Қазақтың ұлттық музыкалық аспаптарын музыка пәнінде насихаттау

Мақсаты

аспаптардың бірнеше

түрлерін меңгеру

Баланың пәнге,ұлттық аспаптарға

деген қызығушылығын арттыру

арқылы таным әрекетін

қалыптастыру

аспаптарды бір-бірінен

қатесіз ажырату,

өзіндік үндері.

Музыкалық қабілетін

арттыру

қиялдай білу

қабілетін дамыту

Аспаптардың жасалу

жолдары мен өзіндік

ерекшеліктерін түсіндіру,

Оқушылардың

алған білімдерінің

деңгейін бағалау

.

Міндеттерім:

Негізгі бөлім

Музыканың жанрлары мен түрлері өте көп. Опералық, балеттік, симфониялық, камералық, халықтық музыкалар, әскери және аспаптық , вакальдық, эстрадалық, биге арналған, балаларға арналған музыка түрлері болады. Музыкалық дыбыс-өзіндік мәнімен маңызы, қадірі мен қасиеті, ерекшелігі бар дыбыс.

Өнер-халық тарихының шежіресі.Өнерде өмір , тіршілік құбылыстары

адамның күйініші, қуанышы мен қайғысы бейнеленеді.

Қазақ музыка өнері халықпен бірге жасасып, тарихи әлеуметтік өмірімен толғаныс-тебіреністерін үздіксіз баян етіп келе жатқан саласы ән мен күй. V-VI сынып арасында саз пәні бойынша сабақ өткізуде төмендегідей жоспар құрып, жас буындарды эстетикалық ізгілікке, адамгершілік биікке, рухани тазалыққа, шынайы сезімге баулуды қазақтың музыка аспаптарымен музыка өнері деген жас ұрпақтың қызығушылығын арттыруды мақсат еттім. Сол арқылы оқушыларды музыка мектептеріне әртүрлі ұлттық аспаптар ойнауға мүмкіншілігімен байыптауға тарттым. Менің бүгінгі тоқталатын тақырыбым «Музыка өнерін қазақтың ұлттық музыкалық аспаптарымен саз пәнінде насихаттау».

Музыканың жанрлары мен түрлері өте көп. Опералық, балеттік, симфониялық, камералық, халықтық музыкалар, әскери және аспаптық , вакальдық, эстрадалық, биге арналған, балаларға арналған музыка түрлері болады. Музыкалық дыбыс-өзіндік мәнімен маңызы, қадірі мен қасиеті, ерекшелігі бар дыбыс.

Өнер-халық тарихының шежіресі.Өнерде өмір , тіршілік құбылыстары

адамның күйініші, қуанышы мен қайғысы бейнеленеді. Өнер- қай халықтың болмасын тарихымен бірге жасасып, біте қайнасып келе жатқан ұлы құбылыс. Ежелден өнер сүйген, табиғатынан әне әуес, күйге құмар халқымыздың рухани қазынасы өте бай.Сол мұралар үніне құлақ түрсек ,ата-бабамыз басынан өткерген қилы-қилы заманда сан ғасырдан шежіре боп сыр шертеді. Ән-күйлерден халқымыздың арман-ойларын , мұрат-мүддесін ұғып, елдігі мен ерлігін, қадір-қасиетімен парасат-пайымын, бітім- болмысын танимыз. Музыка үшін әр аспаптың өзіндік дыбыстық ерекшелігі қажет, ол ерекшеліктер шығармаға қайталанбас бояу жан сергітер реңк беріп

тұрады. Музыкалық аспаптардың шығу тегін, дамуын, құрылыс - құрылымын, жасалуын, дыбыстық ерекшелігін, әуендік-әуездік мүмкіндігін, қызметін, мақсатын, мән-маңызын зерттейтін ғылым саласы аспаптану деп аталатыны мәлім.

Оқушылардың музыкаға деген тиянақты ынтасымен сүйіспеншілігін тәрбиелеу, бірлесе отырып оркестрде ойнау, ән айту олардың музыкалық қабілетін (есту, есте сақтау, ырғақ) қалыптастыруымен қатар , ортақ табысқа қуана білу, эстетикалық талғам- сезімдерін дамытуға тәрбиелейді.

Оқушылардың ән айтуын дұрыс үйрету үшін олардың дауыстарын жүйелі қалыптастырып, ән айту апаратының дамуы, музыкалық аспапты ұстау шеберлігі меңгеріледі. Оқушының эмоциялық әсерін, музыкалық есту қабілетін , ладпен ырғақты сезіну, есте сақтау шығармашылық қабілеттерін дамыту қажет.Қазақтың ежелгі аспаптық музыкасы аса бай, көркемдік тереңдігімен ерекшеленіп, рухани мәдениеттің құнды қазынасы ретінде ұрпақтан-ұрпаққа жалғаса бермек. Қазақтың халық аспаптық музыкасының жетуіне еңбек сіңірген домбырашылары мен қобызшылары, әншілері: Қ.Сағырбаев,Д.Нұрпейсова, Дәулеткерей, Қазанқап, Сейтек, Қорқыт, Ықылас, Жаппас ,Ақансері, Біржансал, Абай.

Музыкалық дыбыстың шынайы дамуы аспаптардың пайда болуымен тікелей байланысты. Қазақ халқының көне заманнан келе жатқан көне музыкалық аспаптарын халықтың асыл мұрасы деп атауға болады. халықтың талғам-танымынын даму динамикасының өре – ауқымын, бағыт-бағдарын саралайды: бір халықтың музыкалық аспаптарының басқа халықтар музыкалық аспаптарымен байланысын қарастырады. Сондай-ақ өзінің даму жолын, тарихын да зерттейді.

Қоңырлатып ән салса,

Домбырадан күй төгіп.

Балаусадай балқытса,

Құйқылжытып қалқытса,

Тіл көмейден ақынның,

Алтындай сөзі ағылса.

(М.Құлжабайұлы)

Қай халықтың болсын музыкасы мен әдебиеті бір-бірімен қабаттаса, қатар жүретін егіз өнер.

Әр халықтың эстетикалық дүниетанымын көркемдік және материалдық мәдениетін құрайтын, өзіне ғана тән жанр түрлерімен ерекшеленетін, жас ұрпақтың бойына адамгершілік, ізгілік қасиеттерін сіңіріп, тәрбелейтін басты құрал-ұлттық музыка.Халқымыздың шілдехана, тұсау кесер, тілашар, сүндет, наурыз тойларында шырқалатын әндер мен өлең-жырлар осы пікірдің дәлелі. Сондай-ақ тұрмыс-салт, әдет-ғұрыптарға байланысты айтылатын бесік жыры, жар-жар, беташар,сыңсу, жарапазан, жоқтау, жұбату сияқты дәстүрлі дүниелерде де музыка мен поэзия қабаттаса бірігіп келеді.арқылы туындап отырады.

Ақын, жыраулар өздерінің өлең- жырларын домбыра, қобыз,сырнай сияқты аспаптардың әуеніне қосып белгілі бір сарынмен ән айтатын болды.

.

-Ал қазақ халқынан көне қазақ аспаптары қандай қасиеттеріне қарай бөлінеді:

2. Ысып-ысқышпен ойналатын аспаптар.

3. Қағып-сілкіп ойналатын аспаптар.

4. Ұрып-соғып ойналатын аспаптар.

5. Үрлеп ойналатын аспаптар.

I. Екі ішектің бірін қатты,

Бірін сәл-сәл кем бұра.

Нағыз қазақ, қазақ емес,

Нағыз қазақ домбыра.

Шертіп ойнайтын ішекті аспаптарға-қазақтың қара домбырасы, шертер, жетіген аспаптары жатады. Барлығы да ағаштан жасалады. Домбыра аспабына тоқталсақ, ол үш бөліктен тұрады: бас бөлігі, мойын бөлігі, шанақ бөлігі.

Бас бөлігінде құлақтары, шайтан тиегі орналасады. Мойын бөлігінде пернерлері орналасады.Шолақ бөлігінде тиек, ойық, ілгек орналасады. Домбыраның беті тегіс, сырты күмбез келеді. Шертер – домбыраға кейде қобызға ұқсас келеді. Мысалы: оның мойнының қысқа, шектерінің қыл, шанағының беті ашық болуы қобызға, ал ойнау әдісі мен мойнының түзулігі домбыраға ұқсайды.

Ескі шертердің беті ашық, жаңа шертердің беті тегіс жабық, дыбыс ойығы бетінде.

Жетіген – ең көне ішекті аспаптардың бірі. Жетігенді кепткен ағаштың астын астауша етіп, ойып жасап, бетіне жеті ішек тартып байлап, әр ішектің астына бір-бірден асық қойылған. Асық тесіктің де , құлақтың да ролін атқарған.Күйді шерткенде асықтарды әрлі-берлі жылжытып отырған.

Әдебиет пен музыка өнерінің қос тізгінін қатар ұстаған ірі тұлғалар- Махамбет,Абай,Нұртуған,Шернияз т.б.Олардың кейбіреулері өз шығармаларын домбыраның сүйемелдеуімен орындаған

Ән байсалды, бір қалыпты, созылыңқы қоңыр үнмен орындалады.

Әнді орындап беру,фразағаа бөліп үйрету.Әнді үйрету барысында оқушылардың дұрыс дем алуларына көңіл бөлу.

Үйреткен әнді тақтадағы суретке қарай отырып, табиғат құшағында отырғандай сезіммен орындау.Абайдың бұл әні ағылшын, араб, қырғыз. өзбек. орыс, татар тілдеріне аударылған. Абай қазақ халқының көзі ашылып, алдыңғы қатарлы мәдениет елдер қатарына қосылуын, еңбекті біліммен, өнерді, татулық пен бірлікті жырлаған ол домбырада да ойнай білген.

ІІ...Қылқобызға жағады,

Қарағайдың шайырын....

Ысып – ысқышпен ойналатын аспаптарға қобыз аспабы жатады. Ол ағаштан жасалады. Қобыз екіге бөлінеді: қылқобыз, примақобыз. Қылқобызда екі ішек , екі құлақ болады. Қылқобыздың шанағының беті түгел ашық болады. Ал прима қобызында төрт ішек болады , төрт құлақ болады. Шанақ беті тегіс жабық болады, тиегі осы тегіс бетінде орналасады. Қобыз аспабы үш бөліктен тұрады: бас бөлігі, мойын бөлігі,шанақ бөлігі. Сыртқы беті күмбез болып келеді.

IV. ...Майданда дабыл қақтырып,

Ерлердің жолын аштырып....

Ұрып-соғып ойналатын аспаптарға: дабыл, дауылпаз, тұяқтас, шыңдауыл жатады. Дауылпаздың өзі: қазандауылпаз, нар дауылпаз, қос дауылпаз болып бөлінеді. Тұяқтас жылқының тұяғынан немесе ағаштан жасалады.Дабыл ағаштан, теріден жасалады. Дауылпаз жезден немесе мыстан жасалады. Олардың соғып дыбыс шығаратын қасықтары, таяқшалары болады.

Желқобыз – қарынға немесе иленген тері торсыққ екі-үш түтік сырнай орнатылады.

Сыбызғы- қурайдан, ағаштан, кейде жезден жасалынатын көне үрлемелі музыкалық аспап.Ол ертеректе бақташылардың ең сүйікті аспабы болған.

Сазсырнай- үрлемелі аспаптар тобына жатады.Ол саздан жасалынып, отқа күйдіріледі.Бұл аспаптың көлемі де, түрі де әртүрлі болып келеді.Аспаптың іші қуыс, қарама-қарсы жақтан тесілген бірнеше ойығы бар.

Мүйізсырнай- мүштік арқылы үрлеп ойналатын аспаптардың ескі түрі.Мүйізден жасалады, бармақпен басқанда дыбыс шығаратын үш тесігі бар.

 

Үскірік

Үскірік- саздан жасалған музыкалық аспап.Үні құстың даусына ұқсас бұл аспапта халық әндері орындалған.

Қобыз- ысқышпен ойналатын ішекті музыкалық аспап.Мойны имек келетін бұл аспап сол қол саусақтары тырнақтарының сыртын ішекке тигізу арқылы ойналады.Аспаптың шанағы терімен қапталып, ішектері жылқының қылынан жасалады.Ертеде қсбызды бақсылар құдіретті күш ретінде пайдаланған.

Бүгінде қобыз аспабында ойнау шеберлігінің күрделенуіне байланысты

Төрт ішекті қобызда пайда болды.Бұл қобыздың ішектері сымнан жасалады.

 

Домбыра

Домбыра- қағып, шертіп ойнайтын ішекті музыкалық аспап.Қазақтың ән-күй орындаушылық дәстүріне байланысты домбыра аспабының бірнеше түрі бар,олардың тек сырт пішіні ғана емес ,ішек және перне саны да әр қилы болып келеді.

Қазір домбыраның 2-түрі кездеседі.Негізінен 2-ішекті болып келеді.3-ішекті домбыралар да бар.Қазақстаннің батыс өңірі, Арқа мен солтүстік-шығыс өңірлерінің домбыралары ел арасында көп пайдаланылады.

 

Шертер

Шертер-шанағы терімен қапталған қазақтың ең көне аспаптарының бірі.Шертіп ойнау тәсіліне байланысты шертер деп аталған.Ол- екі немесе үш-ішекті болып келеді.Құрылысы жөнінен домбыра, қобыз аспаптарына ұқсас келеді.Шертерде шертпе күйлер орындалады.

Музыкалық аспаптардың топ-тармаққа бөлінуі
Тобы	Түрлері	Халықтық диалектикалық	Халықтық профессионалдық
Шертпелі аспаптар	Адырна, шертер, жетіген, домбыра	Садақты,көне қосішекті-бірқұлақты,қалпақсыз үш ішекті, бүрмелі, иықты: қуыс мойынды	Жаңа жұмыр шанақты, жалпақ шанақты Контрабас,бас,альт,тенор, прима секунда,балақан, балдырған
Ыспалы аспаптар	Қобыз	Нар қобыз, қылқобыз,сазген	Үш ішекті, төрт ішекті прима қобызы,альт қобыз,қылқобыз
Үрмелі аспаптар		Ұран,керней,шаңқобыз, бұғшақ,тастауық,үскірік, қоссырнай	Сыбызғы, сазсырнай, месқобыз,темір шаңқобыз, үскірік,ұран,мүйізсырнай
Ұрмалы сілкімелі аспаптар		Қазандауылпаз,дабыл, асатаяқ,дабылпаз,шыңдауыл,даңғыра,қоңырау	Жыланбас асатаяқ, сылдырмақты асатаяқ, қоңыраулы асатаяқ

Жетіген

Жетіген- көп ішекті музыкалық аспап.Кейбір ғалымдар жетіген сөзі жеті байлық, жеті қазынаны білдіреді десе,кейбір аңыздарда «жеті хан» деген сөзден шыққан дейді. «Жетіген» деген атау «жеті»және « ән»деген сөздердің бірігуінен құралуы мүмкүн деген пікір бар.Аспап тұтас ағаштан ойылып жасалып, шанаға көн терімен қапталады.

Асатаяқ-ертеден келе жатқан сілкімелі аспап.Қазақ халқында ұлттық билерді сүйемелдеу үшін қолданылған.Қазақта сақпан, тұяқтас,қоңырау, шартылдақ сияқты сілкімелі аспаптар бар.

Шаңқобыз- өңделген ағаш таспалардан жасалады. Шаңқобызға жіп байланып,сол жіпті серпіп тарту арқылы тілшесі тербеліске келтіріледі де, дыбыс шығады.

Бұл аспаптардың темір текшеден де жасалған түрі болады.Аспапты күйге келтіру, тілшенің ұзындығы мен қалыңдығына байланысты.

Ән-күй аспаптық музыкасы.

Қазақтың ең көне күйлерінің көпшілігі қобызбен орындалған. Ежелгі түрік тектес халықтарда қобыз күйлері жыраулар өнерінен бастау алды.

Ұқылым заманнан бері ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келе жатқан асыл мұраның бірі – аты аңызға айналған Қоқыт баба күйлері. Халқымыздың атадан балаға тараған шежіресі бойынша қазақ топырағында музыка өнерінің тууы Қоқыт есімімен тығыз байланысты. Халқымыз ежелден Қорқыт бабаны қобызға алғаш тіл бітіріп , оның қыл ішегінен жахандағы жаратылыс атаулының үнін күй етіп сөйлеткен өнер иесі, күй атасы деп біледі.

Қобыз аспабында «Қобыз атасы Қорқыт» деп білеміз. Қорқыт – елдің болашағын болжай алатын көріпкел адам болған. Сонымен бірге бақсы балгерлер қолындағы қобызды белгілі тақырып, белгілі мазмұндағы музыкалық шығарманы орындайтын аспап ретінде таныта білген. Шығармалары: «Аққу», «Тарғыл тана», «Ұшардың ұлуы»,»Әуіппай» , «Башпай», «Кілем жайған», «Арыстанбаб», «Тәңірі күй», «Көк бұқа».

Қазақтар осы құдіретті қасиетті дыбысты шығару үшін бітімі бөлек, дауысы ерек, тұлғасы алуан түрлі музыукалық аспаптар ойлап тапқан.

Қазақтың домбыраға немесе басқа аспапқа қосылып айтатын әншілік дәстүрін «Ән айту өнері» дейміз. Этикалық дәстүр шеңберінде туған дидактикалық жанрдың бір тармағы терме.

Жақсыдан шығады сөз жай секілді,

Жарқырап атып тұрған таң секілді.

Ойлайтын елдің қамын ерлерім көп,

Сәулесі көкке түскен шам секілді, - деп келетін Кенжеқожаның термесі адамға ой салып , өсиет айтады. Дәстүрлі ән өнерінде халықтың салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, тарихы мен өмірі, тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық-әлеуметтік қатынастары, жалпы ұлттық болмысы көркем көрініс тапқан. Қазақ халқының рухани жан дүниесі ән өнері арқылы шебер бейнеленген. Ұлан-байтақ еліміздегі әншілік өнер әр өңірдің өзіне тән әншілік мәнеріне, табиғат танымына , ойын-сауық үрдістерімен, тұрмыс-салт ғұрыптарына, аймақтық көне сарындар әуеніне байланысты алуан қарлы. Аса дарында Біржансал - ақын , әнші, композитор. Біржансал әндері өз өмір кешкен заманның неше алуан оқиғаларын, адамгершілік, ізгілік мәселелерін толғап, адам жанның нәзік сезімдерін лирикалық әсем сазға бөлейді. Оның әндері: «Бурылтай», «Теміртас», «Жанбота», «Жонып алды», «Адасқақ», «Көкек», «Айтбай», «Біржансал». Ал Ақансерінің кең пейіліне сырлы әнімен өткір сөзіне, жүрген жерін думанға айналдыратын өнеріне сүйсінген халық оны «сері» атандырған. Оның әндері : «Сырымбет», «Құлагер», «Маңмаңгер».

Тиімді қолдана білген кез-келген

әдіс білім сапасын

артыратыны хақ.

Дамыған елу мемлекеттің

қатарына кіру үшін білімді де

тәрбиелі ұрпақ тәрбиелейік.