңдауы 21 жыл ішіндегі тәуелсіз Қазақстанның қа­лып­тасуы мен даму парадигмасын ғана анық­тап қойған жоқ, сонымен қа­тар, елдің болашақтағы ілгері қарыш­та­ған сенімді дамуының баянды факторы болды.

Тарихқа әмірін жүргізу – шын­ды­ғында да, көздеген мақсаттарға жетудегі сирек кездесетін қарым, асқан батыл­дық пен қажымайтын әрі талмайтын жұ­мыс қабілеті, өз таңдауының дұрыс­ты­ғына талассыз сенімі мен мұқал­май­тын жігер, ғажайып жады мен өткір са­раптамалық ақыл-ой, жағдайды стра­те­гия­лық бағам­дау мен оны шешудің ең тиімді жолын алдын-ала болжап білу сияқты ерекше қа­сиеттерге ие ұлы адамдардың сыба­ға­сы. Ондайлар аса батыл келеді әрі ойға алған игі ой-мақсаттарын орындай алмау, шалағай­лық секілді мінездер олар­ға тән емес.

Ақиқатында, жасампаз көшбасшы­ның Құдай берген осындай қасиеттері­нің барлығы ғасырлар ауысқан өліара кезеңде, тектоникалық өзгерістер дәуі­рінде тәуелсіз жаңа мемлекетті орна­тып, оның алға қарай қарышты қадам ба­сып, табысты дамуын қамтамасыз етіп қана қоймай, әлемдік үдеріске де ай­тарлық­тай ықпал еткен Н.­Ә.На­зар­баевқа ғана тән екені артта қалған жылдар ішінде нақты дәлелденді.

Сөйтіп, қазақстандық Көшбасшы­ның стратегиялық көрегендігі мен жо­ғары беделінің арқасында, 1991 жылы 21 жел­тоқсанда тұңғыш рет одақтас рес­пуб­ликалардың басшылары Н.На­зар­баевтың шақыруымен, Мәскеуге жалтақтамай, Алматыға жиналды. Дәл сол жерде Пре­зи­дентіміздің бастама­сы­мен және көш­бас­шылығымен тарихи Алматы Декла­ра­циясы қабылданып, іс жүзінде КСРО бейбіт жолмен тара­тыл­ды, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы құрылды.

Алпауыт державаның құлауы құр­лық­тың алтыдан бір бөлігін шарпуы мүмкін аса ауқымды азамат соғысын алып келмегеніне Нұрсұлтан Назар­баев­тың жұмсаған күші мен қосқан жеке үлесін тарихтың әлі лайықты бағалай­тынына сенімдімін.

Тұңғыш рет қазақ халқының көп азап шеккен сан ғасырлық тарихында өзінің тәуелсіз мемлекетін құру мүм­кін­дігі пайда болды. Күйреген импе­рия­ның қиран­дысынан жаңа мемлекетті құру – аса қиын іс. Ал Қазақстанға келгенде, бұл тіптен күрделі шаруа екені белгілі еді.

…Әлі есімде, бүкіл халық сайлаған Мемлекет басшысы өткір шынайы­лық­пен былай деп мәлімдеді: «Біздің ақыл­ман ата-бабаларымыздың дәстүрлері бо­йынша осы салтанатты сәтте мен өзім­нің сөзімді бірінші кезекте қасиетті жерімізге, туған халқыма арнаймын! Бүгінгі күн қазақ жерінің жылнамасына мәңгілікке енеді. Біз тарихтың көптеген тар жол, тайғақ кешулерінен өтіп, осы күндерге жеттік. Халқымыздың көп нәрсені басынан өткеруіне тура келді. Жаратқанға рахмет, біршама кешіксек те аяғымыздан тұрып, егемендіктің ту­ын тіктік. Халқымыздың Қазақ Респуб­ликасының Президентін сайлауы осы жолдағы аса биік шептердің бірі болды. Өз тағдырларыңызды маған бірауыздан сеніп тапсырғандарыңыз үшін сіздерге шын жүректен шыққан ризашылы­ғым­ды білдіремін. Отаным үшін, халқым үшін, менің Қазақстаным үшін та­рих­тың кез келген сынақтарына дайын­мын. Осы жолда мен бірінші кезекте біздің дана халқымызға, оның бостан­дық­сүй­гіш және дарқан болмысына, ата-ба­ба­лардың рухына арқа сүйейтін боламын. Тарих көші ұзақ. Асықсақ та аптық­пайық. Қазақстанның көп ұлтты халқы­ның жұлдызы жоғары бола­ты­нына, туған елімізде дәулетті де сәу­лет­ті өмір орнайтынына кәміл сенемін. Сенімнен айырылмайық, бауырларым!».

Сөзбен айту бір бөлек, ал оны іске асы­ру – басқа. Әсіресе, әлемдік сарап­шылар Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде өмір сүру мүмкіндігіне жеткілікті түрде пессимистік болжам жа­сауға ұмтылғанда, бұған объективті себептер де аз болмағаны белгілі. Оның үстіне, сол кезеңдерде бірқатар кеңес­тік рес­пуб­ликаларды көптеген этнос­ара­лық жан­жалдар жайлап, қан төгіліп жатқан-тын. Осы орайда, көпұлтты және көп­кон­­фессиялы Қазақстанның да объек­тив­ті тұрғыдан айтарлықтай осал бол­ған­дығы анық.

Елдің экономикасы әдеттен тыс қиындықтарға тап болып, шын мәнінде құрдымға кетудің сәл-ақ алдында тұр­ды. Өнеркәсіп өндірісі екі есе, ауыл шаруашылығы үш есе қысқарды. Кә­сіп­орындар тоқтап, жұмыссыздардың саны күрт өсіп кетті. Осылардың бәріне қоса, Қазақстан Орталыққа шикізат беруші ғана болатын, өйткені, қазақ­стан­дық экономиканың 93 пайызы Одаққа тікелей бағынып, тек 7 пайызы ғана өз қажеттіліктерімізге жауап берген еді.

Осындай аса күрделі жағдайда Пре­зиденттің басқан әрбір қадамы айрық­ша дәлдікте байыпталып барып жаса­луы қажет болатын. Жан-жақтан енді ел­дің мазасы қашады деген болжамы­ның жоққа шыққанын Нұрсұлтан Әбіш­ұлы мен халқымыз бүкіл әлемге дәлелдеді. Бәрінен бұрын, біздің көп­ұлтты мекенімізде бейбітшілік пен келісім, бірлік пен өзара түсіністік қам­та­ма­сыз етілді. Және ол тәуелсіз Қазақ­стан­ның нық сеніммен ілгері қарыш­таған дамуының берік негізі болды.

Президенттің бастамасымен ұлтара­лық татулық пен келісімді қамтамасыз етудің бірегей ғажап институты – Қа­зақстан халқы Ассамблеясы құрылып, сәтті жұмыс істеп жатыр. Осылайша, Н.Назарбаев Тәуелсіз Қазақстанның бү­гінгі және болашақтағы тұрақты­лығы мен дамуының сенімді іргетасын қа­ла­ды. Осыған қатысты Ұлыбританияның бұ­рынғы премьер-министрі Маргарет Тэтчер Н.Назарбаевқа әділеттілікпен бы­­лай деп жазды: «Тәуелсіздіктің елең-алаңында-ақ Сіздің үлгі тұтарлық саяса­ты­ңыз халқыңызды бостандыққа баста­ды. Пессимистер этностық және рухани әртүрлілік Сіздің еліңіздің аза­маттарын етене жақындастыра алмай­ды деп өз­де­рінің жорамалдарынан шо­лақ қоры­тын­ды шығарып, ол Қазақ­станды әлсіретуге әкеледі деген долбар жасауға негіз болды. Алайда Қазақстан өз халқының мәдени көпқырлы­лы­ғы­ның арқасында жыл өткен сайын өр­кен­деп келеді. Ал этностар дәстүр­ле­рі­нің әртүрлілігі мен әртүрлі сенім-на­ным өзінің оң заряд­талған энергети­ка­сы­мен мемлекеттің қуа­тын толықты­рып тұр. Сіз еліктеу үшін лайықты үлгі болдыңыз».

1991 ж. желтоқсанның 8-інде Минскіде (Беловеж) Ресей, Беларус және Украина басшылары кездесіп, 1922 ж. КСРО құрылуы туралы Келісімі істен жойылғандығы және ТМД құрылғандығы туралы келісімге қол қойды. 1991 ж. желтоқсаннның 13-інде Орта Азия мен Қазақстан басшылары Ашғабатта кездесіп, «Беловеж келісімін» қолдайтындықтарын мәлімдеді. 1991 ж. желтоқсаннның 20-ында Әзірбайжан, Әрменстан, Беларус, Гүржістан, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Ресей, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан басшылары Алматыда 21 желтоқсанда ТМД-ны құру туралы Келісім хаттамасына қол қойды. Кездесуге қатысушылар ішкі және сыртқы саясаттың әртүрлі салаларында ынтымақтастыққа бейілділігін растайтын, бұрынғы КСР Одағының халықаралық міндеттемелерін орындауға кепілдік жариялайтын Алма-Аты Декларациясын қабылдады. 1993 жылғы желтоқсанда Достастыққа Грузия қосылды, ал 2009 жылғы 18 тамызда аталған бірлестіктен шықты. Түрікменстан ТМД-ның қауымдастырылған мүшесі болып табылады. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекет болып табылмайды және ұлтүстілік өкілеттікке ие емес. Ол өзінің барлық мүшелерінің егеменді теңдігіне негізделген және 1993 жылғы 22 қаңтардағы Жарлығы бойынша іс-әрекет жасайды. Достастықтың мүше мемлекеттері халықаралық құқықтың дербес және теңқұқықты субъектілері болып табылады.

Мемлекеттер басшыларының кеңесі;

Тәуелсіз Мемлекет Достастығы 1991 жылы құрылды . Достастықтың құрылуы тәуелсіз мемлекеттердің бір мемлекеттен өркениетті формаға өтуін қамтамасыздандырып, олардың арасында толық егеменді мемлекет және халықаралық құқық принципінің негізінде жаңа қатнасты құруға көмектесті. Мұндай мемлекеттердің кеңесінде республикалар арасында еңбек бөлінісі қолайлы , яғни олапрдың әр қайсысы өнім түрлерін оларға қолайлы жағдайда өндіру үшін. Белгілі салада арнайы территориялар арқылы өнімді орналастыру қоғамдық еңбек үнемді болады. Бұл ТМД елдерінде жақсы өткізіліп отыр. ТМД – ға кіріп отырған әрбір мемлекет өэ бағыты бойынша машықтануда. Қазақстанның жаңа тарихы 15 –жыл шамасымен есептеледі. Бір кеңестік уақыт кезінде республиканың экономикасы халық шаруашылығының кешені беріліп отырған мәтінде қаралса, ал енді Қазақстанның орны мен рөлін жаһандық экономикада толығымен айталамыз. Әлемдік экономиканың конценрациясының көлемі келесі параметрмерге шағылысады. Әлемдегі ішкі өнімнің ЖІӨ - нің көптен бір бөлігі 29 дамыған мемлекетке қатысты – 54,6 %, оның ішінде үлкен 7 – ке – 43,0% кіреді, АҚШ – 20,9%, 12 – мемлекет кіреді Евроодақ – 15,3% кіреді. Әлемдегі 146 – мемлекеттен құрайтын жаңа құрушы нарық пен дамушы мемлекетке әлемдік ЖІӨ - нің 7,2% құрайды, оның ішінде 3,8% ТМД – ның 12 мемлекеті кіреді. Қазіргі уақытта Қазақстан әлемдік ЖІӨ - де 0,1% құрайды. Сонда да, 1995 жылдан бастап 1,75% ке өсті 1999 жылы осы көрсеткіш айқын төмендеді, яғни ол 2 факторға байланысты. Біріншіден, 1997 – 1998 жылығы Азия – Ресей қаржы дағдарысының салдарынан. Екіншіден, 1999 жылдың сәуір айында республикада өткен ұлттық валюталық девальвациясы.

ТМД мемлекеттерімен қатынастың дамуы, соның ішінде көпжақты интеграциялы өзара әрекет – Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының ең маңызды бағыттарының бірі. ТМД шеңберіндегі көпжақты ынтымақтастықтың қазақстандық әдістемесінің негізінде тығыз интергациясы астасып жатқан елдердің шағын тобын қалыптастыру мүмкіндігінен туындайтын қарқыны әрқилы интеграция тұжырымдамасы жатыр. Қазақстан Достастық кеңістігіндегі субаймақтық бірлестіктер әрекетінің ашық түрде жүргізілуін, ал олардың мақсаттары мен практикалық әрекеттері ТМД дамуының ортақ арнасында ұштасуын қолдайды. Достастыққа көпжақты өзара әрекеттестіктің түрлі салаларына мемлекеттердің іріктеліп қатысуы тән, яғни, мүдделік білдіретін тараптар форматында жүзеге асады. ТМД органдарының шешімдерінің күші тек оларды қабылдауға қатысқан мемлекеттер үшін ғана таралады. ТМД әрекетінің тиімділігін арттыру, құрылымын жетілдіру мақсатында қазақстан тарапының бастамашылық етуімен шын мәнінде ынтымақтастықтың барлық бағытын қамтитын ТМД-ны одан әрі даму тұжырымдамасы мен оны жүзеге асу жөніндегі іс-шаралар жоспары әзірленіп, ол 2007 жылғы қазанда Душанбеде мақұлданды.. Олардың негізінде ТМД-ның 2020 жылға дейінгі Экономикалық дамуы стратегиясы әзірленіп, қабылданды. Еркін сауда аймағын құру, сауда, ауылшаруашылық, электрэнергетика және т.б. нарықтарды қалыптастыру жұмыстарын аяқтау жоспарлануда. Саяси, гуманитарлық, көлік, қауіпсіздік және көші-қон салаларында өзара әрекеттестік жалғасуда. Аталған Жоспарда бірлестік әрекетін жетілдіру жөніндегі нақты шаралар тізбесі көрініс тапқан. Атап айтқанда, осы құжатқа сәйкес 2008 жылғы қазанда ТМД-да төрағалық ету туралы, Ұлттық үйлестірушілер туралы ережелер қабылданды. Достастықтың салалық органдарын оңтайландыру бойынша жұмыс жүргізілуде, ТМД Жарғысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу, ТМД-ның Жоғарғы органдарындағы рәсімдеудің жаңа ережесін қабылдау жоспарлануда. «Бір жыл- бір тақырып» формуласы бойынша жұмыс принципін ескере отырып, 2007 жылы келісілген көші-қон саясаты жөніндегі ұсыныстарды дайындауға арналса (2007 жылғы 5 қазанда Душанбеде тиісті Декларация қабылданды), 2008 жыл келісілген көлік саясаты саласындағы ынтымақтастық жөнінде ұсыныстар дайындау жылы, ал 2009 жыл – энергетика саласындағы ынтымақтастық жылы.

ТМД жеріндегі халықтар сөйлейтін тілдер. ТМД-да тұрушы негізгі халықтардың тілдері 130-ға жуық. Ол тілдерде сейлейтін кейбір халықтардың ТМД-даң тыс жерлерде өз мемлекеті бар. ТМД елдерінің тілдері шығу тегі, типологиясы, сөйлеушілердің саны, жазу дәстүрі жағынан бір-бірінен ерекше. ТМД елдерінің тілдері шығу тегі (генетикалық туыстығы) жағынан мынадай топтар мен семьялардан тұрады: