ҚазақТЫҢ этикасы мен эстетикасы астана

374 
ашады. Әлемді жарқын көптүстілігінде көру, сонылық және өткірлік, 
әлем күрделілігін көркем ойдан шығарылғанда қамтып алу қабілеті, 
қиялдың тоқтаусыздығы, оны бейнелерде ұғыну – осының бәріне 
Қазақстанның көне өнері толы. 
Алайда табиғат жай ғана енжар, одан суретші өнер нәрсесін 
құрастыратын, пластикалық емес. Бұл құралдардың қоймасы емес. 
Эстетикалық қатынас әлемді оның табиғи жайында, динамикалық және 
үйлесімді тепе-теңдігінде сақтайды, ал оны бүлдірмейді, бөлшектемейді. 
Суретшілер заттылыққа бойлап кетеді. Сол уақытта ежелгі өнерде 
талдау, оның заңдылықтарында әлемді білу жоқ, оның пайымдары жиі 
қарадүрсін, аңғал. 
Өнермен дүниені игеру оны жасаушылардың қоршаған орта туралы 
түсініктерін байытты және кеңейтті.
Алдымен әлем тотем, жебеуші, бағынбайтын дүлей күш, дүние 
құрылысының ең қаһарлысы және қажеттісі ретінде аң арқылы 
қабылданды. Бұл – палеолит, мезолит, неолит дәуірлерінің алғашқы 
қауымдық өнерінің басты кейіпкері. Оған адамзат мәдениеті тарихының 
жарқын парағы, ерекше скифтік аң стилі арналған. Оның шынайы 
бейнесі кейін ою-өрнекте шартты бола бастайды. 
Ары қарай әлем зооморфтық бейнелерде, космогонияларда тіріле 
берді. Көркем қиял, фантастика, дарынды ойлап табулар, ғажайыпқа 
сену, алғашқы материализм мен идеализм – бәрі айрықша мифологияда 
қиылысады. Құдайлар, құбыжықтар, хтонизм мен тотемизм, қиялдың 
батылдығы, көрегендік ырымдармн бірге өнерде бірігеді. Мифология, 
әсіресе, материалдының ауысуыларына, өмір мен өлімнің мәңгі 
алмасуына ден қояды.
Кейін басты орынды табиғат пен адамдарды қорғаушы алды. Әлем 
байлығын сақтау қажеттілігі туралы аңыздар пайда болды. Табиғат 
адаммен, оған шынайы адамдық қаьынас мұратымен үйлестірілді
1
.
Дүниемен бірегейлену, табиғатпен игілікті жасапаздық одағы 
мотиві көшпелілер өнерінде жетекші бола бастайды. Аң тақырыбы оның 
дамуының көптеген кезеңдерінде қайтадан жаңғыра береді. Қаһарлы 
субьект, өзімен қысым жасаушы ретсіз дүлей күш белгілерін жоғалтып, 
жануар табиғи бастамамен теңестіріледі, эстетикалық сүйсіну, өзіндік 
көркем меңгеру обьектісіне айналады.
Адамның табиғат әлемімен бірлігіне, поэтикаландырылған 
өнермен, қобыздың үні маңайындағының бәрін сиқырландырған, 
Қорқыт туралы аңыз арналған. Дала Орфейінің жігерлі және тамаша 
әуендерін тыңдау үшін, Сырдария уақытша өз ағысын тоқтады
2
.
1
Аңшылардан аспанға ұмтылған, арқарлар туралы – «Үш арқар» аңызы тап осындай. Үш арқар мен 
олардың аяусыз қуушысы Орион жұлдыз тобына айналады. (Қар.: Казахский фольклор в собрании Н.Г. 
Потанина. С. 54). 
2
Қар.: Казахские сказки. С. 237-239. 

375 
Табиғатпен күрес және оған деген сенім, оның тұтастығынан, 
табиғилығынан ләззат алу – бұл негізгі бағдарлардың қиылысуында 
қазақ өнері дамыды. 
Табиғатты адам қиялына, оның ойластырғанына бағындыратын 
аңыздар, оны тұтас қамтитын және түсіндіретін болғанымен әлемді 
көркем игерудің негізгі формасы болудан қалады және жаңа негізде 
қайтадан түлейді. Мифологиялық, әлем заңдылықтарын білмеу, соқыр 
сенім белгілерімен бірге жалпылау, сонда да әмбебаптылыққа, 
тұтастыққа, батыл жалпылауға деген талпынысты өзімен алып жүрді.
Мифология, ал кейін эпос барған сайын әлемді индивидуальды 
көрумен ауысты. Оның суреттелген пластикалық әсемдігімен, әлемді 
игеру неғұрлым көптүрлі бола бастағанда, соғұрлым танымда 
субьективтіктің, жеке-дара қабылдаудың байлығы басымдық таныта 
берді. Миф эпосты тастап кетеді, барған сайын әлемді көркем өзіндік 
поэтикалық көру орын ала береді. Табиғатқа, пластикаға, жарықтық 
және түстік тәсілдерге қызығушылық артады, құбылыстарды суреттеу 
барған сайын көпбояулы, көптүрлі бола бастайды. Әлемнің өзі көбірек 
көркем өңделеді. Дүниені тануда субьектілік, тұлғалық бастама, 
психологизм күшейе түседі. Табиғат өзіндік-көркем қарастырудың, 
игерудің обьектісі бола бастайды. 
Өнерде фаустық бастама – табиғатты жеңуге деген сенімділік, 
жасаушы-адам мерейі үстемдік етеді. Оны қалай өзінің ақылы мен жігері 
жасайтынындай, суретші табиғатты солай қайтадан құрастырады. Онда 
бәрі ақыл-ойға, тәртіпке, парасатқа, анықтылық пен бірқалыптылыққа 
бағынған. 
Адаммен игерілетін, табиғат шеңбері барған сайын кеңейе береді. 
Заттың мазмұны ешқашан арта беруін тоқтатпайды, сондықтан көркем 
бейнелеу обьектісі шегіне жету мүмкін емес. «Су тамшысының 
қайталанбайтын даралығынан» (Д. Ренар) әлемдік құрылысқа дейін - 
өнердің тақырыптық өрісі ештеңемен шектелмеген. Олар өзінде дәуір 
ерекшеліктері қолтаңбасын, оған тән дүние қабылдауды, әлеуметтік 
өмірдің бағаларын алып жүретін, әлемді көркем игеруде туындайтын, 
тақырыптар мен бейнелер сондықтан түп-қиырсыз. 
Адамзат өткен көпғасырлық тәжірибесінен, соның ішінде көшпелі 
халықтардың табиғатқа деген тұтас-рухани қатынасынан, барлық 
жақсыны, олардың өзгермелігін, ерекшелігін, ұлттық дүние түйсінудің 
төлтумалығын сақтайды.

жүктеу/скачать 2,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: