Қазақ театрларындағы Алаш тақырыбының игерілуі

Еліміз тәуелсіз мемлекет атанып, дүние жүзілік қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамымыздың дүниеге келуі - рухани кеңістігіміздің жаңғыруына, ұлттық сананың қалыптасуына жол ашты. Бұл тұрғыда театр өнері үдерісі – өзі бірге өмір сүріп отырған қоғаммен жаңғырып, жаңашылдық бағытта даму соқпағына түсті.

Енді міне, жетпіс жыл бойы тоталитарлық жүйе айтқызбай келген, шаң басқан мұрағаттардан табылған ұлтымыздың тарихындағы ақтаңдақтардың беті ашылып, жазықсыз қуғын-сүргінге ұшыраған рухани ұлы тұлғаларымызбен қайта табысудың сәті туды. Ия, жиырмасыншы ғасырдың 1920-1940 жылдар аралығы өзінің аса құндылығымен, мән-маңыздылығымен және қасіретімен халқымыздың тарихына мәңгі жазылып қалды. Өйткені, кеңестер одағының өкіметі орнаған алғашқы жылдарда-ақ ұлт зиялылары қазақ даласында жаңа тұрпатты мемлекет құруға қадамдар жасады.

Алайда ұлттық мүдде мен елдік мақсатты ту еткен, отандық мәдениетіміздің ілгерілеуіне барынша ат салысқан Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, Ж.Досмұхамедұлы, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердіұлы, С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, Т.Жүргенов, Х.Досмұхамедов сынды көптеген қазақ зиялылары сталиндік тоталитарлық режимнің қудалуына ұшырады. Саяси күрескер, жалынды патриот, әрі ғалым, әрі киелі өнер иесі және өз мамандықтарының білгірі болуы халқымыздың мандайына біткен осы үркердей шоқ жұлдыздарымыз, өткен ғасыр басында қалыптасқан қазақтың ұлттық кәсіби саяси элитасы «халық жауы» деген жазықсыз қиянатпен атылып кетті. Жиырмасыншы жылдардың аяғында басталған репрессия алпыс жылдай Алаш қайраткерлерінің есімін ұмыттыруға күш салды.

Ұлтымыздың тарихындағы ақтаңдақ кезеңдер туралы Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә. Назарбаев: «Адамзат тарихында бұрын болып көрмеген идеологиялық машина 70 жыл бойы ұлттың рухани тіректерін күл-талқан қылып қиратты, ортақ бір қалыпқа салып шегендеді. Сөйтіп бұл қазақ руханиятының дамуындағы қасіретті жаңа бір бұрылыс болды. Адамдардың жеке басын қуғындап, жазалаудың өзі ұлттың тең жартысына жуығын құртып жіберді», - деп әділетті тарихи баға берді [61, 284 б.].

1985-90 жылдар тарихшы-ғалымдар саяси аренадағы қоғамның қайта түлеу, жариялылық уақытын «қайта құру мен бетбұрыс кезеңі» деп атап, Кеңестер Одағы кеңістігіндегі көптеген зиялы тұлғалар ақталып, театр және кино саласында олардың өмір жолын сахналау, фильмге айналдыру қолға алына бастады. Осы кезеңде республикамыздағы театрлардың барлығы да халқымыздың өткен тарихын жаңғырған ой-санамен зерделеп, шежіреміздің шерлі беттеріндегі ақтаңдақ тұстарды толтырып, әлеуметтік шындық пен әділеттілік аңсаған жылдар мен кезеңдерге суреткерлік көзқарастарын білдіруге үшін көркемдік шығармалар тудыруға белсене ат салысты. Қазақ театр өнерінің осы жылдар аралығындағы даму үдерісіне ғылыми баға берген өнертану докторы Б.Нұрпейіс: «Қайта құрудың отты лебі қазақ қоғамында тың серпілістердің тууына жол ашып берді. Ең әуелі тоқырау жылдарының кесірінен ұмыт бола жаздаған ата дәстүріміз бен тарихымыздың, мәдениетіміз бен әдебиетіміздің, өнеріміздің мол қазыналарына үңілуге мүмкіндік туды. Көкейде жүрген көп мәселелер бұлақтай көзін ашып сыртқа шықты. Кешегі «ақтаңдақ» жылдардың алабөтен нәубетіне ұшырап жабылған жала, жағылған күйенің салдарынан есісдері ескерілмей, аттары аталмай келген терең де талғампаз ақындықтың, шебер жазушылықтың, зерделі зерттеушіліктің, қысқасы өз бойларындағы қабілет-қасиетімен туған халқына қалтқысыз қызмет етудің өнегесін көрсеткен осы ғасыр басындағы қазақ зиялыларының көрнекті өкілдері А.Байтұрсыновтың, Ж.Аймауытовтың, М.Жұмабаевтың, М.Дулатовтың және тағы да басқа білімпаз алғыр азаматтарымыздың жарты ғасыр жабық жатқан шығармашылық мұралары халқына қайта оралды» деп сараптады [2,б. 314].

Тәуелсіз ел атану арқылы рухани тұлғаларымыздың шынайы бейнесін тануға, олардың мәдени мұрасы мен өнерін түгендеп, жинақтауға мемлекеттік деңгейде, құқықтық тұрғыда мүмкіндіктер жасалды. Елбасы Н.Назарбаевтың жарлығымен 1997 жылдың «Қоғамдық келісім және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы» болып жариялануы, 1998 жылдың «Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы» деп аталуы, ғасырлар тоғысындағы 2000 жылдың «Мәдениетті қолдау жылы» деп жариялануы – түптеп келгенде тарихи әділеттіліктердің қайта қалпына келуіне, ұлттық сананың жаңғыруына, жас ұрпақтың зердесінде жаңа көзқарастардың қанат жаюына мұрындық болды. Соның ішінде төл тарихымызды, елдік дәстүр, халықтық тағдыр талайымызды танып-білуде, ескерткіш мұрағаттарымызды жинастыру мен сараптау, өз кезегінде жаңа үрдістегі драматургиялық шығармалардың тууына ықпал етті.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев: «Өткенді зерделеп, жақсы мен жаманды, ақ пен қараны айырып, оны бүгінгі күннің кәдесіне жарату – қоғам алдында тұрған ең өзекті мәселелердің бірі. Өйткені, айта беретін тәуелсіздігіміз, егемендігіміз осы тарихты тандауға тікелей байланысты: өткенді білмей, болашақты анықтау мүмкін емес» - деген болатын [62, б. 12].

Жалпы қоғамның дамуына, жасампаздық идеясымен қаруланған ұлағатты ұрпақты қалыптастыруда, тұлғалардың атқаратын ролі ерекше.

Ұлттық энцклопедияда: «Тұлға - жеке адамның өзіндік адамгершілік, әлеуметтік, психологиялық қырларын ашып, адамды саналы іс-әрекет иесі және қоғам мүшесі ретінде жан-жақты сипаттайтын ұғым. Aдамның әлеуметтік қасиеттерінің жиынтығы, қоғамның даму жемісі және белсенді қызмет ету мен қарым-қатынас орнату арқылы жеке адамды әлеуметтік қатынастар жүйесіне енгізудің жемісі» деген анықтама берілген [63].

Тәуелсіздік алған кезеңдегі рухани әлеміміздегі ұлы тұлғалардың өз халқымен қауышуымен бірге қазақ театр өнерінің өткен тарихқа деген бетбұрысы айқындалып, күрделі аспектілерге ұласты. Әсіресе, халқымыздың тарихы мен ұлтымыздың мақтанышына айналған ұлы тұлғаларымыз туралы жазылған драмалық шығармаларды сахнаға шығаруға ерекше мән берілді.

Себебі, халқымыздың шежіре-деректерінің патшалық Ресейдің империялық саясатының ықпалымен, кейiн коммунистiк идеологияның қағидаларының ұстанымдарымен, мүлде қате жазылып, терiс бағаланғандықтан бірнеше буын ұрпақ тарихи шындықтан ажырап қалды.

Көрнекті ғалым, академик М.Жолдасбеков: «Ешбір қайраткер өз халқына жау да, дұшпан да болған емес, болмайды да. Туған халқын кемеңгеріне қас қылған мұндай зұлымдықтың: елін - көсемімен, көшін жетегінен, жерін - қорғаушысынан, ұрпағын - данасынан, болашағын - санасынан айыру үшін әдейі жасалатынын біз жақсы білеміз. Сондықтан да енді қазақ халқының жауын өз ішінен, зиялылардан іздеуді тоқтатқан жөн», - деген тұжырымы әр санаға ой салады [64, б. 340].

Сондықтан, ақтаңдақ жылдарды шаң басқан мұрағаттардан жарыққа шығарып, тарихи деректерді драматургия тіліне айналдырып, көркем туынды жасау үдерісі туды. Қазақ театр өнеріндегі соның ең алғашқы көрінісі көрнекті режиссер Ә.Мәмбетов 1988 жылы М.Әуезов атындағы Қазақтың Мемлекеттік академиялық драма театрының сахнасында қойылған драматург Қ.Мұхамеджановтың «Біз періште емеспіз» атты драмасы мен 1987 жылы Ш.Мұртазаның «Қызы жебе» прозалық шығарасының негізінде Қ.Ысқақов сахналық нұсқасын жасаған спектакль Ғ.Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрының төрінен орын алды.

Қырық жыл бұрын жазылса да, кеңестік идеологияның цензурасынан өтпеген «Біз періште емеспіз», Т.Рысқұлов өмірін арқау еткен «Қызыл жебе» - отыз жетінші жылдардың қуғын-сүргінін көркем шындықпен бейнелеп көрермендер жүрегінен ерекше орын алды. Алаш арыстарының асыл бейнесін сахна арқылы халқымен қауыштырған Ш.Мұртазаның «Сталинге хат» және «Бесеудің хаты» секілді пьесалары бойынша қамтылған спектакльдерді белгілі режиссер Р.Сейтметов сахналады. 1930-шы жылдары қазақ халқының тарихындағы қасіретті кезең болды. Қазақстанда «Кіші Октябрь» орнатамын деген жалған идеямен асыра сілтеуге құлшына кіріскен Ф.И.Голощекин елді алапат аштыққа соқтырып, «ақтабан шұбырынды» заманынан да асып түсетін сойқан жасады. 1931-32 жылдары қазақ халқы қанға бөгіп, үш миллионға жуық адамынан айрылып, қолдан жасалған геноцидтің құрбанына айналып, ұлт ретінде жойылып кетуге шақ қалды. Көрермен санасына үлкен сілкініс әкелген «Сталинге хат» және «Бесеудің хаты» қойылымдары - сол зұлмат заманды, халқы үшін ештеңеден қаймықпаған арыстар тағдыры хақында сыр шертті.

Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан режиссурасы – Алаш арыстарының аяулы бейнесін сахналаған жаңашыл қойылымдар арқылы, көрермендерді рухани тазаруға жетеледі. Сондай-ақ, театрдың шындық мінберіне айнала алатынын, тұлғатану академиясының функциясын атқара алатынын дәлелдеді.

Ол қойылымдардың қатарында: Ә.Таразидің «Індет» (1994 ж. Ғ.Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театры, режиссері – Е.Обаев), Қ.Ысқақ, А.Тасымбеков, Б.Атабаевтың «Кебенек киген арулар» (1996 ж. М.Әуезов атындағы Қазақтың мемлекеттік академиялық драма театры, режиссері – Б.Атабаев), М.Әуезовтің шығармасы негізінде сахналық нұсқасын Н.Оразалин жазған «Қилы заман» (1997 ж. М.Әуезов атындағы Қазақ Мемлекеттік академиялық драма театры, режиссері – Ә.Рахимов), Р.Отарбаевтың «Мұстафа Шоқай» (2010 ж. Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық музыкалық драма театры, режиссері – Х.Әмір-Темір), Ә.Рахимовтың «Шәкәрім» (2011 ж. М.Әуезов атындағы Қазақ Мемлекеттік академиялық драма театры, режиссері – Ә.Рахимов), Д.Исабековтің «Өйтпесе, Мағжан бола ма?» (2012 ж. С.Мұқанов атындағы Солтүстік Қазақстан облыстық қазақ драма театры, режиссері – М.Ахманов), Ж.Солтиеваның «Әйел махаббаты» (2012 ж. Республикалық кәріс музыкалық комедия театры, режиссерлері – Е.Ким, А.Цой), Д.Исабековтің «Жүз жылдық махаббат» (2014 ж. М.Әуезов атындағы Қазақ Мемлекеттік академиялық драма театры, режиссері – А.Кәкішева), Қ.Жүнісовтің «Сәкен сұңқар» (2014 ж. Қ.Қуанышбаев атындағы Қазақ Мемлекеттік академиялық музыкалық драма театры, режиссері – Ә.Оразбеков), Ж.Әлмашұлының «Сәкеннің соңғы сапары» (2015 ж. С.Сейфуллин атындағы Қарағанды облыстық қазақ драма театры, режиссері – Д.Еспаев), Е.Төлеубайдың «Алдаспан. Жұмабай Тәшенов» (2015 ж. Ш.Құсайынов атындағы Ақмола облыстық музыкалық драма театры, режиссері – Е.Төлеубай) секілді спектакльдер бар.

Аталмыш қойылымдардағы арыстардың көркем бейнелері - өзінің шыншылдығымен, рухының биіктігімен, ұлт мүддесі үшін идеясынан қайтпайтын күрескерлік болмыстарымен, қайраткерлік тұлғасымен, рухани құндылықтарды дәріптеудегі өзгешелігімен қазақ режиссурасындағы жаңашылдықтың қайнар көзі болды.

Әлемге танымал режиссер-реформатор А.Васильевтің театр әдістемесінде - «персона» (шынайы бейне) және «персонаж» (көркем бейне) деген ұғым бар. Көрнекті режиссердің шығармашылығын зерттеуші П.Богданова: «Персона - тот, кто знает. Кому открыты тайны мира. Он несет свое знание людям, готовый открыть им глаза на какие-то важныне вещи. Персона - это медиум, проводник между землей и небом. Сквозь нее проходят токи большого надмирного пространства», - деп аталмыш екі ұғымның ара-жігін былай анықтайды [65, с. 75].

Рухани кеңістігіміздегі біртуар тұлғалар туралы қойылымдарды сахналауы арқылы, режиссерлеріміз театр өнерінде жаңа көркем бейнелердің тууына себеп болды. Тарихымызда есімдері алтын әріптермен жазылған тұлғалардың, көркемдік бейнелерінің жасалуы арқылы актерлік өнерде өзгеше бейнелер, ал режиссура да жаңа ой, жаңа идея дүниеге келді.

Азаттықты аңсаған Алаш арыстарының рухани кеңістіктегі екінші ғұмыры басталды деп есептеуімізге болады. Тарихи тұлғалар - ұлттық театр өнерінің кеңістігіндегі халықтық сипатқа ие болған рухани көркем бейнелерге айналып, жас буынның назарын өз ұлтының кереметтерін тануға, адами құндылықтарын зерделеудің темірқазығына айналды.

М.Әуезов атындағы Қазақ Мемлекеттік академиялық драма театрының жанынан құрылған драматургиялық лабораторияның алғашқы жұмысы ретінде Қ.Ысқақ, А.Тасымбеков, Б.Атабаевтың шығармашылық бірлігінен туған деректі драма бағытында сахналанған «Кебенек киген арулар» спектаклі болды.

Ұлттық идея үшін басын бәйгеге тігіп, Алаштың мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған үркердей арыстар тобы түгелге дерлік жалған жаламен «халық жауы» аталып, сталиндік әкімшіл-әміршіл жүйенің құрбандары болса, олардың жарлары, ұл-қыздары да озбыр қоғамнан жазықсыз жапа шекті. Міне, авторлар «Кебенек киген арулар» спектакліне – аяулы арыстардың идеясына, өмірлік мұраттарына адалдық танытып, сол үшін «АЛЖИР»-ге (Акмолинский лагерь жен изменников Родины) айдалып, түрмедегі олардың тәлкекке түскен тағдырлары, қиындыққа жасымаған, адами рух мықтылығын жоғалтпаған әйелдер бейнесі арқау болған.

Театр педагогикасындағы көрнекті тұлға М.Буткевич: «Спектакль - момент сценической истины», - деп жазған тұжырымды негізге алсақ, режиссер аталмыш қойылымда көптеген көркемдік сахналық құралдар арқылы ақтаңдақ жылдардың ақиқатын айта біліп, көремендер жүрегіне жол таба білді [66, с. 623].

Тарихи деректерге сүйенсек, тіпті Ұлы Отан соғысы жылдарында жер бетіндегі тозақ іспеттес үш мың гектар жерді алып жатқан АЛЖИР-де 8 мыңнан астам тұтқын әйел отырған екен. АЛЖИР тұтқындарының бар айыптары - «Халық жауы» атанған күйеулері мен туыстарынан бас тартпағандығы еді. Түрме тұтқындары жер қазып, егін екті, мал бақты, қамыс жинап, трактор жүргізді, құрылыс жұмыстарымен айналысты. Алғашқы жылы әлсіз әйелдер жан тапсырды. 1938 - 1939 жылдары әйелдер көбірек өлген.

Міне, қойылымның прологы белгісіз бейіттерді аралап жүрген кейуаналардың кездесуінен басталады. Тәуелсіздік алған кезеңде ақталған, самайын ақ қырау шалған жандар, бұрын өздері отырған лагерь маңындағы қорым жанында жүздесіп, бірін-бірі таниды.

Әрі қарай сол зұлмат жылдардың ішінде қалған қилы тағдыр иелерінің өміріне куә боласың. Оқиғалар легі, пьесадағы сюжеттің нанымдылығы сондай, кейіпкерлермен бірге қайғырып, бірге өмір сүресің. Кейіпкерлер мінезін ашатын көріністерді зерделей отырып, театр сыншысы, көрнекті әдебиеттанушы Эрик Бентли: «Сюжет синтезирует поступки и действия; он состоит в воспроизведении тех восприятий нашего опыта, в которых берет начало наше представление о людях и вещах; ведь характер можно наблюдать только по тому, как он проявляется в поступках... Действия являются для нас информацией, а характер - это выводимый из нее принцип», - деген ғылыми пайымдау жасайды [67, с. 81].

«Кебенек киген арулар» спектаклінің сюжеті өте нанымды, деректі негіздерден, тарихи фактілерден құралған. Сондықтан кейіпкерлер болмысының шынайылығы көрермендерді еріксіз өзіне қаратып, жақсылық пен жалғандық, жауыздық пен мейірімділік секілді ұғымдардың тереңіне бойлатады.

АЛЖИР-дегі тұтқын әйелдердің бейнесін сомдаған Халық артистері Х.Бөкеева, Ш.Жандарбекова, Б.Римова, Х.Елебекова, Ф.Шәріпова секілді саңлақ актрисалардың шеберлік көрсетіп, өз кейіпкерлерінің болмысын, қасіретті тағдырын көрсетуде жоғары деңгейдегі кәсібилік танытуы, сезім мен сенім шындығына терең бойлауының басты негізі - аталмыш өнер иелерінің сол зұлмат кезеңді өз бастарынан өткеріп, Алаш қайраткерлерінің көпшілігін көздерімен көруі, яғни ақтаңдақ жылдардың нағыз куәгері болғандықтары еді.

Бұл туралы Н.Я.Берковский: «Своя собственная связь с реальностями жизни - условие, без которого нет творческого начала. Действительность из вторых рук и ты всего лишь исполнитель, ты сам общаешься с нею, и в этом залог собственного творчества», - деген тұжырым жасайды [68, с. 267].

Мысалы, Кеңестік кезеңде өлеңдерін оқу былай тұрсын, есімін айтуға тиым салған Алаштың аяулы ақыны Мағжан Жұмабаевтың жырларын, Шәкәрімнің ойлы әндерін Хадиша Елебекова жадында сақтап келді. Саяси қуғын-сүргін өтіп жатқан аласапыран шақта Хадиша Бөкеева Ленинград (қазіргі Санкт-Петербург) қаласында білім алды. Зұлмат жылдары ата-анасынан, бауырларынан айырылды. Аштық жылдары жер ауып, Қытай асқан қандастарымыздың зарлы сағынышы мен туған елге деген махаббатын сәби кезінен бойына сіңірген ұрпақтың бір өкілі - Фарида Шәріпова болатын.

Сондықтан театрдың аға буын актрисалары өздері көзбен көріп, жадында жаттаған қилы кезеңді, еліміздің тәуелсіздігінің арқасында сахна мінберінен айту мәртебесіне ие болды. Бұл қойылым бір жағынан оларға сахнада көркем бейнені сомдау ғана емес, Б.Брехттің театр әдісіндегі «Азаматтық позициясын» көрсету мүмкіндігін сыйлады.

М.Әуезов атындағы Қазақ Мемлекеттік академиялық драма театрының шығармашылық ұжымын біріктіре білген спектакльде саңлақ сахна шеберлерімен бірге орта буын, жас буын актрисалардың сахналық бейнелерін көріп – көрермен тарихтың шерлі парақтарын ашып, сол зұлмат кезеңнің атмосферасын сезінді. Кейіпкерлердің амалсыздықтан сатқындық жасау, ұрлық істеу, екіжүзділік таныту секілді қадам жасау негізінде - өмір үшін күрес әрекеті жатыр. А.Тасымбеков мемлекеттік мұрағаттардан тарихи деректерді жинап, журналистік зерттеу жүргізген аталмыш туындының композициялық құрылымының негізінде деректі драманың белгілері де көп кездесті. Міне, «Кебенек киген арулар» қойылымында сахналық атмосферасының көременге эмоциональдық тұрғыда сілкініс бергені соншалық, олар оқиға куәгерлеріне айналып, өтіп жатқан әрекеттер легін көкірек көзімен түйсініп, жан-жүрегімен сезініп отырды.

Бұл туралы германиялық белгілі театртанушы Э. Фишер-Лихте: «Зрители становились активными участниками происходящего в те моменты, когда спектакль переставал быть спектаклем и становился общественным событием - когда у зрителей появлялось ощущение, что они беспрепятственно могут принять в нем участие наравне с актерами», - деп тұжырымдаса, аталмыш қойылымның табиғаты мен сипатында көрермендер спектакльдегі бейнелермен бірге өмір сүріп, бірге күрсініп, бірге егіліп, бірге серпіліп отырды [69, с. 72]. Қойылым - көрермендердің, яғни оқиға куәгерлерінің сол сәттеге рухани өмірінің бір бөлшегіне айналып кетті.

Бейнелердің әрбір әрекетіне арқау болар мизансценаларды режиссер Б.Атабаев асқан шеберлікпен жасай білген. Ең бастысы, қойылымда кейіпкерлердің психологиялық әрекетін арқау ететін үдерісі бар.

«Кебенек киген арулар» қойылымы туралы театртанушы Б.Нұрпейіс: «Спектакльде басты роль жоқ болғанымен де ондағы әр кейіпкердің өмірге деген көзқарастары, дүниетаным қайшылықтары бір-біріне ұқсамайды. Тағдырдың қатал сынына тап болып, түрме заңдарына бейімделген әйелдердің психологиясындағы өзгерістер сенімді шыққан. Әркім өз жанының аман қалуы үшін, тек тірі болу үшін ешкімді аямауға бекіген. Түрме заңы бойынша күштілері әлсіздерге әмір беріп бағындырып алған. Олардың адамдарға деген сенімі көмескі тартқанмен де жүректеріндегі үміт оты әлі өшпегенін де аңғару қиын емес. Кей сәттерде тәтті арманға беріліп, егіле жылап, бірін-бірі жұбата жөнелеледі. Сәт сайын болып жатқан өлім олардың жігерін мұқатып, көңілдерін солдырғанымен де, өмірге деген құштарлық жіпсіз байлап алға жетелеп тұрғанын аңғарта алды» [2, б. 413] Халық композиторы Жаяу Мұсаның «Көкаршын» әні - қойылымның негізгі лейтмотивіне айналған.

«Көкаршын» ән еркесі баппен айтса,

Ер жігіт не болады серттен қайтса.

Ән болмас «Көкаршындай» қайда барсаң,

Ән білем деген адам шынын айтса», - деп басталатын ән жолдары тұтқындардың ішкі жан толғанысын берумен қатар, рухының биіктігін танытып отырды. «Третий поток» (2002 ж.) спектаклін талдаған ресейлік театртанушы П.Богданова: «Главный герой (Марио Бьяджини) встает на колени, кладет голову на стол. Из него льется мелодия, она заполняет пустой зал. Высоким-высоким голосом он поет песню на умершем языке, и, не понимая ни одного слова, зрители с тихим трепетом смотрят на то, как по лицу актера текут слезы. Мелодия льется из него вместе сол слезами, вместе с болью. Перед зрителем просто плачет человек, которому хочется плакать. Коленопреклоненная, согбенная фигура так болезненно прижимается к полу, а песня необычайно светла и чиста. Такие же слезы внутри каждого из смотрящих на него, потому что никто не может найти свой дом, потому что никто не моежт вернуться в детство», деп ғылыми байлам жасау арқылы кейіпкер мен ән арасындағы үйлесімінің маңыздылығына ерекше мән береді [70, с. 59].

Алаш арыстарының өршіл рухына арналған қойылымдар облыстардағы драма театрларда да сахналана бастады. Бүгінгі ұрпақтың атынан арыстардың өшпес рухына тағзым ету, олардың аяулы бейнесін дәріптеу дегеніміз - тарихи тұлғаларға жасалған құрметтің, тәуелсіздікті бағалаудың ғажап үлгісі болып табылады.

Ұлт мұраты үшін күрескен көрнекті тұлғалардың бірегейі, қазақ халқы ғана емес, түркі халықтарының бірлігі мен ынтымағын аңсаған, Түркістан идеясының авторы, Алаш қайраткері – Мұстафа Шоқай. Академик М.Жолдасбеков: «Мұстафа Шоқай – қазақтың қанынан, қазақтың топырағынан жаратылған перзенті», - деп ерекше құрмет білдірген, ұлы тұлғаның біртуар болмысымен кез-келген азаматтың кеудесіне мақтаныш сезімін ұялатады [71, б. 472]. Болашақ ұрпағымыз, халқын сүйем, ұлтын ұлықтаймын десе, әрдайым алдында тұрған Мұстафа Шоқайдай жарық жұлдызына бағыт ұстауы тиіс.  

2010 жылы Нартай Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ музыкалық драма театры сахнасында жазушы-драматург Р.Отарбаевтың «Мұстафа Шоқай» драмасы көрермен назарына  ұсынылды. Спектакль қазақ халқының өткен тарихының аласапыранға толы жылдарын, зұлмат кезеңнің шындығын суреттеуге, ұлт мүддесі үшін басын бәйгеге тіккен адал перзенті Мұстафа Шоқайдың саяси-қуғын сүргінге толы қилы тағдырын бейнелеуге арналған бірегей туынды.

Тарих ғылымдарының докторы, алаштанушы М.Қойгелдиев: «Либералды бағыттың жетегіндегі дүние жүзі тарихының тарихи ойы ұлттық реакцияшыл ұстанымда қалыптасқан кезеңде қазақ зиялылары да ел болашағын өз алдына дара мемлекет құру жолынан көре білді.Осы тұрғыда ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Алаш қозғалысы үнінен және Мұстафа Шоқай идеясындағы тұтас Түркістан мемлекетін құру мақсат мүддесі тұрды», - деп ғылыми пікір білдіруі - негізсіз емес [72, б. 53].

Шынында да Мұстафа Шоқай - қазақ тарихындағы ренессанстық тұлға. Ол - Алаш қозғалысы көсемдерінің бірі. Абзал азаматтың елді біріктіретін, ұлтты ұйыстыратын қанатты сөздері, қайратты істері - бүгінгі ұрпаққа ғибрат.

Режиссер Х.Әмір-Темір бұл қойылымына үлкен ізденіспен келіп, тарихи деректерді сараптап, Алашорданың алғашқы ту көтерген сәтінен бастап, біршама уақыт жалғасын тапқан ұлт-азаттық қозғалыстардың бағыт бағдарын айқындаған Алаш идеясын насихаттауға айрықша көңіл бөлген. Себебі, Алаш идеясы қазақ халқының тұтастығын, әлемдік аренадағы өз орнын табуына бірден-бір ықпал ететін ұлттық тамыры тереңдегі ұйым еді.

Бұл туралы алаштанушы Д.Қыдырәлі: «Түркістанда мұхтарият, яғни автономия жариялау туралы талаптар күннен-күнге күшейе түсті. Ал бұл кезде халықтың талабына орай әрекет жасау үшін бір жол ғана қалған еді, ол да «мұсылмандар одағын» құру арқылы осы одақтың атымен байрағы астында бірлесіп әрекет ету болатын», - деп нақты тарихи байлам жасайды [73, б. 276].

Бұл орайда режиссер Хұсейін Әмір-Темір сахналаған аталмыш драманың негізгі арқауы - өмірінің соңына дейін түр­­кі әлемінің бірлігі, «Тұтас Түркістан» идея­­сын  жүзеге асыру үшін күресіп өткен Ал­аш қайраткері, қазақ халқының аяулы ұлы Мұстафа Шоқайдың тағдыры. Сонымен қатар, қойылымның өн бойынан елдік бағыттағы идеялары үшін жанын аямай күрескен көрнекті қайраткердің Кавказ, Түркия, Франция елдеріндегі эмигранттық өмірі, айдауға түскен кезде көрген қиын­­шылық­тары айқын көрініс тапқан.

Қойылым театр артисі Б.Темірбеков сомдаған Мұстафа Шоқайдың монологынан бастау алып, сүйген жары Марияның күйеуіне де­ген адалдығымен жалғасын табады. Мұстафаның сүйікті жарының, опера ән­шісі Мария Горинаның бейнесіндегі актриса А.Төлеуова, өзінің өмірлік жарына адалдық танытып, шексіз сүйіп өткен әйел бойындағы нәзік лиризмді шынайы көрсете білді.

Жалпы Алаш зиялыларының жарларының барлығы - Мұстафаның Мариясы, Мағжанның Зылихасы қилы заманда қол ұстасып, мәңгілікке серттесіп, мұраларына адал болып, оның келешекке, тәуелсіз Түркістанның ұрпағына жетуіне үлкен ықпал етіп, шынайы махаббаттың эталоны бола білді.

М.Шоқайдың елден алыстағы эмиграциядағы қиыншылыққа толы өмірі, одан кейін мұхит асып, Парижге аттан­ған сәттері көрермендерді еріксіз тебірентеді. Қуғын-сүргінге ұшырып шет жерде жаны күйзеліп жүрген Мұстафаның ұйқыға кеткен шақта, түс көріп «Халқың жетім қалды. Елді алға сүйрейтін өзіңнен басқа жан қал­мады» деп қоғам қайраткері Ах­мет Байтұрсынов-Ж.Досаевтың аян беруі де өте әсерлі шықты. Өз халқының тәуелсіз келешегі үшін білек сыбанып, ымырасыз күреске түскен қос ер­дің арман-мақсатының үндестігі бұл.

Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде М.Шоқайдың «Түркістан легионына» да жетекшілік етуін, режиссер Х.Әмір-Темір автор идеясымен үндестіріп, елін азат ету жолындағы ниеттен туған ой ретінде ақтап алады. Спектакль барысында М.Шоқаймен бірге, оның рухтас, мұраттас достары М.Дулатов, А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейхановтардың бейнелері, олардың қилы кезеңдегі қарым-қатынасы, Уәли Каюмнің сатқындығы, режиссерлік ізденісі арқылы көркемдік тұрғыда шешім тапқан.

Жалпы спектакль бейнелілігі жайында С.В.Владимиров: «Режиссура - это связь. Связь людей, характеров, судеб на сцене. Художественная ее природа проявляет себя в сценическом действии, смысл которого выходит далеко за пределы буквального содержания изображаемых событий, суммы поступков действующих лиц и реализуется в движущемся, развивающемся образе спектакля», - деп сараптайды [74, с. 97].

М.Шоқай бейнесін сомдаған Б.Темірбеков, спектакльдегі оқиғалар ауысқан сайын, психологиялық тұрғыда өзгеріп, әр көрініс сайын өсіп отырады. Немістің бірнеше лагерін аралап жүріп, тұтқындағы ондаған мың түркістандықтың жағдайын көрген сәтте, шешімді ойға табан тіреп, оларды ажал тұзағынан құтқарып, аман алып қалуды өзінің басты парызы деп есептейді. Түркістандық жас баланы барлық адамдардың көзінше атқан жендеттің озбыр бейнесі сол заманның жиіркенішті саясатының көрінісі ретінде әсер етеді. Бауырларының тағдырына жаны күйзелген Мұстафа-Б.Темірбеков «Сіздер немістер өздеріңізді Еуропадағы ең мәдениетті халықпыз деп санайсыздар. Егер сіздердің мәдениеттеріңіз менің көріп жүргендерім болса, онда мен сіздерге тұт­қын­дардың шеккен азабын көрулеріңізді тілеймін. Сіздер XX ғасырда өмір сүре оты­рып, XIII ғасырда Шыңғыс ханның жасаған зұлымдығынан асып түстіңіздер. Мәдениетті халық екендіктеріңізді айтуға хақыларыңыз жоқ», - деп ішкі жан күйзелісін әлемге жариялап, ұлтын шексіз сүйген азаматтың асқақ тұлғасын көрсетеді.

Ал сатқын Уәли Каюмнің бейнесіндегі А.Оразалиев, өз кейіпкерінің «екінші планын» ашуға күш салған. Драма соңында Мұстафаның кесесіне сат­қын Уәли Каюмнің шайға у қосып бергенге дейінгі сахналық үдерістердің барлығы да өте шынайы шыққан.

Белгілі режиссер Х.Әмір-Темір сахналаған Р.Отарбаевтың «Мұстафа Шоқай» драмасы 2010 жылы Алматы қаласында өткен Орталық Азия мемлекеттерінің III Халық­аралық театр фестивалінде «Ең үз­дік тарихи тақырыпты меңгергені үшін» аталымымен марапатталған еді. Ал 2012 жылы Түр­кия мемлекетінің Кония қаласында өткен «Мың тыныс және бір дауыс» атты түркітілдес халықтар театрларының халықаралық фестиваліне қатысып, арнайы дипломмен марапатталды.

Араға уақыт салып «Мұстафа Шоқай» драмасы Семей қаласындағы Абай атындағы Шығыс Қазақстан облыстық қазақ музыкалық драма театрында Қ.Рахметов режиссерлығымен қойылды. Қойылымды сахналауда режиссердің тарихи туындыны жан-жақты зерттеп, тыңғылықты дайын­дағаны аңғарылады.

«Мұстафа Шоқай» – тарихи шындық негізіндегі деректерге құрылған драма болғандықтан, қойылымның өн бойында ұлттық мүдде мен бабалардың сан аңсаған арманы жолында күрескерлік танытқан арыстар бейнелерін ашу – режиссерлерге басты мақсат болуы тиіс. Арманы мен мақсаты бүгінгі күнмен өзектесіп жатқан қайраткер бей­несін сомдаған Бекзат Омашев, Мұстафа Шоқайдың бойындағы азаматқа тән сабырлы мінез бен тектілікті көрестіп, тіпті дауыс ырғағындағы қоңыр үні де кейіпкердің ішкі жан дүниесімен үйлесім тапты. Неміс офицері Шульц пен Розенберг рөлдері – қатігез жандардың жиынтық бейнесіндей әсер етті. Уәли Каюмды - Нұржан Хасенов, «шаш ал десе, бас алатын» тергеушіні Азамат Нұрғамыс шеберлікпен сомдай білді. Әрине, екі театрдың көркемдік-эстетикалық ұстанымы әртүрлі болғанымен, қойылымдағы оқиға – біреу. Сондықтан, екі театрда сахналанған «Мұстафа Шоқай» драмасы бір-біріне ұқсамайтын режиссерлік шешімдерімен, ел руханиятына қосылған айтарлықтай үлесі бар тарихи туынды ретінде репетуарларынан берік орын алды. 

2012 жылы М.Әуезов атындағы Қазақтың мемлекеттік академиялық драма театр репертуары режиссер Әубәкір Рахимов сахналаған «Шәкәрім» спектаклімен толықты. Ізгілік пен адамгершілік мұраттарды, елдік құндылықтарды ту етіп, ұлттық руханиятымызға шексіз үлес қосқан Шәкәрім Құдайбердіұлының  өмірі және өнерін, тағдырын арқау еткен спектакльдің жанры – драма-диалог.

Қойылымда Шәкәрімдей ойшыл, суреткердің бүгінгі күнмен де үндес, өміршең идеялары  осы күнге дейін рухани тартыстар  аясында бағамдалады. ХІХ ғасырда туындаған ақын ойларының өзектілігін жоймағандықтан, оның бүгінгі қоғам мен адамдардың ойларымен үндес екендігін көрсету – қойылым режиссерінің басты мақсатына айналған.

Спектакльде «адамгершілік биігінде туыңды қисайтпай тұрақтап қалу қиын» алмағайып заманда өмірінің соңғы күндерін кешкен ойшыл ақынның бейнесін театр артисі Бекжан Тұрыс кәсіби жоғары деңгейде сомдай білді. Аға буын артистердің тәлім-тағылымын бойына сіңірген Б.Тұрыстың актерлік ойынан аталмыш бейнені сомдауға үлкен дайындықпен келгені байқалады. Спектакльдің соңында ұлт тарихына есімі алтын әріптермен жазылған Шәкәрім Құдайбердіұлының портеті түседі. Бұл ұлы ойшылдың есімінің ұрпақ жадында мәңгі сақталатынын меңзейді. Көрермендерді қатты таңдандырғаны бір сағат жарым сахнада бейнені шынайы сомдаған Бекжан Тұрыстың, портреттегі Шәкәрімнен айнымай қалуы – актердің талантына гримерлердің шеберлігі, режиссердің талассыз таңдауы қосылған жерде көркемдік шоқтығы биік қойылым туатындығын дәлелдейді.