Қазақстанның қазіргі заман тарихын кезеңдеу
Голощекин Ф.И. және оның Қазақстандағы «Кіші Қазан» саясаты
жүктеу/скачать 256,96 Kb.
|
аза станны азіргі заман тарихын кезе деу
- Бұл бет үшін навигация:
- Қазақстандағы индустрияландыру: барысы, ерекшеліктері және қорытындылары (1928-1940 жж.).
- Қазақстандағы ұжымдастыру: мақсаттар, іске асыру әдістері, салдары.
| Голощекин Ф.И. және оның Қазақстандағы «Кіші Қазан» саясаты.
Ф. Голощекин 1926-1927 жылдарындағы шабындық және егістік жерлерді бөлу науқанын «кіші Қазан» деп атады. 1925 жылы Қазақстанға келген соң, мұнда Қазан төңкерісі болмаған, сондықтан «Кіші Қазанмен» желпіп өту керек деген тұжырым жасады. Ф. Голощекин бастаған Қазақстан өкіметі мен үкіметі бұл әлеуметтік-саяси науқанды жерге жаппай орналастыру реформасына апаратын алғашқы баспалдақ ретінде қабылдады. "Кіші Қазанның" мақсаты - қазақ ауылында социалистік өзгерістерді жүргізу және кедейлер мен батрактардың көмегіне сүйене отырып, кеңестендірудің әлеуметтік базасын жасау еді Осы саясат барысында 1925-1928 жылдары өткізілген іс-шаралар: § Қазақ ауылын кеңестендіру; § Жайылымдық-шабындық жерлердің қайта бөлу; § Ірі бай шаруа қожалықтарын тәркілеу бағыттарында жүзеге асырылды. Шабындық және егістік жерлерді бөлу науқаны 1926 жылы 20 мамырда шыққан Қазақ АКСР ОАК-нің қарары бойынша"Жерге орналаспай жер пайдаланатын көшпелі және жартылай көшпелі аудандардың шабындық және егістік жерлерін уақытша қайта бөлу туралы" заңы бойынша шабындық және жайылымдық жерлерді бөлу құқығы жергілікті атқару комитеттері мен ауылдық кеңестерге бекітілді. 1926-1927 жылдары 1250 мың десятина жайылымдық және 1360 мың десятина шабындық жерлер ірі байлардан тартып алынып кедейлерге таратылды. Шабындық және егістік жерлерді бөлу шарасы ауылдан қолдау таба қойған жоқ. Шабындық және егістік жерлерді бөлуді өткізуде бірқатар қиыншылықтар кездесті: Ÿ жерлерді есепке алу жүргізілмеді; Ÿ байларыдың қарсылығына кездесті; Ÿ Қосшы одағы белсенділік көрсетпеді; Ÿ жергілікті атқару комитеттері мен ауылдық кеңестер партия науқанына бірден белсенді кіріскен жоқ. Қазақстандағы индустрияландыру: барысы, ерекшеліктері және қорытындылары (1928-1940 жж.). 1925 жылы партияның ХІV съезінде Кеңес Одағы индустрияландырудың басталғаны туралы шешім қабылдады. Мақсаты: КСРО-ны аграрлы елден жетекші индустриялы державаға айналдыру. Индустрияландырудың басты көзі ауыл шаруашылық болды.1928-1932 ж.ж бірінші бесжылдық пен тұспа-тұс келді. Индустрияландыру өлкенің табиғи байлықтарын зерттеуден басталды. КСРО Ғылым академиясы 20-30 жылдары кешенді экспедициялар ұйымдастырды. Нәтижесінде республиканың жаңа ғылыми геологиялық картасы жасалды. Индустрияландыру барысында бұқаралық социалистік жарыс өрістеді. 1930 жылы республикада 10мың нан астам екпінділер болды. Қазақстандағы индустрияландырудың ерекшеліктері: Өлкедегі индустрияландыру жоғарыдан жүзеге асырылып, шикізат көздері екпінді қарқынмен игерілді. Мұнай Ембіде өндіріліп, өңдейтін орталық Орскіде салынды. Білікті жұмысшы мамандар, инженер-техник қызметкерлер сырттан, негізінен Ресей мен Украинадан әкелінді. Урабандалу күшті жүріп, қалалар мен қала үлгісіндегі қоныстар, қала халқы көбейді. Әміршіл-әкімшілік басқару жүйесінің әдістері мен іске асырылды КСРО бойынша ең ірі кәсіпорындар құрылысы басым болды. Қазақстан өнер кәсібінде машина, станок жасау, құрылыс материалдары өндірісі болған жоқ, жеңіл өнер кәсібі артта қалды. Индустрияландырудың қорытындылары: Республика аграрлы елден индустриялы – аграрлы елге айналды Қазақстан қорғасын өндіру бойынша Одақта бірінші орынға, түсті металдар өндіру бойынша екінші орынға, мұнай өндіруден үшінші орынға шықты. Қарағанды КСРО-ның үшінші көмір базасына айналды. Республикада 120 ірі өнер кәсіптік кәсіпорын салынды, мың километр ден астам жаңа темір жол іске қосылды. Жұмысшы табының өсуі жүріп жатты, кеңестік біліктілігі жоғары инженерлік-техникалық зиялы қауым қалыптасты. Индустрияландырудың сипатты белгісі урбандану (қалалардың өсуі) болды. 1928-1932 жж. Қазақстандағы кеңестік үкіметтің аграрлық шаралары. (бай шаруашылықтарының мүлкін тәркілеу, көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықтарды отырықшыландыру, ауылшаруашылық дақылдарын дайындау компаниясы). Еділден Ертіске дейінгі және Оралдан Алтай тауларына дейінгі Қазақстанның орасан зор дала кеңістігін патша үкіметі ғасырлар бойы әскери мақсаттар мен қоныс аудару саясаты үшін пайдаланған. "Патшалықтың саясаты, жер иелері мен буржуазияның саясаты, партияның X съезінің шешімінде айтылғандай, бұл аудандарда орыс шаруалары мен казактарынан көбірек кулак элементтерін отырғызу, оларды ұлы державалық ұмтылыстардың сенімді тірегіне айналдыру болды". Патша үкіметі аймақты экономикалық жақсарту мақсаттарына, аумақты ұтымды ұйымдастыру және ұлттық шет аймақтардағы жұмысшылардың мәдени деңгейі мен әл-ауқатын көтеру мақсаттарына жат болды. Ол бос жерлерді игеру арқылы емес, жергілікті тұрғындарды зорлық-зомбылық пен тонау арқылы қоныс аударатын жер қорын құруды жөн көрді. Мәселен, патша үкіметі қазақ халқынан 45 387 479 десятина тұратын жерді тәркіледі. Оларға Ресейден қоныс аударған 188 803 шаруа орналастырылды. Тек Жетісудың өзінде ғана 80 мың оннан астам жер кулактар мен казактарға берілді. Патша жерге орналастыру департаменттерінің қамқорлығы жердің "артық мөлшерін"анықтау болды. Жерге орналастыру бойынша барлық іс-шаралар осы мақсатта болды. Патша өкіметінің жерді қоныс аудару қорына тартып алуы нәтижесінде қазақ шаруаларының едәуір бөлігі жерсіздендірілді. Кеңес өкіметі революцияға дейінгі аграрлық қатынастарды жойып қана қоймай, жаңаларының дамуына бастама жасау; жер пайдаланудағы шатасуларды, ұйымдастырылмаушылықты, тұрақсыздықты жою; ұлтаралық қатынастарды реттеу; патша өкіметі тартып алған жерлерді қазақ шаруаларына қайтару қажет болды. Коммунистік партия мен Кеңес үкіметі жерді ұлттандыру және әлеуметтендіру, сондай-ақ Социалистік жерге орналастыру туралы декреттерді басшылыққа ала отырып, алғашқы аграрлық іс-шараларды осы міндеттерді шешуге және, ең алдымен, Қазақстанда тұратын халықтар арасындағы ұлтаралық қатынастарды реттеуге бағыттайды. Байларды тәркілеу іс жүзінде олардың экспроприациясын білдірді. 1928 жылдың 25 қазанына қарай 700 ірі мал иеленушілердің қозғалысы мен мүлкі иеліктен шығарылды. Зардап шеккендерден тәркілеуді жүргізу жөніндегі орталық комиссияға келіп түскен 500 өтініш мал мен мүлікті өрескел озбырлық және әділетсіз алып қою туралы куәландырады. Қазақстан билігі жеке секторды түпкілікті жою идеясына шын мәнінде құмар болды. Тәркіленген мал (200 мыңға жуық бас) 293 колхозға, 5 совхозға және 20 мыңнан астам кедей шаруашылықтарға тапсырылды24. Тәркілеуді жүргізу жөніндегі орталық комиссияға келіп түскен бірқатар өтініштер қаралғаннан кейін соңғысының үкімдері іс жүзінде өзгерген жоқ. Ауыл тұрғындарының моральдық шығындары керемет болды. Көшпелілердің мейлінше ағартылған, шаруашылық-сметалы бөлігі қуғын-сүргінге ұшырады. Осының барлығы Қазақстанның кейінгі ұрпақтарының дүниетанымында өшпес із қалдырды. Бұл үлкен бірдеңенің бастауы болатын. Еділден Ертіске дейінгі және Оралдан Алтай тауларына дейінгі Қазақстанның орасан зор дала кеңістігін патша үкіметі ғасырлар бойы әскери мақсаттар мен қоныс аудару саясаты үшін пайдаланған. "Патшалықтың саясаты, жер иелері мен буржуазияның саясаты, партияның X съезінің шешімінде айтылғандай, бұл аудандарда орыс шаруалары мен казактарынан көбірек кулак элементтерін отырғызу, оларды ұлы державалық ұмтылыстардың сенімді тірегіне айналдыру болды". Патша үкіметі аймақты экономикалық жақсарту мақсаттарына, аумақты ұтымды ұйымдастыру және ұлттық шет аймақтардағы жұмысшылардың мәдени деңгейі мен әл-ауқатын көтеру мақсаттарына жат болды. Ол бос жерлерді игеру арқылы емес, жергілікті тұрғындарды зорлық-зомбылық пен тонау арқылы қоныс аударатын жер қорын құруды жөн көрді. Мәселен, патша үкіметі қазақ халқынан 45 387 479 десятина тұратын жерді тәркіледі. Оларға Ресейден қоныс аударған 188 803 шаруа орналастырылды. Тек Жетісудың өзінде ғана 80 мың оннан астам жер кулактар мен казактарға берілді. Патша жерге орналастыру департаменттерінің қамқорлығы жердің "артық мөлшерін"анықтау болды. Жерге орналастыру бойынша барлық іс-шаралар осы мақсатта болды. Патша өкіметінің жерді қоныс аудару қорына тартып алуы нәтижесінде қазақ шаруаларының едәуір бөлігі жерсіздендірілді. Кеңес өкіметі революцияға дейінгі аграрлық қатынастарды жойып қана қоймай, жаңаларының дамуына бастама жасау; жер пайдаланудағы шатасуларды, ұйымдастырылмаушылықты, тұрақсыздықты жою; ұлтаралық қатынастарды реттеу; патша өкіметі тартып алған жерлерді қазақ шаруаларына қайтару қажет болды. Коммунистік партия мен Кеңес үкіметі жерді ұлттандыру және әлеуметтендіру, сондай-ақ Социалистік жерге орналастыру туралы декреттерді басшылыққа ала отырып, алғашқы аграрлық іс-шараларды осы міндеттерді шешуге және, ең алдымен, Қазақстанда тұратын халықтар арасындағы ұлтаралық қатынастарды реттеуге бағыттайды. Байларды тәркілеу іс жүзінде олардың экспроприациясын білдірді. 1928 жылдың 25 қазанына қарай 700 ірі мал иеленушілердің қозғалысы мен мүлкі иеліктен шығарылды. Зардап шеккендерден тәркілеуді жүргізу жөніндегі орталық комиссияға келіп түскен 500 өтініш мал мен мүлікті өрескел озбырлық және әділетсіз алып қою туралы куәландырады. Қазақстан билігі жеке секторды түпкілікті жою идеясына шын мәнінде құмар болды. Тәркіленген мал (200 мыңға жуық бас) 293 колхозға, 5 совхозға және 20 мыңнан астам кедей шаруашылықтарға тапсырылды24. Тәркілеуді жүргізу жөніндегі орталық комиссияға келіп түскен бірқатар өтініштер қаралғаннан кейін соңғысының үкімдері іс жүзінде өзгерген жоқ. Ауыл тұрғындарының моральдық шығындары керемет болды. Көшпелілердің мейлінше ағартылған, шаруашылық-сметалы бөлігі қуғын-сүргінге ұшырады. Осының барлығы Қазақстанның кейінгі ұрпақтарының дүниетанымында өшпес із қалдырды. Бұл үлкен бірдеңенің бастауы болатын. Қазақстандағы ұжымдастыру: мақсаттар, іске асыру әдістері, салдары. Коммунистік партияның XV съезінде ауыл шаруашылғын ұжымдастыру ісінің аяқталуы 1932 жылға жоспарланды. Қазақ жерінде колхоз құрылысы 1922 жылдан бастап кеңейді. Ұжымдастыру ісіне көмек ретінде ауылды жерлерге 8000 жұмысшы жіберілді. 25 мыңдықшылар деп аталған 1204 "ұжымдастырушы" Мәскеу, Ленинград сиқты орталықтардан жіберілді. Ауыл шаруашылығының ұжымдастырылуы өте қатал жағдайда жүргізілді. 1931 жылы көшпенді және жартылай көшпенді шаруаларды жаппай отырықшыландыру жөнінде міндет қойылды. Ұжымдастыру жедел және жоспарсыз жүргізіле бастады. 1928–1931 жылдардағы ұжымдастыру барысы: республика шаруашылығының 1928 жылы 2% -ы, 1930 жылы сәуірде 56,4%-ы, 1931 жылы қазанда 69%-ы ұжымдастырылды. Ауыл шаруашылық өнімдерін және малдарды күшпен алды. Мысалы, 1931–1932 жылдары Шұбартау ауданында малдың 80%-ы етке өткізілді. Балқаш ауданының халқына 297000 малға салық салынды, ал Балқаштың барлық малы 173000 ғана болды. Торғайдағы 1 млн. малдың 98 мыңы ғана қалды. Кулактарды жою ісі қатал жүргізілді. Шолақ белсенділер орташалармен қатар кедей шаруаларға да зорлық жасады. Тәркілеу. Бай мен кулактарды жою. Елде аграрлық саясатты іске асыру барысында кеңес өкіметі ірі байлардың, «жартылай феодалдардың» ең әуелі малын, сосын еңбек құралын, одан кейін олардың тұратын үйлерін тартып алып, жер аударып жіберуге бағыт алды. 1927 ж. желтоқсанында Республика өкіметінің жоғарғы буындарында ірі-ірі байлар шаруашылғын тәркіге салу жөніндегі заң жобасын әзірлеу үшін комиссия құрылды. Комиссияның төрағасы болып Е. Ерназаров тағайындалды. Оның құрамына О. Исаев, Н. Нұрмақов, Ғ. Тоқжанов, О. Жандосов т. б. кірді. 1928 ж. 27 тамызында Орталық Атқару Комитеті мен Республика Халық Комиссарлары Кеңесінің мәжілісінде тәркілеу жөніндегі Заң жобасы қабылданып, жарлық қаулы түріндегі құжатқа айналды. Ауыл-ауылға тікелей мыңнан астам өкіл жіберілді, демеу комиссияларында 4700 адам жұмыс істеді. Қазақстан бойынша көшпелі аудандарда Қаулыға сәйкес 400-ден аса малы бар 700 шаруашылықты, жартылай көшпелі аудандарда малы – 300, ал отырықшы аудандарда малы 150 ден асатын шаруашылықты тәркіге салу белгіленді. Бұл науқанды 1928 жылдың 1 қарашасында аяқтау жоспарланды. Науқанның қорытындысы бойынша іс жүзінде 696 шаруашылық тәркіге салынды, олардың 619-ы тұрған округінен тыс жерлерге айдалды. Тәркіленгендерден ірі қараға шаққанда 145 мыңдай мал және ауыл шаруашылық саймандары тартып алынды. Тәркіленген малдың 80 мыңы кедейлер мен батырақтарға, 30 мыңға жуығы ұжымшарларға берілді. Мал мен құрал сайманға ие болған кедейлер ауылдағы орташалар тобы қатарына көтерілді. 1920-шы жылдардың аяғында Қазақстанда көшпелі және жартылай көшпелі қазақтарды отырықшыландыруға бағытталған шаралар іске асырылды. Мұның өзі бастапқыда кейбір жеңілдіктер беру арқылы бірте-бірте жүргізілетін болып белгіленгенмен, күштеп отырықшыландыру әдісі белең алды. Көптеген жерлерде көшпелі шаруашылықтар бір жерге иіріліп, киіз үйлерден көшесі бар қалашықтар құрылды. 10–15 күннен кейін ондағы адамдар жан-жаққа ешкімді тыңдамай қашуға, көшуге мәжбүр болды. 1930–31 жылдарда осындай зорлап отырықшыландыру зобалаңына ұшыраған мал шаруашылығымен айналысатын 25 ауданнан 35 мыңнан астам шаруашылықтар республикадан тыс жерлерге көшіп кетті. Жалпы Қазақстан бойынша 1931 жылдың тамыз айына дейін 281 мыңнан астам шаруа қожалықтары республикадан тыс жерлерге көшіп кетті. Ұжымдастыру зардабы
жүктеу/скачать 256,96 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|