ҚазақТЫҢ ЖҮз романы. Оқу құралы. Құрастырып, баспаға дайындаған академик Рымғали Нұрғали. –Астана: «Фолиант», 2004. 456 бет. «Қазақтың жүз романы»

Ж.Нәжімеденов

Ақын Исаковскийдің айтуынша, адам баласында ерте ме, кеш пе, әйтеуір, поэзияға бір сәт бой ұрып, әуестенбейтін пенде кемде-кем көрінеді. Бірақ әуесқойдың бәрі ақын бола берсе, поэзиядағы әсемдікте қасиет те қалмас еді. Алайда Жұмекен поэзияға әуесқойлықпен ғана келген, ештеңе тындырмаған ақын емес, бет-бағдарын, қол таңбасын айқын танытқан, табысты еңбек еткен белгілі ақын. Жұмекен жырлары жұртшылықтың, әсіресе жыр сүйер қауымның ыстық ықыласына бөленді, әдеби сыннан лайықты бағасын алды. Оның шымыр да жұмыр жыр жолдары ақынға республика комсомолы сыйлығының лауреаты деген абыройлы атақ алып берді. Сол ақын прозалық тұңғыш туындысын оқырмандардың талғам таразысына тартып кетті.

Шығарма оқиғасында аспаннан аяғы салбырап түскендей көзге ұрып тұрған дәнеңе жоқ, соғыстың соңғы жылдарында бозбалалықтың дәмін алғаш татып, нәпсінің тәтті дәмін тұшынған жасөспірім Еділхан мен ат жалына жабыса мініп, бәйгеге шабу сияқты шабандоздыққа жарап қалған “шөтке шаш қара бала” қатарлы буынның бәрі де күні кеше көзбен көріп, бастан кешіріп, куәсі болған белгілі оқиға, таныс тірлік. Бір қарағанда мұның өзі оқиға ұсақтығын, жұпынылық жайын аңғартатын боп көрінуі де ықтимал. Бірақ, зер салып үңіле қараған көзге тіпті де олай емес. Шығарма оқиғасының арқауы қашанда шынайы тірлік, өмір құбылыстары екені даусыз.

Роман оқиғасы бас кейіпкер Сейсіметтің 1944 жылдың күзінде армияға алынып, майданға жүрер алдында нағашысы Әжімгерей қартқа сәлемдесіп, қоштасып кетуге келген сапарынан басталады. Есіктен кіре “Құйыдым ғой” деп еңіреп қоя берген сақау жігіттің олақ тілі мен киген киімі сияқты икемсіз, олпы-солпы сырт пішінінің өзі оқушының әрі күлкісін келтіреді, әрі аяушылық сезімін тудырады. Тоқтау айтып, ақылға шақырып көз жасын тыйғызған Әжімгерей қартқа Сейсімет енді бір сәт ата-бабасының, әкесінің батырлығын, ерлігін, күшін айтып мақтанып, есіп кетеді. Табиғатында адал, пенде баласына залалы жоқ, қулық-сұмдықтың иіс мұрнына бармайтын аңқылдақ аңқау Сейсіметтің не сөзінде пәтуа, не ісінде береке болмайды. Ол құдық қазғанда, пішен шапқанда, асау үйреткенде тіпті табиғаттың бойға берген қара күшінің өзін ысырап етіп жұмсайды. Және онысына әсте бір ойланып, қынжылып көрген емес. Қай шаруасы орнына келмей жатса да, “Тойы айғый, тоқпақ жалды тоғайда бай, қыздайдың ең жақсысы ноғайда бай” – деген жаттанды әуеніне басып, қаперіне түк те кіріп шықпаған парықсыз қалпында жүре береді. Сол қылығының өзінен ол оқырман көңілінде адамға тән дүнияһи пендешіліктен “құдай сақтап” мақұрым қалған табиғаттың бір кіршіксіз, пәк перзенті сияқты әсер қалдырады. Әрі күлесің, әрі аяйсың. Жазушының суреттеуінде ол әрбір істелетін жұмыстың ыңғайы бар-ау, жоқ-ау деп ойламайды, ағаш жонса, қолына еменнің иір бұтағы түссе де, ығын іздеп, оңайын көздеп жатпай, пышақты қарсы салатын орашолақ жан. Тіпті Мәруа сияқты сұлу қызды Сейсіметтің туған ағалары алып қашып, әкеп бермегенде, оның батылы жетіп, өз жөнімен үйленуі де неғайбыл еді. Жеңгесі шығарып беріп тұрған қызды (болашақ әйелін) алып қаш дегенде, ол “төмен етек, қысқа аяқты” адамға қиянат жасау қылмыс деп түсінгендіктен емес, адамгершілікке жат деп таныған адал көңілімен бас тартады. Ал осылайша өзін сүймей қосылған жары Мәруәнің бойында пендешілік бар-ау деген де оның ойына кіріп-шыққан емес. Майданда жүргенде ол ел қатарлы ерлік те жасап, кеудесіне бірнеше медаль тағып қайтады.

Қорыта айтқанда, Сейсімет образы – жазушының сәтті жасаған табысы, қосымшасыз, боямасыз, бар болмысымен берілген тұтас тұлға.

Романда көзге көрнекті, бедерлі жасалған тұлға Темірәлі бейнесі. Әу баста ол балықшы, теңіз жағалауынан келіп, колхозға бастық болады. Мал баққан қыр елінің тірлігін жете білмейтін жігіт қай малға қандай шөптің жұғымы болатынын ескермей, алғашқы бетте біраз мал шығыны болады. Ойпаң немесе тегіс жерге үйген пішеннің түбіне су кетіп шірітеді деген сылтаумен, шөпті шоқалдардың үстіне үйгізіп, мемлекетке жалған ақпар бергізіп жүрген пішеншілер мен бригадирлердің көзбояушылық әрекеті де бұл отқа май құя түседі. Осының бәрін көзбен көріп, қолмен істеп, біліп отырған ферма бастығы Сағынай Темірәліге кеңес беріп, ақыл қосудың орнына, оны орға жығуға әрекет жасап, ақыры аудандық газетке колхоз партия ұйымының секретары ретінде мақала жазып, дегеніне жетіп, пасық ойын жүзеге асырып тынады. Өйткені оған Темірәлінің орны қажет. Әрқашан “Темақа-Темақа!” – деп жалпылдап, сыпайы сызылып, оқырманға сыр бермей келген Сағынай, енді картаны ашуға болады деген соңғы сәтте ғана шын ниетін, ішкі пасық есебін танытты. Жазушының суреттеуіне қарап, “дос болып қас қылғаннан сақта, тәңірім” – деген халық өлеңі дәл осы Сағынайларға айтылған ба деп қаласың.

Романда назар аударатын Әжімгерей мен Сандыбай образдары. Бұлар жас жағынан бір-біріне қарайлас қарт адамдар, ал характер ретінде мүлде қарама-қарсы тұлғалар. Әжімгерей қарт өзінің жұртқа жасаған жақсылығы мен әділін айтатын ақыл-парасатымен көп құрметіне бөленген ауыл ақсақалы. Аға сыйлап өскен қазақ сияқты елдің әр ауылында-ақ осы кісі не айтар екен деп, жұртты аузына қаратып, сөзін тостыратын, басалқалық айтатын байсалды ақыл иесі қариялар бар. Әжімгерей солардың бірі және сәтті жасалған бірегей.

Суреттеулер мен баяндауларда Жұмекен юморының жұртты жалықтырмайтын жылылық лебі айқын аңғарылады. Ал романдағы жасөспірім бозбала жігіт Есімханның “Ұят” деп аталатын ұғымды игеруі, жер ошақ басында сүйекке таласқан иттердің әрекеттерін жалаң баяндамай, өмір құбылыстарымен психологиялық параллель жасай отырып суреттеуі – осылардың бәрі де жазушының жаңа жанрдағы сәтті қадамын танытады.

Шынында да солай, әрине, бұл ақындық қиялдан туған үлкен мұрат. Ерлік дастаны - өмірлік дастан, ол ұрпақтан ұрпаққа кете бермек, жаңғыра бермек, жаңара бермек.

Әзілхан Нұршайықов осы бір жайды терең барлап, өз шығармасын “Ақиқат пен аңыз” деп дұрыс атаған. Бауыржан Момышұлы жөнінде тараған аңыз-әңгімелердің түпкі түйіні өмір шындығында, сол шындықтың куәсі болған бас геройдың характерінде жатқандығы анық та ақиқат.

Бауыржанның даңқын алғаш кең таратып жіберген Александр Бектің “Волоколам тас жолы” атты романы болатын. Романның алғашқы бетін ашқанда-ақ, майдан картасын алдына жайып салып офицерлерге бұйрық беріп отырған Бауыржан бірден алдыңнан шығатын. Соғыс тағдырын, соғыс құпиясын жете түсініп, жүрекпен сезінбей тұрып шығарма жазам деушілік әурешілік деп, бірден тік кететін Бауыржан Момышұлы оқырмандарға сол бір мінезімен ұнаған-ды.

“Ақиқат пен аңызда” Бауыржанның осы мінезі әр қырынан көрініп, соғыс майданында, жауынгерлер алдында үлкен істерді батылдықпен шешуге көмектеседі. Тапқыр да алғыр, сезімтал да секемшіл, қажырлы да қайратты офицердің характері осы бір белгілерімен дараланған.

Майдан шебінде абырой, атаққа ие болған геройдың характерін айқын ашу үшін жазушы Момышұлына дүркін-дүркін сұрақтар қойып, өзара сырласып, өзара пікір таластырып отырады да, аңыз бен ақиқаттың ара жігін ашады. “Ұшқан ұя” мен “Москва үшін шайқаста” әңгімеленетін оқиға тізбегінен жазушы жаңа жол тауып, роман-диалогта геройдың психологиялық толғаныстары мен дүние танымына айрықша зер салған.

Бұл салада жазушы ілгерінді-кейінді баспа беттерінде жарық көрген көптеген өлең-жырлар мен очерк, мақалаларды, ел арасына кең тарап кеткен аңыз, әңгімелерді молынан пайдаланады да, орталық қаһарманның өзіне сөз береді. Сол арқылы негізгі геройдың жан дүниесіне үңіліп, оның бір беткей мінезіндегі терең сырды ашады. “Сізді біреулер теріс азу, тентек атағысы келген бе, қалай өзі, Бауке?” – деп сұрақ қоюдың өзінде де көп мән бар. Табиғатында шындықты сүйетін жазушы осы бір оқыс сұрақтарды қоя отырып өз геройының бойындағы шытқыл, тік мінезділіктің төркінін танытпақ болған.

Әр түрлі ұлттар өкілдерін сапқа тұрғызып, жеңіске үндеген командирдің берген бұйрығы, қойған талабы қатал да айқын. Герой характеріндегі осындай өзгешелікті әрбір іс, әрбір эпизодта мегзеп отыратын автор шығарманың бояуын қалыңдатып жібермей, шынайы суреттеген. Осыған орай жазушы Бауыржан Момышұлының жастық шағына барлау жасап, тік мінез, бір беткейліктің алғашқы ұшқынын сол бір балалық кезден іздейді. Үлкендердің алдына шығып, бетіне тік келгеніне қатты өкініп, өз қатесін мойнына ала білген өр мінезді жастың турашылдығы табиғи болып келеді де, осы бір өр мінезділік соғыс кезінде өрелі, пайдалы істерді батыл шешуге тікелей көмектескен.

Жауынгерлер алдында әділетті принциптілігімен танылатын Бауыржан соғыс кезінде батальон, полк командирінен дивизияны басқаруға дейін көтерілген. “Нацистерге қарсы 207 рет ұрысқа қатысып, бес рет өлімнің құрсауында қалған, екі рет өлімші болып жараланған” Момышұлының ерлік істері ауыз толтыра айтарлықтай.

Роман-диалогтың осы тәрізді ұтымды жақтарымен бірге қайсыбір жағдайда оқиға ізімен кетіп, бояуы қуқыл тартып, публицистикалық өң алып кететін кездері де бар. Осыған орай бас геройдың өзіне тән ерекшелікті тым көтере, әсірелеп көрсетушіліктен де роман құр емес.

Ол өзара диалог үстінде де аңғарылып қалады. Жазушы сұрақ қоярдың алдында Бауыржанның қас-қабағына көбірек қарап, шырт етпе мінезіне кездесіп қалмауды көздейді. Соның өзінде герой тарапынан тік мінез, өктем сөздер елес беріп отыратындық та бар, ол отырған жерде төрге шыққандарға зекіре сөйлеп, өктем мінездер көрсетуі де басы артық дүниелер.

Герой характеріндегі осындай өзгеше белгілерді жазушы романда бүкпей, жасырмай, жаба сіркелемей ашқан. Ата-ана, туған-туысқандары жөнінде көбірек әңгімелейтін Бауыржан Момышұлының өз шығармаларындағы эпизодтарға жазушының ден қойып отыратындығы да осыдан.

“Ақиқат пен аңызда” Бауыржан әр қырынан көрінген. Бүкіл дивизияны басқарып, жауға аттанған командирдің тапқырлығы мен алғырлығы үлкен шайқас, кескілескен ұрыстардың үстінде айқын көрінеді. “Дүние тарс-тұрс, гүрс-гүрс болды да кетті. Біз алғашқыда кейін серпілген жігіттерді қуып, екпіндеп келіп қалған бір топ неміспен қоян-қолтық келіп, найзаласа жұлқысып кеп кеттік. Менің дәл қарсы алдыма бір арғымақтай офицер жетіп келіп қалған екен. Баяғы Сибирьде жүргенде үйренген ат үстінен шыбық шабатын әдісіме салып, қыл мойынды қиғаштай тартып кеп жіберіп едім, офицер жұлындай ұшып түсті”.

Міне мұнда Қиыр Шығыс, Сибирьде жүргенде жатығып үйренген соғыс өнері тікелей көмектескен. Сонау, Суворов, Кутузов кездерінен бастап нелер сыннан өткен соғыс тәсілінің бір түрі осы тұста бір кәдеге асқан, бетпе-бет айқаста командирі өзі күшін, өз өнерін танытқан.

Генерал Панфиловты сүйе де, құрметтей де білетін Бауыржан оның қолбасшылығындағы әскери өнерді қадағалап, ұқыптылықпен өз тәжірибесінде пайдаланды. Бұл тұста жазушы Әзілхан Нұршайықов бас қаһарманның күрес тәсіліне, ұстаздық, қамқорлық, тапқырлығына көбірек сүйеніп майдан кезіндегі жауынгерлердің ерлік қимылына айрықша назар аударып, бүкіл халықтық күрестің сәулесін түсірген.

“Алға! Қырандарым!” деп, тағы да қарлыға айқайлап, ілгері жүгірдім. Қырандарым таудан төңкерілген судай ағындап, менен озып, айналамнан алға қарай ағытылып жатты”.

Тоғызыншы гвардиялық дивизияның командирі Момышұлының осы тәрізді кескілескен шайқаста жеңіске жетуінің негізгі тетігі әскери өнерге жетіп, нағыз ұстаз жетекші екендігі шығармада осылай дәлелденген. “Ерліктің негізі – сүйіспеншілік. Кісі сүйгенінің құлы да, құрбаны да болады. Отанын сүйген солдат ол үшін отқа да, суға да түседі. Сөйтіп, саналы түрде ерлік жасайды”.

“Ақиқат пен аңыздың” көркемдік шешімі де, алға тартары да, эстетикалық ұғым, талғамы да, философиялық түйіні де, міне, осында. Командирінің Отан алдындағы міндетін бүкіл армия болып қабылдауында.

Романда осы бір жай ашық бояуын тапқан да, тарихи тұлғаның характері Армияның қажымас ерлігін, қаһармандық күресін суреттеу үстінде айқындала, даралана түсіп, бас геройдың қатысуымен бүкіл майдан өмірін танытуға жазушы мол мүмкіндік алған.

Романда және бір көзге түсетін жаңалық – күні кеше Шымкентте тентектікке бой ұрып жүрген өжет жас, сол қайсарлық, сол өткірлігімен қиындықтың барлығына да қарсы тұрып, әскери өнерді қызыға қалап, еркін меңгеріп алған.

“Ақиқат пен аңыздың” және бір өзгешелігі – Бауыржан Момышұлының бейбітшілік өмірде қарудың орнына қолына қаламын алып идеология майданында жазушылық өнерімен танылуы.

Бұл салада жазушы Әзілхан Нұршайықов өзі көріп, өзі де араласқан үлкен өмірді көркемдік шындыққа көтере суреттеп, Бауыржан Момышұлының характерін айқын танытқан.

Сонымен бұл романда Ұлы Отан соғысы кезіндегі ерлік пен батылдық, алғырлық пен тапқырлық, жауға деген ыза-кек қат-қабат суреттеліп, патриотизм үлкен жеңістің рухани күшіне айналған. Отан соғысы кезінде небір қиын-қыстау кезеңдерді басынан кешірген тарихи тұлғаның айқын көрінісін Бауыржан характерінен тапқан. Соғыс эпизодтарын, майдан өмірін жалпылама шолудан бойын аулақ салған жазушы характерді ашу үстінде деректі материалдарға көбірек жүгінеді де, сол арқылы Ұлы Отан соғысындағы қаһармандық, ерлік күресті әр алуан жақтарынан ашып, шығарманың халықтық сипатын көтерген.

Аласапыран