Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік стратегиясы және әлеуметтік-экономикалық дамуы

Арал төңiрегiндегi халықтар мұңына қолғабыс беру үшiн Балқаш және Арал проблемалары бойынша комитет құрылды. Дүниежүзiлiк жұртшылықтың және КСРО үкiметiнiң назарын Арал теңiзiнiң апатына аудару үшiн комитет көп жұмыстар iстедi. Республикалық және Бүкілодақтық ірі кәсіпорындары орналасқан облыс орталықтары мен өндiрiстiк елдi мекендерде табиғатты қорғау және тазалықты сақтау үшiн күресетiн қозғалыстар қоғамдық негізде қалыптасты.

1990 жылдың шiлдесiнде Қазақстанның мемлекеттiк тәуелсіздiгiн алуды өзiнiң басты мақсаты етiп қойған “Азат” азаматтық қозғалысы дүниеге келдi. Алғашқы кезде қозғалыс республикадағы саяси партиялары мен қоғамдық қозғалыстар өкiлдерiн бір мақсатқа жұмылдырып күштерін бiрiктiруге ұмтылды. 1991 жылы осының нәтижесінде саяси партия болып тiркелдi. Осы кезде «Қазақстанның социал-демократиялық» партиясы құрылды. Жастардың шағын тобы бiрiгiп, өздерiн “Алаш” партиясы деп атады. 1990 жылы тамыз айында ғылыми-техникалық интеллигенцияның өкiлдерi “Бірлік-Единство” ұлтаралық қозғалысы өзін қоғамға таныта білді. 1986 жылғы оқиғаларға қатысқандар және оны қолдаушылар “Желтоқсан” партиясын құрды.

Саяси ұйымдардан бөлек, өздерiнiң мүшелерiн әлеуметтiк, кәсiптiк және басқа белгiлерi бойынша бiрiктiрген ұйымдар - “Жауынгер-ауғанстандықтар”, “Әдiлет”, “Жас құрылысшылардың мемориал ассоциациясы”, “Тәуелсiз студенттер одағы”, “Азамат”, “Ақиқат”, “Қазақстан мұсылман әйелдер лигасы”, «Алдаспан», «Қайта құру бағдарламасын қолдаушы клуб» т.б. оппозициялық қозғалыстар мен саяси ұйымдар сан қилы бағыттағы пікірсайыс шаралар ұйымдастырды.

1990 жылғы қарашаның басында Қазақстандағы саясаттанған қоғамдық бiрлестiктердiң саны 100-ден асып, оның 40-қа жуығы республика астанасы-Алматыда болды. Дегенмен, көп уақытқа дейiн экологиялық қозғалыстардан басқа жаңа қозғалыстардың саны аз болды. Жаңашыл бағытты қолдайтын қозғалыстар өз мүшелерiн гуманистiк, адамгершiлiк принциптердi, заңсыздықтарды, кемсiтушiлiктi, адамдардың азаматтық-құқықтық қадiр-қасиетiн қорғайтын, қоғамдық проблемалар мен әлеуметтiк жанжалдарды шешудiң құралы ретiнде озбырлық пен зорлықты айыптауға қарсы күрестің ерiктi тарихи-ағартушылық “Әдiлет” қоғамы құрылды.

Заманның жаңа ағымы арнасында қалыптасқан саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстардың көпшiлiгi ұйымдық жағынан болсын, өздерiнiң стратегиялық және тактикалық мiндеттерiн айқындау жағынан болсын, әлi қалыптасу сатысында болды. Мысалы, “Невада-Семей” қозғалысы, “Азат”, “Қазақ тiлi” сияқты жекелеген ұйымдар құрамы жағынан мейлiнше көп, белгiлi бiр ақшалай қаражаттары да бар (демеушiлер мен азаматтардың ерiктi көмегi есебiнен) және өздерiнiң басылымдарында ақпараттық танымдық материалдар да шығаратын болды. Өздерiнiң мақсаттары мен мiндеттерi, сонымен бiрге iс-әрекеттерiнiң тиiмдiлiгi бойынша бұл ұйымдардың бiр-бiрiнен елеулi айырмашылықтары бар. Өткен ғасырдың 90-шы жылдары қатарында 800 мыңға жуық мүшесi болған Қазақстан Коммунистiк партиясының беделi уақыт өткен сайын сейіле түсіп партия қатарындағылар өз еркiмен өкілдік құжаттарын тапсыра бастаған.

1990 жылдың қазан айында Республика Жоғарғы Кеңесiнiң сессиясы Қазақ КСР-iнiң мемлекеттiк егемендiгi туралы Декларация дайындау тұсында қоғамдық қозғалыстар айрықша белсендiлiк таныта білді. Республика Жоғарғы Кеңесi үйiнiң алдындағы алаңда күн сайын көптеген адамдар жиналып, шерулер өтiп жатты. Әлеуметтiк мәселелердi шұғыл шешудi, әскер қатарын қайта құруды талап еткен жастар ұйымдастырған пикет, аштық жариялау көрiнiстерi жиiлей түстi.

Осы кезде Республикада тағы бiр қозғалыс аясында патшалық заманғы казактар (атты казак, қара шекпендер) өкілдері бой көрсете бастады. Казактар - Алтын Орданың ыдырауынан кейiн Ресейде пайда болған әскери-саяси әлеуметтiк топ (сословие). Көптеген жылдар бойы олар патшаға адал қызмет ету ұранын ұстанып ұлттық аймақтарды отарлаудың бүкiл тарихында басқыншылық, жазалаушы қолшоқпар болып келген. Орал казактары басшыларының 1991 жылғы қыркүйектiң 15 жұлдызында өздерiнiң патша мен Отанға қызмет етуiнiң 400 жылдығын мерекелеуге шешiм қабылдауы қазақ еліндегі қанат жайған егемендік алу бағытындағы саяси өзгерiстерге мүлдем қайшы болды. Облыс басшыларының казактардың мұндай айқын, сыңаржақты әрекетіне тосқауыл қойып, ақылға шақырған шаралары тым әлсіз болып күтілген нәтижеден күдік туғызды.

“Азат”, ”Желтоқсан”, “Парасат” қозғалыстарының басшылары бұндай харекет жергілікті этностың намысын қорлау деп бағалады. Мерекеге бiрнеше күн қалғанда жаңашыл саяси қоғам өкiлдерi казактардың мерекесін өткізуге таңдаған Орал қаласының орталық алаңына жиналып халық алдында ұран көтердi, ереуiл және шерулер ұйымдастырды. Осымен бiр уақытта қалаға Краснодар, Дон өзені, Челябiден, Самарадан казак әскерлерiнiң өкiлдерi де келдi. Тартыс қыза түсiп, тікелей қақтығысқа өте жақын тұрды. Азаттық тәуелсіздік ұйымдары мен қоғамдық қозғалыстар белсенділігі нәтижесінде бұл іске құқық қорғау күштері араласып қантөгісті жәйттерге жол бермеді.

Жаңа Өзендегi оқиғалар. Алматыдағы желтоқсан оқиғалары, Кеңес Одағының әртүрлi аймақтарында болып жатқан жанжалдар билік органдарын терең күйзелістік ойға салып, жылдар бойы жинақталған проблемаларды шешудiң тәсiлдерi мен жолдарын iздестiруге мәжбүр еттi. Осындай шешiмiн таппаған түйiннiң бiрi Маңғыстау облысының Жаңа Өзен қаласындағы iрi толқуға әкелiп соқтырды. Мұнда кезекпен баспана алу әділдігi, мектепке дейiнгi балалар мекемелерiне деген кезек өте баяу жылжыды, жастар арасында жұмыссыздық өстi. Аймақтың мұнайы мен газын сорып жатқан орталық ведомстволар жергiлiктi жерде кадрлар даярлаудың орнына, өндiрiс орындарында Солтүстiк кавказдықтар мен өзге ұлт өкiлдерiнiң және вахталық әдiспен қызмет етуi халық наразылығының өршуіне түрткi болды.

Сауда, қоғамдық тамақтандыру, тұрмыстық қызмет көрсетудi ұйымдастыру да өрескел жөнсіздікке жол берілді. Үй бөлуде, тұтынушыларды азық-түлiк және өнеркәсiп тауарларымен қамту саласында әдiлетсіздікке жол ашты. Басқа жақтан жұмыс іздеп келген келімсектер сол жердің байырғы тұрғындарының дәстүрлерi мен әдет ғұрыптарымен санаспай, тіпті оларды дөрекiлiкпен кемсiттi. Әлеуметтiк жағдайлардың шиеленiсуi ұлтаралық қатынастардағы, әсiресе байырғы тұрғындар мен Кавказ ұлт өкiлдерiнiң арасындағы қақтығыстарға жиі ұласатын болды, қан төгісті жанжалдарға соқтырды. 1989 жылдың маусымында қалада екi жақтан да қан төгiлген жаппай ұрыстар бет алды. Бұл жанжал құқық қорғау органдары мен арнайы мақсаттағы әскерлердiң араласуымен ғана басылды. Басқа қалалар мен жұмысшы қалашықтарында жекелеген жанжалдар да кеңінен етек алды.

Қазақстанның мемлекеттiк тәуелсiздiгіне қол жетуде Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесiнiң кезектен тыс XIV сессиясының шешiмдерi де мұрындық болғанын атаған жөн болар. Сол сессияда төрт заңның жобасы, яғни: ”Қазақ КСР Конституциясына (Негiзгi Заңына) өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы”, “Қазақ КСР-iндегi тiлдер туралы”, “Қазақ КСР-нiң халық депутаттарын сайлау туралы” және “Қазақ КСР-iнде халық депутаттары жергiлiктi кеңестерiнiң депутаттарын сайлау туралы” шешiмдері қабылданды.

Жаңару кезеңi Қазақстанда тек жасампаздық ғана емес, көптеген құндылықтың жойылуына қайтадан қаралып бағалануына себепкер болды. Әлеуметтiк саланы жетілдірудiң жаңа механизмiн құру экономикалық, саяси және өзге қоғамдық байланыстардың дамуынан едәуiр артта қалып қойған жағдайда қалыптасты. Әкiмшiлiк-әмiршiлдiк жүйеден алыстап оны ыдырату қоғамдық басқарудың оған сай келетiн жаңа құрылымдарын дер кезiнде құру iсi алғашқыда тым баяу жүрді. Үкiмет дағдарысы да кеңейіп тереңдей түсті. Яғни, Кеңестік партиялық-авторитарлық билік жүйесі кәдеге жараудан қалды, ал Кеңестердiң саяси беделi қоғамдық қатынастарды реттей алмады.

Қазақстанның саяси және юрисдикциялық тәуелсiздігін өз қолына алу жолында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесi 1990 жылы 25 қазанда қабылдаған Қазақстанның мемлекеттiк егемендiгi туралы Декларация маңызды рөл атқарды. Көлемi жағынан шағын, бiрақ мазмұны адами және мемлекеттік сипаттың барша мазмұнын қамтыған құжат Қазақстанның егемендiгiнiң орнығуында темiр қазыққа айналды.

Бұл оқиғаның алдында бұқаралық демократиялық қозғалыстар, экологиялық, жұмысшылар, әйелдер және жастар қозғалыстары қоғамдық өмiрде қанат жайып, бұқаралық сипат ала бастады. Осы процесте Қазақ КСР-iнiң он екiншi сайланған (1990 жылдың сәуiрiнде) Жоғарғы Кеңесi сындарлы да белсендi ұстанымды қолдады. 1990-1991 жылдары қабылданған республика заңдарында өз күшiне енiп, бекiтiлген құқықтық және заңнамалық процедуралар негiзiнде әрбiр адамның бостандығы мен ар-намысын бiлдiруi үшiн қажеттi жағдайларды қамтамасыз етуге зор көңiл бөлiндi.

Тәуелсіз Қазақстан тарихында тұңғыш Республика Президентiнiң сайлауы 1991 жылы 1 желтоқсанда болды. Халықтың демократиялық жолмен өз еркiн бiлдiруiнiң нәтижесiнде Қазақстан Республикасының Президентi болып Н.Ә.Назарбаев сайланды. Осы жылдары прокуратура, мемлекеттiк қауiпсiздiк комитеті, iшкi iстер, әділеттік министрліктері партиялық бақылаудан арылды. Қазақстан мемлекеттiк Қорғаныс комитетi құрылды, мемлекеттiк кәсiпорындары мен ұйымдар одақтық әміршілдіктен босатылып, Қазақ КСР үкiметiнiң қарауына берiлдi, Республиканың сыртқы экономикалық қызметiнiң дербестiгi қамтамасыз етiлдi. Қазақстанның алтын және алмас қоры құрылды.