Қарапайым математикалық ұғымдарды қалыптастыруда ұлттық ойындарды қолдану ерекшеліктері

Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық-физиалогиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі, тәрбиелік дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынның тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп, А.С.Макаренко былай деп жазды: «Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан сондай болады». Сондықтан келешек қайраткерді тәрбиелеу ең алдымен ойыннан басталады.

Ойын – баланың қажетті әрекетінің бірі ойынды кіші жастағы балалардың табиғаты керек етеді. Балалардың еңбегі, оқуы ойыннан басталады. Ойын арқылы баланы білім алуға, іс-әрекетіне қызықтыра отырып, тұлғалы дамуын қалыптастыруға болады. Жалпы, математика сабағында қолданылатын ойын түрлері балалардың математикалық ұғымдарын кеңейтіп, ойлау қабілеттерін арттырып, есептеу дағдыларын шыңдай түсетіні белгілі. Математика сабағында қазақтың ұлттық ойындары қолданылады. Мысалы, «Сақина салу», «Ақсүйек» ойыны белгісіз санды табуға арналған ойын. Ойынға толық топтағы балалар қатысады. Тапсырмадағы белгісіз сандардың орнына «ақсүйек» тығылып жатыр. Кім дұрыс шығарса, сол табады. Кім ақсүйекті көп тапса, сол ұтады. Өтілген тақырыптардағы сабақ материалына лайықталған ойын есептерін алып, тек ғана баланың орындай алатын іс - әрекетімен шектелу жеткіліксіз. Мұндай ойынды ұйымдастырудың және басқарудың сипаты мен жолдары және жолдары және оларды қолданудың тиімді бөліктері жан-жақты ойластырылуы керек. Ойын үрдісінде балалардың білімі тереңдей түседі, осыған дейінгі білімдері мен түсініктері баянды болып жаңа білім игеріледі.

Жалпы білім беретін балабақшада ой-өрісін дамытатын «Сақина тастау» ойыны. Дидактикалық мақсаты: 10 көлеміндегі қосу және азайтуға берілген мысалды тақтаға шығарып, сақинаны өзі қалаған балаға салады. Ойын осылайша жылдам түрде жалғасады. Ойынды басқара жүріп, тәрбиеші баланың жеке басының ерекшелігіне, оның санасына, сезіміне, ерік-жігеріне, мінез-құлқына ықпал жасайды.

Ойын - адамның өміртанымының алғашқы қадамы деп білеміз. Оның басты ерекшелігі баланың ойлау қабілетін жетілдіру болып табылады. Атау ұйқастарын санау арқылы балалар сан үйренеді, санға аты ұйқас заттарды танып біледі. Санамақтар сан үйретеді, әрі дүние танытады, әрі баланың қисынды ойлауы мен математикалық ойлау қабілетін дамытады. Санамақтың түрлері өте көп. Ойында балалар әр нәрсеге жақсы зейін қояды және көбірек есіне сақтайды. Ойын үстінде ол алға қойылған мақсатты шұғыл және оңай жүзеге асырады. Ойын шарттарының өзі баладан заттарға, айналатын көріністер мен сюжетке зейін тоқтатуды талап етеді. Егер бала ойын талабына зейін қойғысы келмесе, ойын шарттарын есте ұстамаса, онда оны құрдастары ойыннан шеттетуі ықтимал.

Ойын - балалардың негізгі іс - әрекетінің бір түрі. Ойын барысында баланың жеке басының қасиеттері қалыптасады .Мектепке деінгі жасындағы балаларды көргендерін, байқағандарын, айналасынан естігендерін ойын кезінде қолданалытанын байқау қиын емес. Ойын айналадағы болмысты бейнелейді. Ойын барысында балалар дүниені тани бастайды, өзінің күш-жігерін жұмсап, сезініп білдіруге мүмкіндік алады, адамдармен араласуға үйренеді.

«Көрші-көрші» ойынының мақсаты 10 көлеміндегі сандардың ретін меңгеру. Яғни, тәрбиеші бір санды атайды, «Жеті» дейді жеті саны тағылған бала ілгері шығып, балалардың алдына тұрады. Сонаң соң тәрбиеші бұл санның көршілері қатарына тұрыңдар дейді. 6,7,8 сандарын құрады. Одан соң 6 және 7 сандары салыстырылады. 6-ның 7-ден біреуі кем, 6-ға 1-ді қоссақ 7 болады. 6 саны 6 бірліктен тұрады. Одан соң 7,8 т.с.с.

Алайда, ойын арқылы есептер мен тапсырмаларды орындау ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық және дене тәрбиесінің мақсаттарына жету үшін пайдалану орынды. Баланың қуанышы мен реніші ойында айқын көрінеді. Ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық әсері ұшқындайды, белсенділігі артады, еркі қасиеті, қабілеті, қиял елестері дамиды, мұның бәрі баланың жан-дүниесіне әсер етіп, оның рухани адамгершілік сезімінің дамуына ықпалын тигізеді.

Халқымыз ойынға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, жас ерекшеліктеріне сай олардың көзқарасының, мінез-құлқының қалыптасу құралы деп те ерекше бағалаған. Жаңылтпаш, жұмбақ санамақты айту арқылы бала әрі сан, жұмбақтың шешуін тауып, ойын дамытады. Балалардың ой белсенділігін, саналы ойлана білуін дамыту, жетілдіру – тәрбиешінің негізгі міндеті. Ойын баланың ойлау қабілеті мен сөздік қорын дамытуға, түрлі дағды мен шеберлікті меңгеруге, қиындықты жеңуге, төзімділікке баулиды. Санамақ айтыста бала санға ұйқас сөз табу арқылы, ақындық қабілетін байқайды. Егер ол ұйқас таба алмаса айтыста жеңілген болып табылады. .

Жалпы қорытындылай келе, мектепке дейінгі мекемеде математика сабағында ойын - тиімді тәсіл екендігіне көз жеткіздік. Ойын - балалардың сабаққа деген қызығушылығын, ынтасын арттыруға әсері мол болады деген сеніміміз мол.

Ұлт С.Рахметова тіл дамыту сабақтарында көркем шығармалардың балаларды тәрбиелеудегі маңызын жан-жақты талдап көрсетеді:

1. Идеялық-саяси, адамгершілік және эстетикалық тәрбие беру;

2. Дүниеге дұрыс көзқарас қалыптастыру;

3. Балаларды, жас өспірімдер мен үлкендердің үлгілі, ерлік істерімен,

еңбектерімен таныстыру арқылы қоғам игілігіне адал ниетпен еңбек етуге,

адамгершілікке, бір-бірін сыйлаушылыққа, адалдық пен шыншылдыққа,

кішіпейіл болуға тәрбиелеу;

4. Отанымыздың мейлінше бай, көркем де сұлу табиғаты жайлы материалдармен танысу арқылы табиғатта кездесетін өзгерістер мен құбылыстарды байқап біліп, теңдесі жоқ сұлулық пен көркемдікті бағалай білуге, елін, жерін кадір тұтып, сүюге тәрбиелеу;

5.Балалардың алған білімдері мен оқу дағдыларын, шеберліктерін жетілдіру,тілін одан әрі дамыта түсу;

6. Халықтардың бостандық, бейбітшілік үшін жүргізген қаһармандық

күрестерімен таныстыра отырып, Отанды сүю, бейбітшілік пен халықтар

достығы рухында қалыптастыру;

7. Саналы тәртіпке, дұрыс мінез-құлык нормаларына үйрету;

8. Еңбекке кызығу, еңбекқорлыққа тәрбиелеу.

Демек, сабақтарында дидактикалық ойындарды балаларды жан-жақты тәрбиелеуге негіздеу қажет. Осыған орай дидактикалық ойындар арқылы меңгерту жұмыстарының мынадай мақсаттары болуы керек:

1. Балаларды ұлттық болмысқа тәрбиелеу. Бұл төмендегі жұмыстар бойынша жүргізіледі:

а) дидактикалық ойындарды ұлттық тәлім-тәрбие көздерімен ұштастыруда

жұмбақтарды, мақал-мәтелдерді, халықтың даналық, өсиет сөздерін оқыту

барысында ойындар арқылы кеңінен қолдану;

ә) көркем шығармаларды дидактикалық ойын түрінде беру арқылы балалардың ұлттық мәдениет пен әдебиетке дұрыс көзқарасын қалыптастыру;

б) дидактикалық ойындар арқылы балаларға шешендік сөздерді үйретіп,олардың тіл мәдениетін жетілдіру керек.

2. Балаларды дидактикалық ойындар арқылы әлемдік ізгілік пен әдептілік негіздерімен тәрбиелеу. Бұл үшін әлемдік тәрбиенің озық үлгілерін, сыннан өткен тәрбие көздерін оқыту барысында тиімді қолдану қажет.

Тіл дамыту және көркем әдебиет сабақтарында діни нақылдар мен өнегелік өсиеттерді үйрету арқылы балаларды адамгершілік құндылықтарды түсініп, оны келешек өмірінде дұрыс қолдана білуге дағдыландырылады.

Мәселен, қазақ халқының киелі сандарымен таныстыру. Сабақта сандардың қасиетті екенін түсіндіріп, ұқыптылыққа, сыпайлыққа, ұжымдықпен жұмыс істеуге тәрбие беру көзделеді. Сабақ көрнекілігіне жеті басты жылан, аты жазылған карточкалар, асықтар, теңгелер, жеті жолақ, ғажайып алау барабанын, жануарлар суретін пайдалануға болады.

Мысалы: 3, 4, 5-ке немесе 7-ге байланысты ойын түрлері.

1. «Асық» ойыны. 4 санының қадір-қасиеттерін атау.

(Төрт мүлік, төрт тұлға, төрт құбыла, төрт маусым, төрт бұрыш, төрт түлік.)

2. "Қол күрес" білім сайысы. Сан есімді қайталауға арналған тапсырмалар.

(Үш із, үш арсыз, үш байлық, үш қазына, үш мақсат, үш қадірсіз, үш көз, үш тоқтам, үш жүз, үш тәтті, үш қуат, үш жұрт жөнінде)

3. "Арқан тартыс" ойыны. (Бес қару, бес борыш, бес жаратылыс, бес қатер жөнінде)

4. Логикалық ойыны. Тақтада үш түрлі тақырып бойынша үш деңгейлік тапсырмалар ілулі тұр. Ұлттық ойындарға, ұлттық тағамдарға, ұлттық киімдер жайлы тапсырмалар.

5. «Ғажайып алаң» ойыны. Суреттерге байланысты тапсырмаларды орындайды.

6. «Адасқан әріптер» ойыны. Сөздеріне қарай балалар қай әріп екенін табады.

7. «Теңге алу» ойыны. Тыйым сөздерді айту.

1) Ұмытып кет...: есікті теп..!

2) Ізет танытып, әдепті сақта да, жатқан кісінің үстінен атта...!

3) Құр бекерге ермекке, бос бесікті тербет...

4) Шаршасаң сәл аялда, бірақ та жер таян...

5) Ұлттық салттан бұлжы..., жұма күні кір жұма.

6) Қашанда болсын есте, үлкеннің алдын кес...!

7) Өзім құмын де..., кісі ақысын же...!

8. «Құрақ құрау» ойыны. Қазақ әліпбиіндегі әріптердің ретін білу, сол бойынша жасырылған сөзді табу.

9. «Қатеңді тап». Есте сақтау қабілетін дамыту.

10. «Көкпар» ойыны. Балалар сабақта, саяхатта, серуенде көргендерін, білгендерін еске түсіріп, сөйлемдерді аяқтайды.

Менің көргенім ....

Менің түсінгенім ...

Менің ойымша ....

Демек, ұлттык педагогика негіздерімен балаларды оқыту арқылы олардың, өз халқын сыйлауға, туған тілін құрметтеуге үйретеді. Бұл балалардың бір-бірімен қарым - қатынас кезінде өзара кішіпейілділікпен қарауды, әдеп сақтауды, сыпайы сөйлесуді қалыптастырады, нәтижеде балалардың тіл мәдениеті жетіледі. Сонымен түйіндеп айтарымыз, қазақтың ұлттық ойындарының басқа халықтардың ұлттық ойындарынан айырмашылығы - оның шығу, пайда болу тегінің ерекшелігіне байланысты белгілі бір тәрбиелік мақсат бірлігін көздейтінінде.

Халық арасында «Денсаулық – зор байлық» деп тегін айтылмаған. Бұл арқылы халық даналығы тіршіліктің негізгі көзі осы денсаулық екенін тағы ескертеді. Адамның денсаулығы жас кезінен бастап қалыптасуы керек. Демек, кезінде ойындарды көп ойнап, жүгіріп, далада, таза ауада жүру – жас организмнің дұрыс та сергек өсуінің көзі. Онымен бірге бүлдіршіндер ойын ойнаған кезде көпшіл, Отанның болашақ азаматы болуға, халқына адал қызмет етуге бағыт алады.

Қазақ халқының сонау, көне заманнан бергі негізгі кәсібі мал шаруашылығы болғандықтан, мал өсіру, мал басын көбейтуі өндіріс процесінің негізгі мақсаты, сондықтан да «халықтың бар байлығы малда болды». Қазақ халқының тіршілігінде төрт түлік (қой, сиыр, жылқы, түйе) мал шешуші орын алған. Бүкіл өмірі мал өсірумен өткен қазақ халқының этнографиялық даму ерекшеліктері, той-думан, қуанышы мен реніші де осы малмен байланысты болды.

Амандасқанда да жан амандығын сұрамай, мал-жан амандығын сұрауы, қазақтың тіршілігінің тірегі, көзі малға деген көзқарасының ерекше бір сезіммен қалыптасуы болды. Оларды халық ауыз әдебиетінде мақұлықтар дүниесінің өкілі деп ұқпай, адамның өмір сүруінің негізгі тірегі мен жан серігі екендігін шабыттана жырлаған.

Осындай экономикалық құрылыстың негізінде төрт түліктің қасиеті тек қазақ ауыз әдебиетінде ғана жырланып қоймай, барлық мәдениет пен өнердің, соның ішінде ұлт ойындарының дамуының да негізі болды, келе-келе негізгі бас кейіпкерлері осы төрт түліктен тұратын «ақбайпақ», «көк сиыр», «түйе-түйе», «соқыр теке» т.б. сияқты ұлт ойындары да дами бастады.

Бұл ойындардың барлығы дерлік қазақ халқының төрт түлікті аса бір сүйіспеншілікпен дәріптеп, қадірмен тұтып, жануарлардың бойында адам баласының қасиеттері бар, сондықтан жан-жануарлардың бәрі бірдей деген ұғымнан барып шыққан ойындар болды. Ондай қасиеттерді бірі осы ойындардың көпшілігінде дерлік төрт түліктің қай-қайсысы болмасын, аналықтарының өз төлдерін өлімге қимайтындығын аңғартады. Сондай «Ақбайпақ» ойынында, жоғалтқан ботасын іздеген інген қатты күйзеледі. Ақырында ботасын көріп, жаны жай тауып, ботасымен әңгімелесе келіп өзін тыққан ұрылардың кімнен жақсылық, кімнен жамандық көрдің деп, содан ботаның айтуы бойынша інгеннің бұйрығымен ойнаушылар жазасын алады.

Қазақ халқының малды соншалықты қадірлейтін себебі сол, халықтың саяси әлеуметтік және экономикалық жағдайының даму үрдісінде осы төрт түлік арқасында жеке адамның қай-қайсысы болмасын өмірден мұқтаждық көрмеді. Сондықтан да төрт түлік қазақ халқының ауыз әдебиетінің, өнерінің, мәдениеті мен ұлт ойындарының негізгі кейіпкері.

«Бесік жырынан» бастап ұлт ойындарының барлығы халық тәрбиесінің көзі. Қай дәуірдің ұрпағына болмасын тіршілік жолына бағыт сілтеп, өмірге аттандырады. Халық жырлары ата-ананың балаға қойған бірінші сенімі, тілек-талабы. Мұның бәрі баланы ойната, көңілдендіре, бойларын сергіте жүріп айтылады да, өміріне рухани азық болатын өнегелі де ілтипатты сөздерді жас кезінен құлақтарына құя береді. Ал ойындар болса баланың осы айтылған өнеге-өсиет сөздерін күнделікті тіршілікте тәжірибе жүзінде іске асырудың құралы болды. Айталық, ойын үстінде осы айтылған өнеге-өсиет бастан аяқ қолданылады, осы негізде оның бойында адамдық қасиеттер қалыптаса бастайды. Демек, ойын әр түрлі әрекетке қозғалысқа, денешынықтыруға ғана төселдіріп қоймай, өмірдің рухани азығы – үлкеннің барлық қасиетін, яғни баланың жан-жүйесіне әсер ететін этикалық, эстетикалық тәрбиені қабылдауға қалыптастырады.

Ұлттық ойынның бірі – «Ұшты-ұшты». Бұл ойынға ересек балалар мен кішкентай балалар да қатысса қызықтырақ болады.

Ұшатын нәрсе айтылса,

Ойыншылар қол көтерер.

Ұшпайтын нәрсе айтылса,

Келесіге, - дер,- өте бер.
Ұшт-ұшты кептер ұшты,

Ұшт-ұшты дәптер ұшты.

Ұшт-ұшты сызғыш ұшты,

Ұшт-ұшты қызғыш ұшты.

Ұшт-ұшты қарлығаш ұшты,

Ұшт-ұшты қарындаш ұшты.

Ұшт-ұшты тегене ұшты,

Ұшт-ұшты бөденеұшты.

Ұшт-ұшты тарғақ ұшты.

Ұшт-ұшты қармақ ұшты.

Алданған ойыншылардың жазасы өлең айтып би билеп, мақал-мәтел, жаңылтпаш, тақпақ айтады. Алданушылар көбейген сайын ойын қыза түседі, ендеше ойын жүргізуші мен ойнаушылардың арасындағы бірін-бірі аңдаушылық та күшейе түседі.

Бала ойындарының мазмұны байып, түрі өзгеріп отырады. Ата-ананың ойлау, қиялдау, армандау қабілетін қалыптастыру үшін халық ауыз әдебиетінің жанрларын – ертегі, жаңылтпаш, жұмбақтар, санамақтарды айтып үйреткен.

Мысалы, «Тоғызқұмалақ» ойыны:

Қызықтырған есепшіні, ойлыны,

Бабалардың бұл ежелгі ойыны.

Екі адамға тең бөлінген мал жайы,

Ойнау үшін тақтасы бар арнайы.

Екі қазан – үлкен келген іші отау.

Бір жүз алпыс екі – барлық құмалақ

Сексен бірден екі ойыншы тұр қамап.

Әр ұяның дәл тоғыздан қойы бар.

Екі ойыншы – екі қойшы кезекпен

Түсіреді ұяға қой есеппен.

Қой – құмалақ санын жіті аңдайды.

Ұяда қай жұп болса қой – құмалақ

Бәрі қарсы қазанға кеп құламақ.

Есепке оны екі қойшы тізеді.

Кімде-кімнің қазаны тез толады,

Сол ойыншы ұтып шыққан болады.

Міне, осындай бабалардың ойыны.

Ойын баланың көңілін өсіріп, бойын сергітіп қана қоймай, оның өмір құбылыстары жайлы таным-түсінігіне де әсер етеді. Балалар ойын арқылы тез тіл табысып жақсы ұғысады, бірінен-бірі ептілікті үйренеді. Оның үстінде дене қимылы арқылы өзінің денсаулығын нығайтады. Халқымыз ойындарға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, жас ерекшеліктеріне сай оларды көзқарасының, мінез - құлқының қалыптасу құралы деп ерекше бағалаған. Қазір бізге жеткен ойындарымыз: тоғызқұмалық, қуыршақ, асық ойындары. Қазақтың көне жыр- дастандарында ұлттық ойындар балаларды тәрбиелеуде ерекше орын алғандығы айқын көрінеді. Мәселен «Қобыланды», «Алпамыс», «Ер Тарғын» сияқты эпостық жырларда елін сүйген батырлардың, жұртшылық сүйіспеншілігіне бөленген ер жігіттердің ең алдымен ұлттық ойындарда сайысқа түсіп, одан кейін көп кісі қатысқан ойын-сауықтарда өздерінің мергендік, палуандық, шабандоздық шеберліктерін көрсеткендері айтылады. «Домбырамен күй шерту», «Аттың құлағында ойнау», «Аударыспақ», «Күлкі ойыны», «Балалар ойыны», «Ақсүйек», «Тоғызқұмалық», «Жұмбақ айтыс», «Асық ойнау» өте ерте заманда пайда болған. Мұның өзі біздің ата-бабаларымыздың ұлттық ойындарының ғасырлар бойы өмір сүргендігін айқын көрсетеді. Балалардың жиі ойнайтын «Ақсүйек» ойыны байқағыштыққа, қырағылыққа, бытылдыққа, ерлікке, шапшаңдыққа баулиды. Баланың ақыл-ойын дамытатын тәжірибелік маңызы зор тағы бір ойынның түрі – «Он бір қара жұмбақ». Оның басты ерекшелігі есеп сұрақтарын қою арқылы балаңың ойлау қабілетін дамытады. Бөбектерді тәрбиелеуде де ұлттық ойындардың берері мол. «Санамақ», «Жылдам айт», т.б. тартымды ойындарды үйрету,тіл өнеріне негіз салады деп есептелген. Балалар негізінен ойын үстінде бір-бірімен тез тіл табысады. Ойынына қарап баланың психологиясын аңғаруға болады. Бес саусақ бірдей емес дегендей, әр отбасынан шыққан балалардың мінез-құлқы бірдей емес.

Балалар ойынында кейде өлең-тақпақтар жиі кездеседі. Ол өлең-тақпақтардың негізгі мақсаты тапқырлыққа, шапшаңдыққа, ептілікке баулу, қиялына қанат беріп,ойын ұштау, өз бетімен іскерлікке, қысылған жерде дұрыс шешім қабылдауға тәрбиелеу. Бұған қоса кез-келген ойынның аяғында жеңу бар да, жеңілу бар. Жеңгендер әрі қарай өз биігінде қалуға тырысса, жеңілгендер айып тартады. Ол көбінесе тақпақ айту, ән салу, би билеу түрінде болады. Бұдан қай ойынның да түпкі нысанасы - балалардың бойында өнердің, білімнің, тәрбиенің нұрын себу, өлең, тақпақ айтуға төселдіру екенін аңғару қиын емес.

Жалпы ойынның қандай түрі болмасын, атадан балаға, ұрпақтан- ұрпаққа ауысып отырады. Халық ойындары өмірлік қажеттіліктен туады да, психологиялық жағынан денсаулық сақтауға негізделеді. Тапқыр да алғыр, шымыр да епті, қайратты да қажырлы бала өсіруді армандамайтын отбасы жоқ. Демек ойынның өзі бала үшін біліктің, тәлімнің қайнар көзі болып табылады. Балаларға ұлттық ойындарды үйретіп, оған өзгеше әр беріп, жаңартып өткізіп отыруды ата-аналар, тәрбиешілер бір сәт те естен шығармағандары абзал. Өйткені жас өндір бүлдіршіндер ойнай да, күле де, ойлай да білсін!

Ұлттық ойын-салауатты өмір салтын мұрат тұтқан арманшыл, елі мен жерінің қамын ойлайтын, ұлтқа тән барлық қасиетті қадір тұтатын, дара тұлға – жаңа адамды тәрбиелеп шығарудың құралы.Сабақ кезінде немесе сабақтан тыс кезде баланы ұлттық ойын арқылы өмірге тәрбиелеу үздіксіз үрдістің жалғасы.Жас ұрпақтың қалыптасып өсіп-өнуіне әсер ететін факторлардың бірі, дәстүрлі мәдениетіміздің бір бағыты- халықтың ұлттық ойындары болып табылады.

Ойын серіктесті таба білуге, онымен тіл табысуға үйретеді. Ойында адам қарсыласының олқы және оң жақтарып дұрыс анықтауға ерекше мән береді. Оның күш қабілетін тура бағалау ережесіне енеді. Халқымызда қозғалмалы ойындардың түрі кең таралған.

Білім – бәсекеге қабілеттіліктің басты өлшемі екені белгілі. Біздің балабақшадағы педагогтер қауымы ұлы істердің ұйытқысы болып, еліміздің болашағы жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу жолында оқытудың жаңа технологияларының элементтерін қолдануда.

Ата – аналардың және тәрбиешілердің өздерінің кішкентай азаматтарынан күтетін үміттері жоғары деңгейде екені баршаға мәлім. Сондықтан, қоғамдық ортада өз ойын еркін де толық жеткізе білетін, бәсекеге қабілетімен құзіретті, шығармашыл, кез келген іс-әрекетке жан-жақты көзқараспен қарайтын, білімді тұлғаны дамыту және қалыптастыру тәрбиешінің міндеті деп ойлаймын.

Бірақ оны жүргізуге арналған нақты әдістемелік құралдар жоқтың қасы. Зерттеу жұмысында орыс тілінде жазылған әдебиеттер қолданылды. Соның нәтижесінде қазіргі таңда тақырыптың өзектілігі туындап отыр.

Халық педагогикасының адам, отбасы, өскелең жас ұрпақты тәрбиелеу туралы арман-мақсаттарын, орныққан пікірлерін, ұсыныстарын қамтып көрсететін педагогикалық идеялар мен салт-дәстүрлері өткен мен қазіргінің арасындағы байланысты көрсетеді.

Ол тарихи даму барысындағы әлеуметтік мәні бар ақпаратта (білім, білік) т.б. жиналып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады.

Ең алдымен, халық педагогикасы өскелең ұрпақтың еңбек пен өмір сүру бейнесінің негізі болып, оларды келешектегі қызметіне дайындайды. Біздің халықтық педлагогикада еңбек тәрбиесі өте ертеден бастау алады. Ертеден келе жатқан еңбек тәрбиесінің әдіс-тәсілдер құралы, сөз жоқ, еңбек болып табылады. Еңбек адамның қалыптасуы мен тәрбиеленуінде бір ұрпақтан екінші ұрпаққа өмірлік тәжірибе береді және халықтың даму барысында шешуші роль атқарады. Еңбек ету кезінде адамның дене, ақыл-ой, эстетикалық дамуы мен еңбек тәрбиесі қатар жүреді.

Халықтық педагогиканың ең бір көне тиімді құралдарының біріне ойын жатады. Ойын арқылы бала қоршаған ортаны өз бетінше зерделейді.

Сөйтіп, өзінің өмірден байқағандарын іске асырып, қоршаған адамдардың іс-әрекетіне еліктейді.

Соның нәтижесінде өзі көрген жағдайларды отбасылық тұрмыс пен қызмет түрлерін жаңғыртады. Мәселен, қазақтың ұлттық ойындары: «Бәйге», «Көкпар», «Алтын сақа», «Хан талапай», «Қыз қуу», «Тоғызқұмалақ» т.б. балалардың еңбекке деген қарым-қатынасы мен қабілеттерін арттырады.

Оқу үрдісінде ұлттық ойын элементтерін пайдалану сабақтың тақырыбы мен мазмұнына сай алынады. Сонда ғана оның танымдық, тәрбиелік маңызы арта түседі. Балаларды әсіресе, «Сиқырлы қоржын», «Көкпар», «Асық» секілді ұлттық ойындарға қатыстыру өте тиімді екеніне көз жеткізу қиын емес. Бұл ойындарды жаңа материалды бекіту немесе қайталау кезінде қолдану керек деген пікір бар. Балалар ойынның үстінде не соңында өзінің қатысу белсенділігіне қарай түрлі баға алуы мүмкін. Тәрбиеші әр баланың еңбегін бағалап, ынталандырып отыруы тиіс. Ойынның тәрбиелік маңызы мынада: ол баланы зеректікке, білгірлікке баулиды.

Ұлттық дәстүрлі халық ойындарының ел арасындағы беделі, тарихи қоғамдағы алатын орны және болашақ ұрпақты өсірудегі қажеттілігі, оның шығу тарихы туралы ғылыми тұрғыдан бізге дейінгі ғалымдар да көп ізденді. Осы мәселеге байланысты зертелеген ғылыми еңбектерді біз хронологиялық шектігіне қарай бірнеше топқа бөліп қарастырамыз.

1. Орыстың отарлау саясаты кезеңіндегі алғашқы орыс әскери шенеуніктері мен миссионерлерінің көшпенділер хақындағы зерттеу жұмыстары;

2. Кеңес заманы кезеңіндегі Орта Азия және Қазақстан халықтарының ұлттық ойындары туралы жазылған ғылыми еңбектер;

3. Мектеп жасына дейінгі балаларды дене шынықтыруға баулу әдістерін педагогикалық сипаттағы бағыт-бағдарлама тұрғысынан зерттелген жинақтар.

4. Тәуелсіз егеменді елдер кезеңіндегі (1992 жылдан бүгінге дейін) аталған тақырыпқа қатысты ізденістер.

ХХ ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М.Гуннер қазақтың ұлттық ойындарын былайша жіктейді:

1. Жалпы ойындар;

2. Қарсыласу мен күресу сипатындағы ойындар;

3. Ашық алаңқайдағы ойындар;

4. Қыс мезгіліндегі ойындар;

5. Демалыс ойындары;

6. Ат үстіндегі ойындар;

7. Аттракциондық-көрініс ойындар.

Қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын спорттық ойындардан ажыратып, алғаш рет бөліп қараған ғалым М.Гуннер қазақ ойындарына топтамалық жіктеу жасай отырып, ұлттық ойындарды оқу үрдісінде пайдалануға ұсыныс жасайды. Бұл жерде айта кететін бір жайт, Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесінің 1943 жылғы шешіміне сәйкес 1949 жылы жарық көрген «Краткий сборник казахских народно-национальных видов спорта» атты еңбегі М.Гуннердің толықтырып, өңделген кітабы. ХХ ғасырдың басында көшпенді халықтар: қазақ, өзбек, қырғыз, түркімен, қалмақ, т.б. отар елдері туралы этнографиялық деректер жинақтап, олардың ұлттық мәдениетінің тармағы – халық ойындары, оның ішіндегі құрамдас бөлшегі болар ойынын жинап зерттеуді Түркістан генерал-губернаторы арнайы шенеуніктер мен миссионер ғалымдарға жүктеген.

. Ғалым А.Усова өз еңбегінде ойынның мәнін баланың дербес іс-әрекеті, айналасындағы өзгерістерді танып-білуге, белсенді әрекет етуге жол ашуы ретінде түсіндіреді. Автордың айтуынша шынайы өмірде баланың аты – бала. Өз бетінше әлі ештеңе тындырып жарытпайтын жан. Қам-қарекетсіз өмір ағысына ілесіп кете барады. Ол ойын үстінде ол бейнебір ересек адам тәрізді өз күшін сынап көреді». Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту барысындағы спорттық жаттығулар И.Давыдов, Л.Былеева, В.Яковлев, Н.Поддьякова, Н.Михайленко, Д.Куклова және тағы басқалар ерекше назар аударған. И.Давыдов ойын мен ойыншық және дидактикалық құралдарға ғана сүйеніп, мектепке дейінгі балалық кезді заттар жөнінде жекелеген нақты түсініктер, жинақтау кезеңі деп түсіну қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде дене шынықтыру мен ақыл-ойын ақыл-ой дамуына, жалпы түсінік пен ұғымның қалыптасуында, маңызды ойлау операциялары: талдау, салыстыру, қорыту, қабілетіне қажетті организм деп аударған. И.Давыдов ойын-ойыншық және дидактикалық құралдарға ғана сүйеніп мектептке дейінгі барлық кездерге заттар жөнінде жекелеген нақты түсініктер жинақтау кезеңі деп түсіну қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде дене шынықтыру мен ақыл-ой дамуына, жалпы түсінік пен ұғымның қалыптасуына, маңызды ойлау операциялары: талдау, салыстыру, қорыту қабілеттеріне қажетті организм деп тұжырымдайды.

Д.Хухлаеваның пікірінше, дене шынықтыру жаттығуларын ойынмен ұштастырған сәтте баланың тұрақты іс-әрекетке бейімділігінің қалыптасуы айқын сезіледі, сондықтан дене шынықтыру күнделікті қажеттілік болуымен қатар денсаулықтың, шыдамдылық пен тез қимыл-әрекеттің символы болып табылады.

М.Контарович, Л.Михайлованың авторлығымен жазылған еңбекте жыл мезгіліне сәйкес қыс айларында ойналатын ойындар, топ болып ойнайтын, жеке бір балаға арналған далада өткізілетін қимыл-қозғалыс ойындарының әдістемелік нұсқауы берілген. Ойын түрлері мен шарттарын бала жасына қарай бөліп классификация жасап, бірнеше халық ойындарын ұсынған. Олардың ішінде «Қояндар» (2-3 жасарларға), «Аңшы мен ит және қояндар» (4 жастағылар үшін), «Торғай мен мысық» (5-6 жастағыларға арналған) қозғалмалы ойындарын зерттеп, қолданысқа түсірген.

А.Быкованың басшылығымен баспадан шыққан «Физическое воспитание в детском саду» кітабында балабақшаның әр тобында жас ерекшелігіне қарай өткізетін қарым-қатынас ойындарын ұйымдастыру және оны өткізу әдістері, т.б. мәселелер қарастырылған. Мысалы, қозғалып ойнау барысында алғашқы күннен бастап балаларды өзін-өзі тежеуге үйрету, сонымен қатар барлық баланың қабылдау қабілеті бірдей емес екендігі, яғни белсенділер мен жайбасар әлсіз балалар арасындағы тепе-теңдікті сақтау қасиеті, оларды әр түрлі ойынға тарту арқылы шыңдау, ұмтылдыру, бірнеше рет бір ойынды ойнату барысындағы баланың физиологиялық өзгерісімен қатар психологиялық тұрғыдан сенімділігінің артуы ғылыми еңбектің құндылығын жоғарылатады.

Еліміздің егемендік алуы Қазақстандағы дене шынықтыру, ұлттық ойындар мәселесіне басқаша сын көзбен қарауды талап етеді. Осы орайда соңғы жылдары біздің қарастырып отырған ізденіс тьақырыбымызға орай бірнеше ғылыми еңбектер жарық көрді. Е.Мұхиддинов қазақтың ұлттық ойындарын дамыған қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық құрылыммен байланысты қарастырады. Дене шынықтыру пәнінің теориялық дәлелдемесін қазақтың ұлттық ойындарының тәжірибелік жағымен біртұтас алып қарайды.

А.Құралбекұлы мен С.Әкімбайұлы жалпы білім беретін қазақ мектептерінің дене шынықтыру жүйесінде қазақ этнопедагогикасы материалдарына, оның ішінде халық шығармашылығы мен ұлттық ойындарды тиімді пайдаланудың ғылыми теориялық-әдістемелік негіздеріне сүйене отырып талдау жасаса, А.Айтпаеваның ғылыми еңбегінде орыс тілінде оқытатын мектептердің бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы ретінде қазақ халқының ойындарын пайдаланудың теориялық-әдістемелік негіздері жасалып, олардың тәрбиелік мүмкіндіктері айқындалған.

Қорыта келе ұлттық ойындарды көбірек қолданудың нәтижесінде балалардың ойын ойнап үйренуге деген қызығушылықтары арта түсті. Ұлттық ойындар арқылы баланың бойында адамгершілік қасиеттері мен іс - әрекетке деген қызығушылығы қалыптаса бастады. Бұл өз кезегінде шығармашылық қызметтін күрделі нысандарына одан әрі өту үшін негіз құрады. Ұлттық ойын балаларды басқа адамдармен өзара қарым-қатынас жасау қабілетін дамытуға үлкен әсер етті. өз әрекеттерімен ойында түсіндіруге, оларды басқа балалардың әрекетімен келісе білуге үйренді. Ойын сабақ кезінде балалардың танымдылық белсенділігін дамытуға көмектесті. Балалар ұлттық ойындарды ойнау арқылы кеңістікті бағдарлауға үйрене отырып, ойынның мақсатын меңгерді. Сондай-ақ ойын барысында қолданылатын мәтіндер мен тақпақтарды, өлең жолдарын қайталап айту арқылы балалардың тілдері жаттықты. Санай білу дағдылары неғұрлым тез қалыптасты. Сабаққа жаттығулар мен ойындарды пайдалану арқылы балалардың ынтасы мен зейінін арттыруға болатындығына көз жеткіздік. Ұлттық ойын жағдаяттарын пайдалану арқылы әр бала бір бірімен әңгімелесуі, сөйлесу үшін өздері бір біріне сұрақ қоя білу әдісін меңгерді.

Іс – тәжірибені қорғау барысында балалардың қарым-қатынастық мүмкіндіктерін арттыруға мынадай жұмыс шаралар мысал бола алады:

1. 
   Белгілі тақырып бойынша сұрақ – жауап түрінде пікір алысу.
   
2. 
   Қосалқы әдеби материалдарға сүйене отырып, сөздік қорын байыту.
   
3. 
   Жаңа сөздерді қолдана отырып, баланы жеке сөйлеу тілін дамыту.
   
4. 
   Топ ішіндегі қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу.
   

Ұлттық ойынды балалық шақтан бастап үйретудің маңызы зор. Себебі, осы жаста үйренгенің тез есте сақтап қалады. Бұған іс-тәжірибе барысында көз жеткіздік.

Осындай ұлттық ойындарды ойнау арқылы балаларды туыстыққа, ынтымақтықққа, әдептілікке, татулыққа, достыққа және патриоттық сезімге тәрбиелінді деп ойлаймын. Егер тәрбиеші ойынды дұрыс ұйымдастыра алса, өз алдына қойған мақсатына жетеді. Балаға тән тағы бір қасиет бәрін өзім істеймін деп талпынады. Баланың осы талпынысын қоштап, көмектесіп, сенім білдіріп отырамын. Мен ұлттық ойындарды ойнау арқылы әр баланың игі бастамасын қолдап оның бойындағы жақсы қасиеттерді өрбітуге ықпал етуге тырысамын, әр баланың өзіндік мінез-құлқының қалыптастыруна көмектесудемін.
Ұлттық ойындарды пайдалана отырып өткізген сабақ үлгілері
Сабақтын тақырыбы: «Жайлауда»

Сабақтың мақсаты: Балаларға ұлттық ойындарды тәрбие беру, еліне деген сүйіспеншілігін арттыру; Еңбекке, төзімділікке, ертілікке тәрбиелеу, Отанын, жерінің табиғатын сүйе білуге баулу; Ойынның шартын дұрыс орындай білуге, аяғына дейін ойнай білуге дағдыландыру; Ұйымшылдыққ, бір-біріне қамқор бола білуге үйрету.

Сабақ барысында: Балалар әдемі табиғат көрінісімен безендірілген музыка залына келіп,отырған қонақтармен амандасады.

Тәрбиеші: Бүгінгі сабаққа көп келіп қатысып отырғандықтан күнделікті сабақтың ерекше өтетінінайта келіп, бүгін (Қабырғада сүйеулі тұрған ойыншық аттарға қарап:) біз балалар жайлауға шығамыз- дейді.

(Қабырғаға сүйеулі тұрған ойыншық аттарға қарап:)

Міне, біздің арғымақтарымыз әзір тұр. Аттарыңа мініңдер. (Балалар бір-бір ойыншық аттарды алып, мініп, бірінің артынан бірі ретімен тұрып, дайындала бастайды.)

«Сал күрең» күйі естіледі, балалар бір- бір атын басын ұстап шаба жөнеледі.Залдың орталық қабырғасына жеткеннен кейін, бір шенбер айналып өтіп тоқтайды.

Осы кезде күйтабақтан Динаның «Тойбастар» күйі орындалып, балалар оны ұйып тындайды.Күй аяқталған соң балаларға сұрақ қойылып, тындалған күй жайлы әңгіме жүргізді.

• 
  Сонымен балалар, жайлауда үлкен той болып жатыр екен.
  
• 
  Қане, біз де тойлайық. Айтыңдаршы балалар, жайлауға жұрт қай уақытта шығады?.
  
• 
  Балалар : Жаз шыға, қыс өтіп, қар еріп, шөп шығып, күн жылынғанда.
  
• 
  Тәрбиеші :Ал балалар, біз көктем туралы ән білеміз бе?
  
• 
  (Осы кезде Қ. Қуатбаевтың «Көктем» әнінің сөзінің мазмұнына сай қимылдарды көрсете отырып, шеңберде жүру арқылы сергіту сәті орындалады).
  
• 
  Өлеңді орындап болған кезде, залға асыға басып Алдар Көсе кіреді.
  
• 
  Алдар Көсе :Той тойланып, думандатып жатқан кімдер дем, өзіміздің «Қызғалдақ» тобының балалары екен ғой.
  
• 
  Сәлеметсіңдер ме балалар? ( балалар амандасады).
  
• 
  Алдар Көсе : Иә, тойларың тойға ұлассын!
  
• 
  Жайлауға шығып, тамаша табиғаттың аясында тойлап жатыр екнсіңдер. Енді менімен бірге «Қамшы алу» ойының ойнайық.
  
• 
  Ойының мақсаты : Балаларды ептілікке, жылдамдыққа үйрету.
  
• 
  Ойынын шарты : Балалар шеңбер жасап тұрады да, әр баланың тұсына жерге қамшы қойылады, әуен ойналған кезде немесе тәрбиешінің белгісімен балаларқимылдар жасап, қамшыны айналып жүреді. Әуен тоқтағанда, немесе тәрбиешінің белгісі бойынша 2-3 қамшы алынып тасталады да, қалған қамшыны балалар алып үлгеру керек. Қамшы ала алмаған балалар ойыннан шығады. Қамшыны әр ойын сайын азайтып, бір қамшы қалдырып, ойынды жалғыстыру. Сонғы қамшыны қай бала алса, сол жеңіске жетеді.
  
• 
  Алдар Көсе : Сендер өте епті екнсіңдер, мен сендермен ойнағаныма өте риза болдым. Ойын ойнадық, енді балалар сендер би де білетін шғарсыңдар?
  
• 
  Топтағы барлық балалар қазақтың халық әуені «Бипыл» музыкасына «Бипыл» биін билейді.
  
• 
  Алдар Көсе : Ой, жарайсындар, тамаша билейді екенсіңдер. Енді кім маған көктем туралы тақпақ айтып береді?
  

Көктемде.

Көктем, көктем, көктемде,

Қүстар келіп жатқанда,

Қуанып бір қаламыз

Әнмен қарсы аламыз.

Өлең: Көктем көркі.

Сансыз көкек сұнқылдап,

Көктем келді ертелеп.

Нәзік үнмен сынқылдап,

Бұйра бұлақ еркелеп,

Көктем бұлттар еркелеп,

Жерге төкті өрмеген.

Өте тамаша оқиды екенсіңдер, балалар. Енді сендердің арғымақтарыңмен «Қыз қуу» ойынын ойнайық. (Ойын «Қыз қуу»).

Барлық бала қосылып Ә. Еспаевтың « Ойлан, тап» әнің әуеніне салып.

Балалармыз көңілді,

Қайғыруды білмейміз.

Біз сүйеміз өмірді,

Ойнаймыз да билейміз.

Зымыраймыз көгалда......

Осы әуенмен шеңбер жасап тұрып, «Сақина салу» ойыны Алдар Көсемен бірге ойналады.

Алдар Көсе : Ал, балалар, тағы қандай өнерлерің бар?

Осы кезде, қыздар тобы ортаға шығып, «Кел билейік» әнін билеп тұрып орындап береді.

Муз. Б. Байкадамовтікі.

Сөзі М.Әлімбаевтікі.

Кел билейік, кел билейік

Неге тұрсын билемей?

Кел билейік, іркілмейік,

Неге отырсың үйренбей?

Жалуғыды білмейміз,

Жабығуды білмейміз,

Жауқазындай көзді тартып,

Жайраң қағып билейміз.

Біз өнерсіз баламыз ба,

Көрсін аға-апалар.

Көсін папа, мамыз да,

Ырза болсын аталар.

Бақшамызға қайтайық.

Менің «атым» жоқ. Біреуіне міңгесейін,- деп Алдар Көсе ең алдыңғы баланың атының артына отырып,балаларды бастап, «Сал күрең» күйінің желісімен залдан шығып кетеді.

Ертегі: «Құмырсқа мен көгершін»

Мақсаты: Балаларға көгершіннің бейбітшілік құсы екені туралы түсінік беру және құмырсқаның еңбекқорлығы жайлы түсіндіру. Рольдерді көркемдеп, сюжеттеп бөліп орындауға баулу. Ертегі кейіпкерлері туралы жұмбақ, мақал-мәтел, тақпақтар, сондай-ақ ертегіні мәнерлеп айту арқылы тіл байлықтарын дамыту. Ертегі мазмұны арқылы балаларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Балалар ән ырғағымен залға кіреді.

1 – ші бөлімде тәрбиеші сурет бойынша ертегіні балаларға әңгімелеп есиеріне салады, бір-екі балаға ертегі мазмұнын айтқызады.

Сабақтың 2-ші бөлімінде тәрбиеші балаларды екі топқа бөледі. 1-ші топ «Құмырсқалар», 2-ші топ «Көгершіндер».

Ал, балалар, біз бәріміз көгершіндерміз, өзенге саяхатқа барайық.. Өзенге келген мезетте су ішуге келген құмырсқаны көреді. Кенеттен толқын болып, құмырсқа суға кетіп қала жаздайды. Сол кезде көгершіндер суға бұтақ тастайды, құмырсқа бұтаққа жабысып, судан шығады. Содан бір мерген тор құрып, көгершінді ұстауды ойлапты. Сонда әлгі құмырсқа мергенге жабысып, аяғын алыпты.

Мерген бұл не?- деп торынтастай бергенде көгершін ұшып кетіпті.

Қане, балалар енді біз де бір сәт көгершінге ұқсап ұшып, сергіп алайық.

Көгершінге ұқсайық,

Қане, қанат жазайық.

Көгершін боп ұшайық,

Ұшып-ұшып алайық.

Тәрбиеші балалардан: - Көгершін қандай қайырымдылық жасады? Құмырсқа көгершінге қалай көмектесті? Мерген не істемекші болды? – деп сұрайды.

Тәрбиеші балалардың жауабына риза болып, оларға жылы лебізін білдіреді. Сонан соң оларға ертегілер елінен Ақ әженің біраз сыйлықтар ала келгенін хабарлап қуантады.

Сабақтың 3-ші бөлімінде көгершін, құмырсқа туралы тақпақтар, еңбекке, достыққа, адамгершілікке баулу тұрғысынан мақал-мәтелдер айтылады. Балалар сұрақтарға толық жауап береді.

Сабақтың соңғы 4-ші бөлімінде балалар «Ақ көгершін» әнін хормен орындайды. Екі топқа бөлініп 1-ші топ көгершін, 2-ші топ құмырсқа бейнелерін ән әуенімен түсті үлгілер мен құрайды. Көгершін деген сөзді алақан соғу арқылы буынға бөледі.

«Ұшты-ұшты» - дидактикалық ойыны ойналады. Ойын арқылы балалар тапқырлыққа, сезімталдыққа баулынады. Қыздар тобы «Көгершін» биін билейді.

Сабақтың соңында жақсы қатысқан балалар мадақталып, ертегі елінен келген Ақ әженің сыйлықтары үлестіріліп беріледі.

Мен ақылды баламын,

қиындықтан қорықпаймын.

Мен жаспын, қандай әдемімін.

Менің қолымнан көптеген жақсылық келеді

Мен халқыма қызмет етемін.

-жақсы балалар.

Тәрбиеші:

• 
  Балалар өткенде мен сендерге қандай тапсырма бердім?
  

• 
  Нан туралы мәліметтер.
  

• 
  Олай болса бүгінігі біздің іс-әрекетіміздің тақырыбы: «Нан дастарханға қалай келеді?» деп аталады. Қанеки барлығымыз өз орындарымызға отырайық. Балалар «Нан – береке бастауы», «Дастархан көркі – нан» демекші бүгінгі іс-әрекетімізде бірлесе ата-аналармен нан жайлы әзірленген жұмыстарыңды ортаға салып бөлісейік.
  

Балалардың көңілді, әрі қуанышты өмір сүруі үшін дастарханға келетін бір түйір нанға қаншама адамның маңдай тері сіңеді. Енді соған тереңірек тоқталайық.

• 
  Ерте көктем келісімен адамдар трактормен жер жыртып, дән себеді. Оны күтіп, баптайды. Тыңайтқыштар сеуіп, арам шөптерін жұлып, зиянкестерге қарсы дәрі сеуіп жаз бойы егін басында жүреді.
  

демей, түн демей егін алқабында егін жинаумен болады. Жиналған

егінді машинаға құйып, диірменге апарады.Диірменде бидайдан ұн

тартады. Ұнның үш сорты болады. Ұнды қапқа салып, вагондарға тиеп,

қалалар мен ауылдарға жөнелтеді. Қапқа салынған ұн наубайханаларға

апарылады.

• 
  Наубайханада ұнның әр сортынан нан түрлері пісіріледі. Наубайханада ұннан қамыр илеп, қамырдан нанның формасын жасап, пешке салып пісіреді. Наубайханадан дүкендерге жіберіледі. Дүкеннен адамдар сатып алып, дастарханға қояды. Міне, нанның дастарханға келуі үшін қаншама адамның маңдай тері сіңеді.Тек қана қазіргі заманда ғана емес ел басына қатер төнген ауыр да қасіретті күндерде де адамдар егін басында ерінбей, жан аямай еңбек еткен.
  

• 
  Өндірген өнімдерін Ұлы Отан соғысына жіберіп отырған. Соғысқа қатысқан аталарымызға ас-суды соғыс кезінде елде қалған әйел-аналар күні-түні жұмыс істеп жіберіп отырған.Соғыс кезінде елде қалған ер азаматтар мен әйелдер жан аямай еңбек еткен. Сондай азаматтардың бірі – Ыбырай Жақаев.
  

• 
  Егін басында ер азаматтармен қатар әйелдерде еңбек етті. Атағы бүкіл елге тараған Кәмшат Дөненбаева сынды апаларымыз да бар. Ол - қазіргі кезде немере тәрбиелеп отырған ардақты әже.
  

-Біздің елімізде көптеген облыстарда бидай егіліп жиналуда. Атап

айтқанда Ақмола, Ақтөбе, Қостанай, Павлодар, Орал облыстарында

бидай егіліп, өндіріледі. Біздің еліміз өте бай. Осы байлығымызды

Қазақстан Республикасының рәміздерінің бірі Елтаңбада көрсеткен.

Нанда 40 пайыздан 50 пайызға дейін углевод, сондай-ақ белок пен

аздаған май бар.Нанның әртүрлі сорттарында 5 пайыздан 8 пайызға

дейін ақуыз бар.

- Балалар біз қазір ойын ойнаймыз. Тойдың сәні әнменен- демекші ендігі

кезекте нан туралы мақал-мәтел айтайық.

1.Қоныс көркі – там,

Дастархан көркі – ... .

2.Дастарханында наны жоқтың

Тамағының .... жоқ.

3.Нан болса, .. болады.

4.Тістем нанның қадірін,

Тарыққанда ........ .

5.Нан қиқымын шашпаңдар,

Жерде жатса ......... .

-Ұлттық ойын «Тақия тастау» ойыны- нан түрлерін ата.

• 
  Нан – ас атасы. Ол бидай ұнынан жасалады. Нанды жерге тастамайды, үстінен аттамайды, үстіне ешбір затты қоймайды. Нанды бір қолмен үзіп жемейді. Қазақтар нанды қасиетті санайды. Мыжыма – ыстық нанды үзіп-үзіп сары маймен шарада араластырып жасайтын тағам. Ашығып келгенде тамақ піскенше мыжыма жеп алсаң, қарның тоқ.
  

• 
  Қиықша – қамырын жұқа илеп, жалпақтау әрі қиық-шалап кесіп алып, бауырсақ тәрізді майға пісіреді. Қиық-шамен шай ішсең дәмі қан-дай тәтті десеңші.
  

• 
  Шелпек – Айт күндерінде, аруақтарды еске алғанда, ас бергенде пісіріледі. Қамырды жұқалап әзірлеп, майға пісіреді. Шелпек жеті нан, тоғыз нан болады.
  

• 
  Таба нан – тапаға салып пісіріледі. Пісірер алдында қамыр бетіне бармақпен басып ойық жасайды. Қалыпқа салып пісірген наннан таба нан әлдеқайда дәмді де құнарлы.
  

• 
  Төп – тарының шикі, піскен сөгінен, талқанынан, күріштен әзірленетін дәмді тағам. Қазанға су құйылып, тұз салынып пісіріледі де үстіне шыжық, май қосып әкелінеді.
  

• 
  Қазанжаппа - ұннан қа- мыр илеп, оны жұқалап, дөңгелек етіп жасайды да ыстық қазанға жапсырады. Піскен соң үстіне не май, не қаймақ жағады. Жарма – қуырылған бидайды, піскен сөкті диірменге өте ұнтақтамай тартып, жарма жасап, сүтке, қаймаққа, майға, айранға былғап әзірлейді.
  

• 
  Күлше – қатты иленген қамырды домалақтап, сопақшалап қызуы мол қоламтаға көміп, 15-20 минуттан соң алып, жейді.
  

• 
  Төңкерме – қызған қа-занға бидай ұнын себелеп қуырып, басқа ыдысқа салып алып, қазанға мал майын турап шыжғырып, үстіне су, сүт құяды. Қуырылған ұнды қосып, тұз салып, араластырады да дастарханға қояды. Быламық – ұннан, тал-қаннан, бидай жармасынан жасалатын тағам. Ұнды, жарманы қазанға аздап қуырып алып, қойдың шыжғырылған іш майын қосып, үстіне су құйып, үздіксіз араластырып жасайды. Көбінесе қарттарға, сәбиге береді.
  

• 
  Нан салма – етке салатын 2-3 нан жайманы суға қайнатып пісіріп алады да алдын-ала сары майға қуы-рылған жұмыртқаны үстіне салып дайындайды. Қолдама – сүтке немесе сорпаға иленген нанды майлы сорпаға салып пісіреді.
  

• 
  «Сылқ етер» - жайма наннан жасалады. Суға піскен жұмыртқаны үстіне турап салып, әкеледі. Бүркеме – жаңа піскен ақ ірімшікті қамырға орап, бетіне май жағып, табаға салып, қоламтада пісіреді.
  

• 
  Ботқа – дәнді дақылды суға қайнатып жасайды. Олар: күріш, бидай, жүгері, қарақұмық, лобия, тары, ноқат т.б. Бір немесе бірнеше дән түрлерінің қою қайнатысынан әзірлейді. Бауырсақ – бидай ұнын ашытып, әртүрлі үлгіде жасап майға пісіреді. Қазақтың той, мереке дастарханында міндетті түрде бауырсақ болуға тиісті. Ыстық бауырсаққа сары ма жағып жесең, өте дәмді. Құймақ - ұнға жұмыртқа, қант, май, сүт қосып, суға араластырып, сұйық күйінде қазандағы майға пісіріп әзір-лейді. Оны шаймен жейді. Қонаққа құймақ құйып берсең, қатты риза болып қалады. Боза – дәнді дақылдардан ашытып жасайтын сусын. Олар: жас боза, қорланған боза, уытсыз, жай ашытылған мақсым боза.
  

• 
  Ұлттық ойындар «Арқан тарту». Тыйым сөздер мен мақал-мәтелдерді айтқызу.
  
• 
  Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей.
  
• 
  Жалқаудың жаны тәтті, еңбектің наны тәтті.
  
• 
  Ас адамның арқауы.
  
• 
  Ас атасы –нан.
  
• 
  Нан болса, ән болады.
  

• 
  Өте жақсы, нан туралы көп мәлімет жинапсыңдар. Олай болса, Айгул Абдықасымқызымен бірлесе отырып нан түрлерін мүсіндейік.
  

Нан –ардақты адал ас,

Кәрі-жас одан аттамас.

Нандай жоқ қой асыл дән,

Жеп үйреген жасыңнан.

Дастарханнан нан кетсе,

Береке кетер асыңнан.

2 бала:

Ей, балалар, балалар,

Болмаңдар,сірә, нанға тар.

Өмірдің алтын арқауы,

Бар қасиет нанда бар.

3 бала:

Даланың арынан,

Даланың таңынан,

Даланың жанынан өседі,

Нан – жемісі ол кешегі.

Нан-өмір,

Жеміспен алып келген кешегі.

Нанға пірім деп,

Жырым деп табынам.

4 бала:

Нанда өмірдің иісі мен дәні бар,

Нанда адамның еңбегі мен ары бар.

Нан - өмірдің ана сүті, арқауы,

Нансыз жерде қай өмірдің сәні бар.

6 бала:

Нан қиқымын шашпаңдар,

Жерде жатса баспаңдар.

Теріп алып қастерлеп,

Торғайларға тастаңдар!

7 бала:

Еліміздің құдіретін асырып тұрған

Менің де,

Сенің де,

Оның да мерейін үстем қып тұрған

Ол - Нан!

Хормен:

Нанды кім қорлайды,

Рефлексия. Балалар шеңберге тұрып.

• 
  Ал балалар мен сендарге мен сөзжұмбақ айтайын, сендер маған жауабын айтыңдар.
  

1. 
   Астық неден алынады?
   

• 
  Астық бидайдан алынады.
  

2. 
   Механизатор әйелді ата.
   

• 
  Камшат Доненбайевна
  

3. 
   Нан қайда пісіріледі?
   

• 
  Нан наубайханада пісіреді.
  

4. 
   Ұнның қандай сорттары бар?
   

• 
  Бидайдын ұныңнан үш сортты алады: 1,2, жоғары сорты.
  

5. 
   Ұнды шығаратын жерді қалай атайды?
   

• 
  Ұнды шығаратын жер дейірмен.
  

• 
  Балалар бүгін біз «Нан дастарханға қалай келеді?» атты тәрбие сағатымызды қорытындылай келе «Ас атасы - Нан» демекші қонақтарымызды дастарханға шақырайық бауырсақтың дәмін татсын. Біз сендермен «Қазақы дастарханым» әнін орындап тәрбие сағатымызды аяқтаймыз.
  
• 
  
  

өнер орталығы;

ғылым орталығы;

Сұрақ – жауап, түсіндіру, көрсету, үйрету, зерттеу, жапсыру, мүсіндеу, ойындар.

Шашып бізге шапағын.

Тілейміз сізге ақ танның,

Қуанышын, шаттығын.

Қайырлы таң, қайырлы күн.

Қуанышты күн бүгін.

Сәлеметсіздер ме, қонақтар!

Шаттық шеңбер:

• 
  Әрқайсыларынның алдарында сиқырлы дөңгелектер жатыр, оларды алып, артын аударып қарасаңдар сиқыр табасындар онда бір – біріңмен қалай сәлемдесу керектігінің сиқырын көресіңдер. Егер күлкі бейнеленсе, онда бір – бірімізге күлімдей қарайық, алақан суреттенсе қолымызды қысып, амандасайық, жүрек бейнеленген болса – құшақтасайық, күн бейнеленген болса – жақсы сәлемдесейік.
  

Көктем шығып кар еріп,

Жадырайды қыр басы.

Ақ қайында бүр жарып,

Жарасады сырғасы.

Тәрбиеші: Балалар бұл өлеңде не туралы айтылған?

Балалар: Көктем туралы.

Тәрбиеші: - О, тамаша бізге «Ару Көктем» келді.

Келді көктем арайланып,

Жер жұмақтай шырайланып.

Сағынышпен ару көктем,

Қарсы аламыз өзінді құшақ жайып.

Көктем бас иіп:- Амансындар ма балалар?

Бір – бірімізге қол беріп,

Айтамыз жақсы сөз жөн көріп.

Қалмаймыз текке іркіле,

Сыйлаймыз жылы күлкі де, – дегендей сендердің жақсы көңіл – күйлерін маған жетті. Сендерге мен қонаққа келдім.

Тәрбиеші: Қош келдіңіз ару көктем.

Ару Көктем: Қазір қандай жыл мезгілі? Неше жыл мезгілі бар?

Балалар: 4 жыл мезгілі бар. Қазір көктем.

Ару Көктем: Көктем айларын атап беріңдерші?

Балалар: Наурыз, Сәуір, Мамыр.

Ару Көктем: Рахмет балалар! Енді сендердің білімдеріңді сабақтан байқаймын.

Тәрбиеші: Дұрыс, балалар біздің бүгінгі сабағымыздың тақырыбы: «Ару Көктем» деп аталады. Әрі қарай өз білімдерімізді жетілдіру үшін үш орталықта жұмыс істейміз. Олар:

Өңер орталығында, жапсыру, мүсіндеу сабағы.

Көркем әдебиет орталығында, тіл дамыту сабағы.

Ғылым орталығы.

Қазір карточкаларды алыңдар бірінші қыздар, кейін ұлдар алады.

Төсіне қырқа тақты гүл.

Даламның көркем көктемі.

Дабылын қайта қақты бір.

Ақ қар еріп, су көбейіп, сай салаға толады,

Ағаш басы бүршік шәшіп,

Гүл бәйшешекке толады,

Бұл қай кезде болады?

(Көктем)

Жер көгере бастайды.

Ағаштар бүршік жарады.

Тәрбиеші: Айтындаршы көктемде қандай алғашқы құстар ұшып келеді?

Бала: Бозторғай, қарлығаш, су құстары, аққу, қаз, үйрек.

Тәрбиеші: Құстар туралы өлең білесің бе?

Бала: Келіп көктем құстары,

Бау-бақшада ән салды.

Оларды жас достары,

Ұя жасап қарсы алды.

Қар еріді ....... (суға айналды)

Ағаштар бүршік ......... (жарды, шашты)

Көктем айлары ......... (наурыз, сәуір, мамыр)

Көктем мерекелері ......... (8 наурыз аналар күні, 22 наурыз жыл басы, 9 мамыр жеңіс күні, 7 мамыр отан қорғаушылар күні)

Өте жақсы, енді көктемге қатысты мақал-мәтелдер білесіңдер ме?

Сәуірдегі жауын,

Сауып тұрған сауын.

Сәуір болса күн күркірер,

Күн күркіресе, көк дүркірер.

Тәрбиеші: Енді мен сендерге жұмбақ жасырамын:

Ақ сандығым ашылды,

Ішінен жібек шашылды.

(Күннің көзі)

Терезеден есіреді,

Қаранғыны көшіреді.

(Сәуле)

Қайталап атымды,

Кез келген ұяға,

Жұмыртқа саламын.

(құс)

Көктемде адамдар жер жыртып, егін егеді, ағаштар отырғызылады, гүл өсіреді. «Еңбек – түбі береке» дегендей еңбек нәтижесі арқылы гүлдер мен азықтар көп еңбектің арқасында келеді екен.

Жаман бала себепшіл.

Еңбек ерлікке жеткізеді,

Ерлік елдікке жеткізеді.

Сабақта не туралы айттық?

Ендеше кім өзі сұрақтарға жауап бере алдым деп ойласа раушан гүлін алады. Ал кім қиыншылық туды, кім сұрақтарға жауап бере алмадым дегендерің жапырақ алады. Өз өздеріңді дұрыс бағалаңдар. Енді карточкаларыңды алып шеңберге тұрыңдар.

Сергіту сәті: Тербеледі ағаштар,

Алдымнан жел еседі.

Кіп – кішкентай ағаштар,

Биік болып өседі.

Жыл мезгілі шуақты,

Жердің беті нұрланған.

Сайды қуып су ақты,

Гүлдер өсті оралған.

(Көктем)

Көктемде қандай өзгерістер болады?

Көктемде күн жылынады.

Көктемде алғашқы құстар ұшып келеді.

Көктемде адамдар қысқы киімдерін тастап, жеңіл киінеді.

Сендер қандай гүлдерді білесіңдер?

Қызғалдақ,

Жауқазын.

Тәрбиеші: Өте жақсы балалар, рахмет. Бүгін біз бәйшешек гүлін жасаймыз.

Бәйшешек гүлінің сүйретін көрсету.

Балалар кәне ойланып көріндерші, осы бәйшешек гүлін көргенде қандай сөздер айтуға болады?

Балалар: Бәйшешек нәзік,

Бәйшешек хош иісті,

Бәйшешектің түсі ақ,

Бәйшешектің жапырағы,

Бәйшешектің сабағы жасыл,

Бәйшешек әдемі.

Қазір гүлді жасауға кірісеміз:

Бәйшешекті жасау үшін сабағын жапсырамыз, жана өздерің айтқандай бәйшешектің сабағының түсі қандай? Енді екі жапырағын жапсырамыз. Қиып сабағының астына шөбін келтіреміз. Ақ қағазды бүріп үстіне жапсырамыз. Бәйшешек гүлінің түсі ақ.

Балалар седер гүлдер туралы өлең білесіңдер ме?

Гүлінді мен терейін.

Жапырағынмен жасыршы,

Құшағына енейін.

Күн шуағын төккенде .

Гүл тереміз алуан.

Шығып алып көк белге.

Гүлдер әдемі, әсем болу үшін не істеу керек?

Гүлдерді күту керек.

Су құйып отыру керек.

Тәрбиеші: Сонымен біз не жасадық?

Балалар: Біз бәйшешек гүлін жасадық.

Тәрбиеші: Бүгін сендерге сабақ ұнады ма? Бәйшешек жапсырғанда, мүсіндегенде, қиналмай, тез жасадым дегендер раушан гүлін алсын. Ал егер қиыншылық туып үлгере алмадым дегендер жапырақ аласыңдар.

Тәрбиеші: Карточкаларынды алып, шеңберге тұрындар.

Сергіту сәті: Биік болып өсейік,

Жапырақтай жайқалған.

Шетімізден шеберміз,

Жауқазындай жайқалған,

Әдемі гүлдей болып өсейік.

Ғылым орталығы

Тақырыбы: Табиғат тіршілік көзі – су.

Сабақтың мақсаты: Балалардың іс - тәжірибе жүргізу арқылы судың қасиетімен түсі, дәмі, иісі туралы зерттеу жұмыстарын жүргізу. Олардың зерттеуге деген қызығушылықтарын ояту. Тыйым сөздер, жұмбақтар арқылы бала тілін дамыту, суды қастерлеуге тәрбиелеу. Туған табиғатқа сүйіспеншілікпен, мақтаныш сезіммен қарауға баулу.

Тәрбиеші: Су сергітер денеңді,

Онымен дос болғайсын,

Судан кейін сен енді,

Ісіңді оңай жалғайсын.

Сумен өсеміз.

Сумен жуынамыз.

Сумен тамақ ішеміз.

Суға түкіруге болмайды.

Суды үнемдеп жұмсау керек.

Сусыз тіршілік жоқ.

Суды бей берекет жұмсама.

Тәрбиеші: Өте жақсы. Су тазалық пен денсаулық кепілі. Атам қазақ судың шығып жатқан жерін «әулие бұлақ» деп атаған, бұл сөзге қарағанда су – киелі.

Енді зерттеу жұмысын жүргіземіз.

Судың түсі қандай?

Балалар: Түссіз.

Тәрбиеші: Судың иісі бар ма?

Балалар: Жоқ.

Тәрбиеші: Судың дәмі қандай? Ішіп көріңдер.

Балалар: Дәмі жоқ.

Тәрбиеші: Қазір бұл суға қант салайық. Дәмі қандай болды? Қант еріді ме? Судың түсі өзгерді ме?

Балалар: Дәмі тәтті.

Суда қант еріп кетті

Түсі өзгерген жоқ.

Тәрбиеші: Екінші ыдысты алып, оған тұз қосайық. Дәмі қандай болды? Түсі өзгерді ме?

Балалар: Дәмі ащы.

Түсі өзгерген жоқ.

Балалар бұл сұйық май. Енді майды қосамыз. Майлы суды іше аласың ба?

Май суда не болып тұр?

Май қосқанда судың иісі бар ма?

Майлы судың иісі бар.

Майлы суды іше алмайды екенбіз.

Тәрбиеші: Май қосылған суды іше алмайды екенбіз. Енді бір ыдысты алып алдарыңда тұрған екі бояудың біреуін қылқаламмен алып, суға араластырыңдар. Судың түсі өзгерді ме?

Бала: Судың түсі бояу қосқанда өзгерді.

Тәрбиеші: Балалар бүгін біз суға қантты, тұзды, майды, бояуды қосып зерттегенде сумен не болғаның көрдік.

Енді су туралы жұмбақ білесіңдер ме? Білсеңдер бір-біріне жұмбақ жасырып көріңдерші.

Сұп – суық,

Тап – таза,

Тұп – тынық. Ол не?

(Су)

Дәмі де жоқ, түсі жоқ,

(Су)

Шайнамайсын, жұтасын. Ол не?

(Су)

Жыл жүреді, ай жүреді,

Сыңғырлайды, күнгірлейді,

Былдырлайды, міңгірлейді. Ол не? (Су)

Тәрбиеші: Ал балалар су туралы қандай мақал мәтелдер білесіңдер?

Балалар: Судың да сұрауы бар.

Сумен жайық әдемі,

Ескегімен қайық әдемі.

Судың басы – бұлақ,

Сөздің басы – құлақ.

Сулы жер – нұрлы жер,

Бұлақты жер – тұрақты жер.

Тәрбиеші: Өте жақсы. Балалар «кім тез айтады» деген ойын ойнайық мына суретке қараңдар, сұрағыма толық жауап беріп отырыңдар. Адамға су қалай қажет екенің айтып беріңдер.

Балалардың жауабы.

Балалар сабақ сендерге ұнады ма?

Сендер зерттегенде қиналмай, сұраққа жауап бере алдым дегендер, «раушан» гүлін алыңдар, ал егер қиналып, жауап бере алмадым дегендер «жапырақ» алыңдар. Енді карточкаларыңды алып шеңберге тұрыңдар.

Рефлексия.

Тәрбиеші: балалар бүгін болған орталықтағы жұмыстарын өздеріне ұнады ма?

Балалар: Ұнады. (қолдарымен ұнағанын көрсету).

Тәрбиеші: Қай орталықтағы жұмыс ұнады?

Ұнаса несімен ұнады?

Өнер орталығында қандай жұмыс, не істедік?

Балалар: Бәйшешек гүлін жасадық., жапсырдық, мүсіндедік.

Тәрбиеші: Тіл дамыту орталығында не істедіңдер?

Балалар: Сурет қарастырдық, көктем жайлы әңгімелестік.

Тәрбиеші: Ғылым орталығында не істедіңдер?

Балалар: Судың қасиетімен танысып, оны зерттедік.

Ару Көктем: Ал көктем туралы өлеңдер білесіңдер ме?

Бала: Жазғытұры қалмайды қыстың сызы,

Масатыдай құлпырар жердің жүзі.

Жан – жануарлар, адамзат анталаса,

Ата – анадай елжірер күнің көзі.

( Абайдың сөзі)

Бала: Қары еріп даланың,

Арықтардан су ақты.

Ақ жүзіндей ананың,

Көктем келді шуақты.

Әкел, досым,қолынды,

Татуласқан орынды.

Өкпелесіп не таптық,

Көрсет, кәне, соныңды.

Енді араздаспаймыз,

Енді әдептен аспаймыз.

Бұрынғыдай бірлесіп,

Жаңа ойын бастаймыз.
Баққа бірге кірейік,

Қол ұстасып жүрейік.

Татулықтың белгісі,

Кел, қосылып күлейік;

Ха, ха, ха, ...
Ойын бастау
Кел, ойынды бастаймыз,

Ортаға таяқ тастаймыз.

Қағып алып әуеден,

Кезектесіп ұстаймыз.

Деп білеміз жеңісі,

Сол бастайды ойынды,

Алайық солай келісіп.

Отырыңдар құр ауаны уыстап.

Бір жүзікті бәріне шығам салған боп.

Уысында құпия жүзік тұрғанын.

Сұрайсың жүзік осы алды-ау деген кісіден.

Таппай қалсаң жазаға сенсің лайықты.

Кел, ойнайық, қақпақыл.

Бес тас ойнап достасты,

Екі құрбы тапты ақыл.

Орталары тап-тақыр.

Достары ойын бақылап

Кезек күтіп сапта тұр.

Қорасына қамады.

Қол сыртынан қағып ап,

Қарсыласқа ұпай салады.

Қырағы, епті болады.

Икемсіз, олақ демейсің

Қақпақылшыл баланы.

Тұрайық жолдың шетіне.

Қол ұстасып алайық,

Ажырамастай бекіне.

Ойынға бала көп керек,

Қалмасын ешкім өкпелеп.

Ақсерек – Көксерек,

Сіздерге бізден кім керек?
Екінші топ:

Мықты біздің шебіміз,

Бұздырмаймыз, тегі, біз.

Болса сынап көріңіз,

Күшіңіз бен ебіңіз.

Біздің берік араны, -

Екпінмен соғып қалады.

Бұзса олжа алады,

Бұзбаса тұтқын болады.

Шақырамыз сынаққа,

...... – деген баланы.
Сөз сайыс
Сөзді А-дан басталар

Ортаға біреу тастайды.

Сөз тауып сондай басқалар,

Кезекпен дереу қостайды.

Жаңа сөз әркім табады

Кім А-дан сөз білмесе,

Ойыннан шығып қалады.

Туып бірін алайық.

Сөйткен пайда табады,

Сөздік қоры молайып.

Қыз айтып ұлдың есімін,

Мәреге қарай жүреді,

Тоқталса жоқ кешірім.

Екі-үш аттап баса алмай,

Бәрі де жатты жеңіліп,

Ду күлкіден қаша алмай.

Жеті атадан бастады.

Жаңылмай айтып көп атты,

Қол соқты құптап жас-кәрі.

Болып еді наразы.

Тапқырлық, - деп төреші,

Жаңылға ел болады разы.

Аты оның «Тақия тастамақ».

Шеңберді айнала бастаймын.

Бірінің тұсыңа жеткенде,

Сездірмей тақия тастаймын.
Ақырын, аспаймын, саспаймын,

Шеңберді айнала бастаймын.

Бірінің тұсыңа жеткенде,

Сездірмей тақия тастаймын.

Түк сезбей отырсаң омалып.

Тақиямен төмпештеп қуамы,

Маубасқа керегі сол анық.

Іске жан болғаным жоқ қыры.

Орныңа жеткенше жүгіріп,

Өзіңнен аламын соққыны.

Ойынды басынан бастауға.

Сезімтал балаға күлкі боп,

Тағы кім сұрар деп бас сауға.

Тамаша екен бүгін бақ.

Жасырын деп тасама,

Ағаштар тұр сыбырлап.

Кімдер қайда тығылмақ.

Көрсем қайда тығылмақ.

Көрсем айтып қоям деп,

Торғайлар жүр шырылдап.
Бұғын, бұғын, бұғынбақ,

Болсаң мені ұғынбақ,

Болсаң мені ұғынбақ,

Кімге келсе сөз соңы,

Көз жұмын артқа бұрылмақ.
Алтыбақан
Алтыбақан тебеміз,

Жеткенше көкке төбеміз.

Көтеріліп биікке,

Алыстарды көреміз.

Кезектесіп тербейміз.

Бірімізге-біріміз,

Көмектесіп өрлейміз.

Алтыбақан тебеміз.

Бірімізге-біріміз,

Түсіп орын береміз.

Бұларды ұмытпайсың болсаң зерек.

Шылдыр шүмек, кішкене бөбенк мынау,

Әрнені бес саусақтай білу керек.

Сен қызметке бар,

Сен басқа елге бар,

Сен әскерге бар.

Сен оқуға бар,

Сен осында қал.

Күтесің келсе қонақ.

Мына жерде май бар,

Мына жерде ет бар,

Мына жерде сүт бар.

Мына жерде қатық бар,

Мына жерде қытық бар.

Орамалмен көзін мықтап байлаймыз.

Тым қырағы, сақ боламыз аса біз.

Тырысамыз түспеуге оның қолына.

Бейғамды іздеп енді ол маңды айналар.

Бұл да баба мұрасы

Лақтырады бір бала

Жеткенінше құлашы.

Ақсүйек тауып алмаққа.

Кім алдымен табар, деп,

Қой маңайды барлап та.

Көріп қалсаң, білдірмей,

Жақындай түс бір-бірлей,

Тез жет-тағы ала қаш

Өзгелер қалсын үлгірмей.

Бастарыңды құрайды.

Қырғысың ба, қағылез,

Жүйріксің бе сынайды.

Айрылмаңдар жетектен,

Біз балапан боламыз,

Алдымызда анамыз.

Қорғайды одан анамыз.

Анамыз қалай бұрылса,

Біз сол жаққа барамыз.

Шығып қалса жетектен.

Соны ұстайды қарақұс,

Сол болады құсқа жем.

Айрылмаңдар жетектен.

Ұрынады қатерге,

Ана сөзін екі еткен.

Атамақты аяқ ойыны.

Демейді: - болды, жетті шек,

Үйренгеннің жоқ тойымы.

Кезектесіп тебеді.

Екі аяқ арқылы

Қозғайды бүкіл денені.

Еріксіз белі бұраңдап,

Екі қолы ербеңдер.

Мойыны, басы қиқандап,

Қозғалар кез келген жер.

Аяқтың алды, артымен.

Тіземен теуіп тұрып ал,

Теп секірген қалпыңмен.

Бақылап оны көреді.

Түсірмей кім көп тебе алса,

Бұл ойынды сол жеңеді.

Ойнағандарға ұнамақ.

Бір ұядан тарайды

Ұяларға құмалақ домалап.

Өзге ойындарды кетеді

Тоғызқұмалақ мың орап.

Ол үшін айтсақ жетеді

Өзгесін қойып мынаны-ақ.

Қандай деп ойы, есебі

Ойыншыны ол сынамақ.

Әр ұяға жұп етіп,

Құмалақты құрамақ.

Салғандары тақ болса,

Ұтылар оңбай тұралап.

Үлесін кім тез қамтылса,

Сол жеңер түбі уралап.

Кеңітер қиял-ойды,

Балалардың ғана емес,

Үлкендердің де ойын.

Қолының барлар ебі.

О баста бізден шыққан

Ол шахматтың тегі.

Тобық болса табақта.

Бір бала мұжып, тазалап,

Жар саладыалапқа:

Көніп келісім-шартына?

Жататын ойын бұл толық

Ата-баба салтына.

Мә, - деп берсе табанда.

Жеңеді болып ол мықты,

Жеңілемін мен ал онда.

Таба алмаса табанда.

Боламын онда мен мықты,

Жеңіледі ол ал онда.

Жеңілген сыйлық береді.

Ойнайды екеу енді өңге,

Бәріңе кезек келеді.

Жүндейміз жүнін көп қылып.

Шиыршықтап әбден қолменен

Жасаймыз шағын доп қылып.

Көп бала қатар тұрамыз.

Бірімз допты лақтырып,

Қалақпен біріміз ұрамыз.

Біріміз допты қуамыз.

Допты тез алып, үлгіріп,

Қашқанда доппен ұрамыз.

Сөреге жетпей тигізсек,

Біз жеңімпаз боп шығамыз,

Алмасақ допты тигізе

Қашуға біз бет бұрамыз.

Мүлт кетсе егер біз ұтып,

Айыпқа оны жығамыз.

Өзге істің бәрін ұмытып,

Күн ұзын сауық құрамыз.

Айыптың түрі сондай көп,

Ұшады кейде шалғай доп,

Допты алып келер жеңілген

Дем алмай «үлі,уәлләй» деп.

Зырылдауық
Жасайды қатты ағаштан

Үшкірлеп жонып бір жағын.

Арнаулы қамшы қолға алсаң,

Ұнайды оған ұрғаның.

Қарашы, - деп, зырлауын?!

Болады ермек бір қауым.
Үй ішінде ойналар,

Шағыны да болады.

Кімдікі көп айналар

Бәйгені сол алады.

Ойыншылар қол көтерер.

Ұшпайтын нәрсе айтылса,

Келесіге, - дер,- өте бер.

Ұшт-ұшты дәптер ұшты.

Ұшт-ұшты сызғыш ұшты,

Ұшт-ұшты қызғыш ұшты.

Ұшт-ұшты қарлығаш ұшты,

Ұшт-ұшты қарындаш ұшты.

Ұшт-ұшты тегене ұшты,

Ұшт-ұшты бөденеұшты.

Ұшт-ұшты тарғақ ұшты.

Ұшт-ұшты қармақ ұшты.

Көзімде бар шоңайна.

Шоңайнасы кіреді,

Жұм көзіңді, абайла!»

Көзіме шықты теріскен.

Теріскені кіреді

Көп қадалып көріссең, -

Өз жанарын зор тұтып.

Көз қадаса қалады,

Сезімді іштей толқытып.

Кірпігің кетті ұзарып,-

Деп бір-бірін қайрайды, -

Қасақана ыза қып.

Иыққа түмті бас аунап.

Көз жасыңды көрсетпей,

Оңашаға қаш аулақ.

Бір-бірін көзбен кеміріп,

Отырады емініп.

Кірпік қақса кім бұрын,

Сол қалады жеңіліп.

Білектерін түрініп.

Столдың екі жағына

Отырады қарсы жүгініп.

Алақандары ұстасып.

Бірі оңға жықпақ, бірі солға,

Білектерінде күш тасып.

Оңайлықпен беріспес.

Орындықтан дене айырып,

Көтерілуге келіспес.

Қарсылас қолын жығады.

Алшы түсіп асыға

Жүлде алып көңілі тынады.

Болмайтындай көрініп.

Ойыншылар тепе-тең

Тұралы екі бөлініп.

Ұзын арқан тасталды.

Екі жақ ұстап тізіліп,

Арқан тартубасталды.

Тартты арқанды қолдары.

Әр жақты әр ел тілеп,

«Беріспе» деп қолдады.

Батты ел-жұрт қызыққа

Өз жағын демеп әр тарап.
Ойын бұл еш залалсыз,

Күш басым жаққа тиді ерік.

Жеңіліп бір жақ амалсыз

Сызықтан өтті сүйреліп.

Екі бала күресті.

Ұстап белбеулерінен,

Алдымен иық тіресті.

Енді еріксіз белдесті.

Күшене салып тек күшке,

Оңға, солға серместі.

Көтермек болды бар күшпен.

Ал, анау жер тіреді,

Екіншісі шалды іштен.

Төрешілер байқаған:

Болды, - деп, - бұл ит жығыс,

Күрестірді қайтадан...

Отырар ұл, қыз жайлана.

Аяқтарын көсіліп,

Бастауға ойын сайлана.

Тізелеріңді сәл бүк, - дейді,

Тізелеріңнің астына

Қолдарыңды тық, - дейді.

Қолдан-қолға жасыр, - деп,

Береді бір орамал.

Тырысар «бұл асыл» деп,

Көрсетуге оны солар.

Міне кетті Монданақ.

Айту керек іздеуші

Орамал қай қолда нақ.

Жеңілген ән сап береді,

Не би билеп тебініп.
«Мысық» пен «Тышқан»
Бір бала «Мысық» болады,

Бір бала «Тышқан» болады.

Қол ұстасып қалғаны

«Тышқанды» қоршап алады.

«Тышқанның» мықты қамалы.

«Мысық» ішке енуге

Бар айла, күшін салады.

«Тышқан» шығар тесіктен.

Ұстай алмай «Тышқанды»

«Мысық» қатты өшіккен

Қимылға көшіп, сөз қалып.

Денелері шынығар

Шуласып, күліп, мәз болып.

Асықты да таңдай біл.

Айыр бүге-шігесін

Маманданған жандай бір.

Сақаң болсын салмақты.

Сүйсінтіп ол толтырсын

Сұқ саусақ пен бармақты.

Алшы түссін иірсең.

Тәйкесі мен шоңқайын

Көрме, әсте, бұйым сен.

Ұшсын көздеп атқаның.

Тек ойын боп жүрмесін

Тапқаның мен баққаның.

Межелі жерге тігеді.

Белгіленген қышықтан

Атуға белін бүгеді.

Асықпай асық көздейді.

Балалар тұрғын жиылып:

• 
  Атсаңшы, бол тез! – дейді.
  

Сақасы тисе асыққа

Асықты ұтып алады.

Тимесе сол қашыққа

Екінші бала барады.
Хан сайлау
Бестен бе, әлде оннан ба,

Әр бала асық қосады.

Жиналып бәрі болғанда,

Бір бала жерге шашады.

Қарсылас хан ғып сайлайды.

Біткенше ойын ал оған

Тиіспеу жағын ойлайды.

Тигізсе бірін алады.

Тигізбесе қарсыға

Кезегінбере салады.

Осылай ата береді.

Кім көп тигізе біледі

Сол бала түбі жеңеді.

Жараған атта жоқ тағат.

Желпінер жиі жер тарпып,

Дегендей ұшар соқ сағат.

Салсын деп назар жұрт елеп.

Жабулап бала мінгізген

Бәйге аттар шықты бір бөлек.

Жасқанбас одан бап барда.

«Жигули», «Волга» жүйткиді

Қызмет етіп аттарға.

Айналма бәйге басталды.

Қалың ел шықты далаға

Қаптаған үйлер бос қалды.

Қалың ел атқа қонғанда.

Ақ үйді алған ортаға,

Ұқсады қара орманға.

Алайық дей ме жарысып.

Атылып көкке шапшиды,

Ауыздықтармен алысып.

Бір дүрбі жерден тараған.

Үзеңгілер де үн қосты,

Тебінген кездеәр адам.

Кеудені қуат кере ме.

Елеңдеп ерлер е десті,

Еріксіз қозып делебе.

Тізгінін тартқан тыңды аттар.

Ортаға тойдың иесі

Лақтырды үйден көкпар.

Көлденең тістеп қамшысын,

Қалт етпей бағып қарсысын.

Дебейлеп атын тебініп,

Қолына жиып бар күшін.
Жабысты белге шап беріп,

Шапшыды көкке ат келіп.

Шалқалап бірі түзелді,

Бәріміз бірден «қап» дедік.

Арпалысқаннан күш қашты.

Тартына жүріп тап берген

Әдісқой ойы іске асты.

Танытып күшін тасыған,

Асырып аттың басынан.

Тайқыды, жерге тастай сап

Алақан қағып жас ұлан.

Аты да шұлғып сылаңдай.

Жеңілген жігіт жер болып,

Орнынан жатты тұра алмай.

Құйындап қатты шауып

Келе жатып,

Сырыққа ілген жамбыны

Алар атып.

Құйындап қатты шауып

Келе жатып,

Жерге иіліп жамбыны

Алсаң

Бақыт.
Оқу-тәрбие үрдісінде қолданылатын ұлттық ойындар

абзал.

Ойын арқылы өткізген сабақтарда балалар өздерін еркін ұстап, олардың білуге деген белсенділігі артатыны байқалады. Ойын үстінде бала өзін-өзі ұмытып, іс-әрекетке ден қойып,өзгелермен еркін ынтымақтасып, бірге еңбек етуге құштар болатындығы байқалады. Осы тәжірибелердің негізінде ойын элементтерін сабақ үстінде барынша кең қолдануға көше бастадым.

Мысалы, «Сауат ашу»сабағында өткенде түрлі ойын арқылы тақырыпты балаларға қызықты етіп түсіндіруге болады. «Әріптер» мен «Буындар» түсіндіргенде,жарыс ойындары қолданылады. Тәрбиеші суреттерді тақтаға бір жол етіп іледі де,балалар суретке тиісті сөздерді тауып, екінші қатарға жазуды талап етеді. Ойынның тәртібі бойынша берілген сөздерді кім бөгелмей дұрыс және көп айтса, сол ұпай алады. Ұпайды көп жинаған қатар жеңіп шығады.

Мысалы: Биік-аласа; үлкен- кіші; күн-түн; жуан -жіңішке; суық-жылы; жарық- қараңғы; қатты –жұмсақ; кен –тар т.б. ойын жалғаса береді. Белгілі уақытта балалар орындарын ауыстырады. Бөгелмей дұрыс жауап қайтарған бала ұпайды көп алып, жеңіске жетеді.

Кеңістікті өткен кезде ,санамаққа байланысты халқымыздың дәстүрлі айтыс өнеріне орай «Айтыс» ойынын өткізуге болады. Сабақта сан тақырыбына өткенде бала сан ойлап айтады да, екінші бала оның айтқан сан есіміне ұқсайтын күлкілі сөз тауып, жауап қайтарады. Ойынға бүкіл топтағы балалар қатынасады. Бірінші бала «Бір» дегенде;екіншібала: «Топқа тез кір» дейді. Ойынды балалар жалғастыра түседі.

• 
  Екі.
  
• 
  Қашып кетті үйден ешкі .
  
• 
  Үш.
  
• 
  Жинап алдым көп күш.
  
• 
  Төрт.
  
• 
  Ол жанып тұрған өрт.
  
• 
  Бес.
  
• 
  Үлкен адам қателеспес.
  
• 
  Алты.
  
• 
  Қыз ұзату салты.
  
• 
  Жеті.
  
• 
  Қуыршақтың аппақ беті.
  
• 
  Сегіз.
  
• 
  Көршіміз ағайынды егіз.
  
• 
  Тоғыз.
  
• 
  Мынау сиқырлы қара қобыз.
  
• 
  Он.
  
• 
  Сыйлыққа тарттым тон, т.б.
  

Балалардың ойлау қабілетін дамыту мақсатымен «Кім жылдам?» ойынын ұйымдастыруға болады. Ол үшін шеңбер сызылады да, ол тең бөліктерге бөлініп, әрбір бөлікке бір-бірден әріп жазылады. Кейде шеңберді бірнеше қабат етіп, топтағы балалардың санына лайықты сызуға да болады. Айталық,топта үш команда болса, шеңберді үшеу етіп сызып, әр шеңбердің ішіне бір-бірден зат қойылады. Осы шеңбердің ішіндегі затты қай топтың балалары бұрын айтса , солар жеңген болып табылады. Бұл ойын баланың ұшқыр ойлауына,тапқырлықтарын ұштай түсуіне негіз қалайды. Ойынды жұмбақтарды өткен кезде ойнатуға болады.

Тәрбиеші:

• 
  Кейбір балалар үлкен адамдармен сөйлескенде дөрекі сөйлеседі. Әдеп-
  

• 
  Ойынға да, жұмысқа да бос, болбыр болса, ондай баланы кім дейміз?
  

Талапты ерге нұр жауады.

Басы аманның малы түгел.

Қарманған қарап қалмас.

Бос белбеу, - дейміз деп жауап берді бала.

- Көрінгеннен қорқатын баланы кім дейміз?

- Сужүрек дейміз,- деп жауап берді бала.

Бұл ойын арқылы балалардың тұрақты сөз тіркестерін жеңіл игеріп,

ұққандарын байқадық.

Балалар «Баян ауылы» және «Бурабай ауылы» деп екі топқа бөлінеді. Топ басшылары сайланады.Сөздер арқылы бір-біріне сәлем жолдайды. Осыдан кейін балаларға ауылға сыйлы қонақтар келгенін хабарлаймын да, сұрақтар қоямын.

Тәрбиеші: 1-топқа. Келген қонақтарға қандай сусын түрлерін ұсынамыз?

Балалар: Қымыз, шұбат, айран, т. б.

Тәрбиеші: 2- топқа. Одан кейін қандай сый –құрмет көрсетеміз?

Балалар:: Мал сойып, сый табақ түрлерін көрсетеміз.

Тәрбиеші: Сый табақтың қандай түрлерін тартамыз?

Балалар: Бас табақ,құда табақ, жай табақ,қыз табақ, күйеу табақ.

Ойын « Табақ тарту». Үстел үстіне бас табақ жасалынып(қойдың басы,

жамбас, асықты жілік салынған), кеселерге қымыз, шұбат,айран құйылып қойылған.Әр мүше мен сусындардың қасына карточкалар қойылған.

«Баян ауылының» үш бала шығып,карточканы алып, қасындағы мүшенің атын атап, сұраққа жауап береді.

1-карточка (бас) Сан дегеніміз не ?Санамақ айтып бер.

2-карточка (жамбас) Дауысты дыбыс, дауыссыз дегеніміз не?

Мысал келтір.

3-карточка(асықты жілік). Тыйым сөздерді айт.

Ал «Бурабай ауылының» үш бала кеседегі сусындарды атап, карточкалардағы мына сұрақтарға жауап береді.

4-карточка (қымыз) Негізгі Әріп дегеніміз не? Мысал келтір.

5-карточка ( шұбат) Сөйлем құра.

6-карточка ( айран) Мақал-мәтелдерді айт.

Әрине, әр сабақты тақырыпқа байланысты түрлендіріп отыру- әр тәрбиешінің шеберлігі. Сонда балалардың ана тіліне деген қызығушылығы мен ықылас-ынтасын арттырамыз,ұлттық ойын түрлерін ,ауыз әдебиеті үлгілерін сабақта пайдалана отырып, ұлттық дәстүрге деген балалардың саналы көзқарастарын қалыптастыратын боламыз.

Немесе, былай да ойнауға болады: арқаннан секіре алмай қалған бала ойыннан шығып қалады, осылайша бір ойыншы қалғанға дейін арқанды айналдыра беруге болады, соңғы қалған бір ойыншы жеіңмпаз атанады.

Ойынның екінші түрінде командаға бөлініп ойнауға болады. Белгіленген уақыт аралығында қанша бала қалады, солардың санына байланысты. Қай команданың балалары көп қалса, сол команда жеңімпаз атанады.

Сақина жасыру
Бұл ойын жасөспірімдер арасында ойналады.

Ойынды өткізу үшін басқарушы және сақина іздейтін кезекші белгіленеді. Қалған ойышылар дөңгелек шеңбер бойымен отырады тізелерін көтеріп, оның үстіне алақандарын ашып қояды. Ойын жүргізуші қарсы жұмған алақанның ішіне қолына сақина алып, әр ойыншының қолына қолын кіргізіп, сақинаны бірінде қалдырады. Басқаруша жұмулы қолын әрбір ойыншының қолына салысымен, олар алақанын жаба қалады. Сақина жасырылғаннан кейін, ойын жүргізуші күні бұрын сайланған кезекшіден «Сақина кімде» деп сұрайды, осы кезде барлық ойыншы тынышталады. Кезекші сақинаның кімде екенін табуы керек. Егер кезекші сақинаның кімде екенін тапса, онымен орын ауыстырады, ал егер таба алмаса, өлнң айтып, би билеп т.б. көрсетеді де, өз қызметін қайтадан атқарады.

Ойнаушылар көмбеде бір сызықтың бойында қатарға тұрады. Ойын жүргізушінің белгісі бойынша көмбеден 10 адымдай жерде жатқан көкпарды екі, төрт жүз әрі кеткенде бір шақырымдай жердегі екінші көмбеге кім бұрын әкелсе , сол ұтқан болады.

Егерде екінші бір ойыншы жол ортада қуып жетіп басып озатындай шамасы болса, көкпарды қарсыласының қолынан алып кете береді. Ал көкпарды алып келе жатқан ойыншының мұндай жағдайда қарсыласуына болмайды. Көкпардың орынна түйілген орамалды пайдалануға болады.
Жаяу көкпар

/екінші түрі/
Ойынның бұл түрінде екі немесе одан да көп топқа бөлінеді де, енді көкпарды көмбеге бұрын әкелген ойыншының өзі емес, сол ойыншының тобы жеңімпаз атанады. Ойын қайталанған жағдайда басқа ойыншылар қатысады.

Көрші
Ойнаушылар екі-екіден отырады да, бір ойыншы жалғыз қалдырылады. Ойын жүргізушінің мақсаты – сыңар қалған ойыншыға көрші іздеу.

Ойын жүргізуші: - саған кімнің көршісі керек?-деп сұрайды.. егер ол аразбын десе, сыңар ойыншыға келіп көрше болады. «Татумын» десе тату болғаны үшін, яғни көршісін бермегені үшін жаза тартады, сыңар ойыншының ұйғаруымен көпшілік алдында өнер көрсетеді. Ал сыңар қалған ойыншы көрші іздейді. Осылайша ойын жалғасады.

Мақсаты : Ұлттық ойын арқылы балалардың бітімінің дұрыс қалыптасуына жетілдіру, тілін дамыту, ой танымын кенейту. Ата- бабамыздың ерекше дәстүріне, бай мәдени мұрасына қамқорлықпен қарау, халқымыздың тұрмыс- тіршілігіне байланысты дүниеге келген киіз үйдің ұлттық мақтаныш екенің бала санасына жеткізу. Туған еліне сүйіспеншілік сезімдерін тәрбиелеу.

Казір « Қызғалдақ» тобынын балалары «Тұсаукесер» - салт-дәстүрін көрсетеді.

Ат қою

Қырқынан шығару

Тұсаукесер

Сүндетке отырғызу

Тілашар

Қыз ұзату

Бар, қонақтарды шақыр, той болады деп.

Сөзге ұста,

Ойға нық,

Атам біраз ойланып : «Шақыр» - деді, - келсін тез,

«Тұсаукесер» тойға жұрт – деп барып Айболдың қасына отырады.

Қонақтар келеді.

3- Бәйбішілер шығады, Аида бәйбіше, Алима бәйбіше, Амина бәйбіше.

Ол үшін арнайы ала жіп дайындалады. Сол ниеттен баланың аяғын жылдам басатын әйелге қидырады.

Сүріншек, жайбасар адамға кестірілмейді. Тұсауы кесілген баланы қолынан ұстап тез жүгіртеді, шашу шашады. Баланың ата- анасы кесушінің кәдесін береді. «Тұсаукесердің» арнайы жыры бар, жібін дайындаудың бірнеше түрлері, жолдары, сенімдері де бар.

Көбейіп, көгере берсін деп – көк шөптен есіп жасайды.

Бай болсын деп малдың тоқ ішегінен де өреді.

Адал болсын деп ала жіптен де жасайды.Өмірдегі кездескен қиыншылықты женіп, қойған мақсатына жетсін- дейді.

Ерте кезде «Тұсаукесер» өткен соң балаға Ат пен ертоқым сыйлыққа тартылған екен, балаға

Енді «Тұсаукесер»- рәсімің бастаймыз.

Аида бәйбіше мен болдым – деп айтады

Әже : келінім Назым әкел қайшынды, әкел ақ матанды, ала жібінді бер – ала жіппен кессе адал болады – деп айтатын үлкендеріміз. Назым келініқайшы, ала жіп әкеледі.

Баланың аяғын ала жіппен, тұсайды.

Қадам бассан мәз болам.Күрмеуінді шешейін

Тұсауынды кесейін деп (қайшымен ала жіпті қияды.

Қаз-қаз балам, қаз балам.

Тақымынды жаз балам.

Қадамынды қарайын.Басқанынды санайын

Қаз- қаз балам жүре ғой

Балтырынды құрай Балтырыниды түре ғой – деп (балана 3-4 рет аттатады).

Қаз-қаз балам жүре ғой

Балтырынды түре ғой

Тай- құлын боп шаба ғой

Озып бәйге ала ғой.

Қаз- баса ғой, қарағым

Құтты болсын қадамын

Өмірге аяқ баса бер

Асулардан аса бер.

Әже: Тәй- тәй балам, тәй балам,

Жүре қойшы жай, балғын

Қарыс сүйем қаз бастың

Қадамыңнан айналдым.

Ғажап дәстүр екен бұл

Тұсау үзген

Құлындай

Ақ шашты болсын,

Өмірін ұзақ болсын,

Уайымын аз болсын.

Ала тауға сыймасын

Қара биен құлындап

Қара тауға сыймасын.

Туған жерді даттама,

Туған тілден безгендерді

Мақтама

Ұлттық әдет, салт- дәстүрден аттама.

Енді ауылдың екі ауыз өленің айтайы

Әнсіз- тойдың сәні келе ме?

Ән : « Дастархан»

1. 
   Ей, халайық, халайық
   

Ас ұсынып бас тартқан

Жайнап тұр дастархан.

Қайырмасы : Дастархан – ау, дастархан

Берекелі дастархан,

Мерекелі дастархан, ей-ей.

2. Жақсы келсе құт болар

Жаман келсе жұт болар

Жолаушылар біз деген

Асыл мұра іздеген.

Қ-сы

3. Айналайын ағайын

Уайым қағы жоқ болсын

Қуанышымыз көп болсын.

Тәрбиеші : Енді қонақтар ұлттық ойындар ойнайық «Күш-сынасу»

Ата : Ал енді батамен ел көгерер, жанбырмен жер көгерер- дегендей ақсақал Ғаламат, ақсақал Сардар бата беріңіздер мына немере Айболға.

Ғаламат ақсақал : Біс-міл-лә, рах-ман- и- ра –хим.

Шынға өрле-

Тартыңба да алқынба,

Шындық үшін

Ақ алмастай жарқылда.

Сүйіндір де,

Сүініш бол еліңе,

Сүрігенде-

Арқа сүйе халқына!

Аумин!

Барған жерің базар болсын

Жүзін жарқын болсын!

Тілін ұзын болсын.

Жортқанда жолын болсын!

Денсаулығын мықты болсын!

Берген батам осы болсын.

Аумин!

Желбіресін тұлымын

Елгезек бол, еріңбе

Ілгере бас, шегінбе – деп Айболға баламызға айтқым келеді.

Келіп көргендерінізге рахмет.

Сау болыңыздар. Тойға той ұлассын.

Қимыл – қозғалыс ойындары

Үрпек төбет

Балалардың біреуі төбетті бейнелейді. Ол алға қойылған екі қолының үстіне басын қойып, еденде жатады. Қалған балалар тыныш қана мына тақпақты айтып, оның қасына келеді.

Алдыңғы екі аяққа басын сұғып,

Мінекей, үркек төбет жатыр сұлық.

Белгісіз жатқан ұйықтап, яки қалғып,

Момақан, сырт пішіні жуас, салғырт.

Оятайық, жақындап барайық та,

Қайтер екен содан соң, қарайық та.

Балалар оған еңкейіп, атын атап, алақандарын шапалақтап, қолдарын сермеп, төбетті оята бастайды. Төбет ұшып тұрады да қатты үреді. Балалар тым – тырақай қаша жөнеледі. Төбет олардың артынан қуып, біреуін ұстап алғысы келеді. Балалар бәрі бет – бетімен қашып кеткенде және тығылып қалғанша төбет қайта орнына келіп, жерге жатады. Ойын қайта жалғасады. 3-4 рет қайталанады.

Нұсқау.

Егер төбетті тәрбиеші бейнелесе, онда ол орындықта немесе орындықта отырып ұйықтайды.

Ойынға қатысушы балалар – балапандарды, тәрбиеші – тауықты бейнелейді. Балапандар ұябасармен үйлерінде (тіреулердің немесе орындықтың арасында 35-40 см биіктікке жіп тартып, қоршалған орын). Бір шетте үлкен құс тұрады. Ұябасар жіптің астынан еңбектеп, жем іздеуге аттанады. Ол «ко-ко-ко-ко» деп балапандарын шақырады. Оның шақыруы бойынша балапандар жіптің астымен еңбектей өтіп, ұябасарға қарай жүгіреді. Тауықпен бірге серуендейді, жем іздейді, еңкейеді, жүрелейді. Тәрбиешінің «Үлкен құс ұшып келеді» деуі бойынша барлық балапан тез қашып кетіп, үйге тығыла қалады. Ойын 3-4 рет қайталанады.

Балапандар үлкен құстан қашып барып, үйге келгенде, тәрбиеші жіпті сәл жоғары көтереді, өйткені балалар жіпке тиіп кетпеуі керек. Одан арғы уақыттарда ұябасардың рөлін балалардың өздері де орындай алады.

Бала допты мүмкіндігінше басына асырып, тура лақтыруға және оны қағып алуға тырысады. Егер бала допты ұстай алмаса, онда оны еденнен көтеріп алып, қайтадан барынша жоғары лақтырады.

Баланың допты бір қолмен де, екі қолмен де лақтыруына болады.

Балаға қарама – қарсы одан 1,5-2 м қашықтықта үлкен адам тұрады. Осы допты балаға лақтырады, бала оны қайта лақтырады. Осы уақытта ересек адам: «Ұста, лақтыр, түсірме!» дейді. Әр допты лақтырумен қатар айтылады. Сөзді бала допты қағып алып, асықпай лақтыратындай етіп, жайлап айту керек.

Допты қағып алу мен лақтыру дағдыларын меңгеруіне қарай бала мен үлкен адамның ара қашықтығын алыстатуға болады. Егер екі бала ойнайтын болса, үлкен адам олардың допты жақсылап лақтыруын және қағып алғанда кеуделеріне қысып тұрмауларын қадағалауы керек.

Балалар шеңбер бойымен ортадан теріс қарап тұрады. Тәрбиеші шеңбердің ортасында тұрады, үй жануарларының бірінің немесе құстың даусына келтіріп айтады. Бұдан кейін балалардың барлығы беттерін шеңбердің ортасынан қаратып бұрылады. Тәрбиеші кімге тап десе, кімнің даусы екенін сол таюады. Ойынды жүргізуші жаңадан тағайындалады. Ойын 5-6 рет қайталанады.

Егер бала қандай жануардың немесе құстың даусын салуға қиналса немесе құстың даусын салуға қиналса немесе білмесе тәрбиеші оған көмектеседі.

Балалар шеңбер бойымен қатарласа сап түзеп тұрады. Тәрбиеші балалардың көзінше 3-5 затты (кубик, жалау, сылдырмақ, доп және бақа заттар) еденге қояды да, оларды естерінде сақтауды өтінеді. Бұдан соң ойнаушылар тәрбиешінің белгісі бойынша шеңбердің ортасына арқаларымен немесе беттерін қабырғаға қаратып тұрады. Тәрбиеші әлгі заттардың бір – екеуін жасырады да: «Қараңдаршы!» - дейді. Балалар шеңбердің ортасына бұрылады да, заттарға зер сала қарап, қайсылары жоқ екенін естеріне түсіреді. Тәрбиеші кейбір балаларға кезекпен жақындайды да, ал олар қай заттардың жасырылғанын сыбырлап айтады: Ойнаушылардың көпшілігі тығылған заттарды дұрыс атаған кезде, тәрбиеші олардың атын дауыстап айтады. Ойын 4-5 рет қайталанады.

Егер ойынға ойыншықтар пайдаланылса, онда бір тектес ануарларды немесе құстарды я болмаса ағаштарды бейнелейтін бір тектес ойыншықтарды іріктеп алған дұрыс. Ойынға негізгі түстерді айыра бөлуді де алуға болады. Бұл үшін әр түсті кубиктерді, жалаушаларды, сақиналарды таңдап алады. Ойынды былай да жүргізуге болады: тәрбиеші бір затты алып ұстағанда, бір бала теріс қарайды, ол қандай заттың жасырылғанын анықтайды. Басқа ойыншылар оған сыбырламауы керек.

Бәйге ойыны кез-келген жазық жерлерде өткізіле береді. Шабандоздардың санына шек қойылмайды.