ҚазақТҰтынуодағЫ
Бірінші томдағы зерттеу пәні қосымша құн өндіру
жүктеу/скачать 2,72 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 5.5 Ф.Энгельстің экономика ғылымына қосқан үлесі.
- ТҮЙІН
| Бірінші томдағы зерттеу пәні қосымша құн өндіру мен капиталды жинақтау процесін құрайды. Талдау, тауарлық өндірістің неғұрлым абстрактылы категориясы – тауар категориясынан басталады. Маркс тауардың ішкі қарама қайшылықтарының дамуын құн формасының дамуы: кездейсоқтықтан толық ақшалай арқылы дамуын қарастырады. «Капиталдың» бірінші томының бірінші тарауында «құн» және «айырбас құны» түсінігінің айырмашылығы айқын түрде ажыратылады.
3 үлгі «Капиталдың» негізгі идеиялары Бұл тауардың арнайы бөлімі тауар фетишизмін сипаттауға арналған. Бірінші томның екінші бөлімінде ақшаның капиталға айналу процесі қаралады және өзіндік сипатты тауар «жұмыс күшін» сату, сатып-алумен байланысты капиталдың жалпыға бірдей формуласындағы қарама қайшылық қалай шешілетіні көрсетілген (4 үлгіні қараңыз). 4 үлгі Тауар – «жұмыс күшін» көрсету, алғашқы рет еңбек құн теория тұрғысынан, қосымша құнның өмір сүретінін түсіндіруге мүмкіндік берді, Маркс капиталистік өндіріс процесінің екі жақтылық сипатын көрсетті, тұрақты және өзгермелі капиталды, қосымша құнның екі формасы – абсолюті және салыстырмалы формаларды, олардың қарапайым кооперация, мануфактура және фабрика жағдайларында дамуының жалғастық кезеңдерін сипаттады. «Капиталдың» бірінші томында құн формасының жұмыс күшінің бағасына айналуы ретінде қатысатын – кесімді және мерзімді еңбекақының негізгі екі формасы зерттеледі. Маркс капиталистік жинақтау процесі: капитал құрылымы, жинақтау үлгілері, жинақтау процесінің жұмысшы табының жағдайына тигізетін әсерін талдауға үлкен көңіл бөлді. «Капиталдың» бірінші томы капиталистік жинақтаудың тарихи үрдістерін зерттеумен аяқталады. «Капиталдың» бірінші томы жарияланғаннан соң Маркс екінші томның қолжазбасымен жұмыс жасады, алайда өкінішке қарай оның мезгілсіз қазасы, бұл істі аяқтауға мүмкіндік бермеді. Екінші томның материалдарын өңдеуде оны жарыққа шығаруда Ф. Энгельс өлшеусіз үлкен жұмыс атқарды. «Капиталдың» екніші томы 1885 жылы жарыққа шықты. Ол алдымен жеке, содан соң қоғамдық капиталға қолданылатын, өндіріс пен айналымның біртұтастығы ретінде ұдайы өндіріс процесін зерттеуге арналған (5 үлгеге қараңыз). Маркс капиталдың ақшалай, өндірістік және тауарлық үш функционалдық формасының айналымын талдады. Осы томда негізгі және айналым капиталы, сондай-ақ айналым шығындары категорияларын енгізді. Өндірістік капиталдың екі жақты сипатын қарастыра отырып, Маркс мерзімді экономикалық циклдер ретінде нақты айналымды атап көрсетеді. Қоғамдық капиталдың ұдайы өндірісін зерттей отырып, осыған орай Ф. Кэненің «Экономикалық кестесіне» («қисық сызықтары») сүйену арқылы, Маркс қарапайым және кеңейтілген ұдайы өндіріс схемасын құрды. Онда қоғамдық өндірістің екі бөлімі: өндіріс құралдары өндірісі мен тұтыну заттары өндірісі арасындағы айырбастың қалай жүзеге асырылатындығы көрсетілген. 5 үлгі «Капиталдың» үшінші томын баспаға даярлау Энгельстен, екінші томға қарағанда, әзірлікті әлде қайда көп талап етті. Қолжазба материалдары қайта терең өңдеу негізінде бірдей болып шықпады. Кейбір бөлімдері, одан әрі жұмыс істеу үшін ескертпелер түрінде нұсқа ғана болды. Көптеген сұрақтар экономиканың өзгерістерімен байланысты, түзетулер мен нұсқаулар енгізуді талап етті. Сауда капиталы мен несиеге арналған қолжазба бөлімдері маңызды түрде жетілдіруді тіледі. Жекелеген тарауларға Энгельс, капитализмнің даму жаңа сатыдан өткендігін атап отырып, акционерлік компаниялар шеңберінде өндірісті қоғамдастырудың неғұрлым жоғары формаларын атап көрсетті. Төртінші тарауды Энгельс толықтырып өзі жазып шықты, бұл тарау пайда нормасына әсер ететін факторларды талдауға арналған. Энгельстің «Құн заңы мен пайда нормасы» және «Биржа» тақырыптары каитализм экономикасындағы жаңа құбылыстарды сипаттайтын мақалалар. Бұл «Капиталдың» үшінші томына толықтыру болып саналады. Сөйтіп, Энгельсті «Капиталдың» екінші және, ерекше түрде, үшінші томдардың тең авторы деп айтуға болады. «Капиталдың» үшінші томы 1894 жылы басылып шықты. Онда капиталистік өндіріс, барлық күрделілігімен, оның үстіртін экономикалық формалары мен күнделікті экономикалық өмір қандай болса, сол түрде зерттелді (6 үлгіні қараңыз). Ең алдымен, мұнда қосымша құнның өндіріс бағасына айналу процесі көрсетілген. Содан соң сауда және сауда капиталы, олардың өнеркәсіп капиталымен байланысы және соларға сәйкес кірістер – сауда пайдасы мен ссудалық пайыз егжей-тегжейлі талданды. Ауыл шаруашылығында және кен өндіруші өнеркәсіптегі ренталық қатынастардың дамуына «Капиталдың» үшінші томында ерекше назар аударылған. 6 үлгі Дифференциалдық және абсолюттік рентаны талдай отырып, Маркс еңбек құны теориясының негізінде (абсолюттік) рентаның өмір сүруін түсіндірді. Сөйтіп, «Капиталдың» бірінші, екінші және үшінші томдарында неғұрлым қарапайым абстрактылық категориялар мен анықтамалардан нақты экономикалық өмірдегі олардың көрінісі мен өзара байланысын талдауға дейінгі қозғалыс нәтижелерін білдіретін тұтастай теориялық экономикалық жұмыс баяндалды. «Капиталда» Маркс буржуазиялық саяси экономияның классикалық мектебінің бетпе-бет келген қайшылықтарын шешуге және сол арқылы оның шеңберінде басталған зерттеулерді аяқтауына мүмкіндік туды. Экономикалық ілімдер тарихында «Капитал» сан мыңдаған жалдамалы жұмыскерлер табының экономикалық мүдделерін білдіретін тұтас теория ретінде ғана емес, сонымен бірге экономика саласындағы іргелі (фундаменталды) зерттеу үлгісі ретінде айрықша маңызды орын алады. «Капиталдың» төртінші томын («Қосымша құн теориясы») Маркс 1863 жылы жазып бітсе де, ол тұңғыш рет К. Каутскийдің көмегімен 1905 жылы неміс тілінде басылып шықты. Кітапта, меркантилистер мен физиократтардың ілімінен бастап қосымша құн жасау мен оның көрінуінің әртүрлі формаларына салыстырмалы түрде реформалық буржуазялық саяси экономия өкілдерінің көзқарастарымен аяқталатын экономикалық теорияның тарихи-сын очерктері берілген. Маркс, классикалық буржуазиялық саяси экономия қалай пайда болды, ол қалай дамыды және оның шыңы –Д. Рикардоның экономикалық теориясына қалай қол жеткізілгенін баяндайды. Содан кейін барып рикардолықтардың қалай ыдырағаны, сондай-ақ буржуазиялық экономиялық теорияның реформалануын көрсетті. Ол экономикалық теория сынымен қатар, негізінен, жалпы өндіріс пен капиталистік өндіріс процесі үшін, капиталистік экономикадағы циклдар, экономикалық дағдарыстар мен олардың мерзімділігінің материалдық негіздері үшін өнімді және өнімсіз еңбек категорияларына қатысты өзіндік ой-пікір, көзқарастарын дамытқан. Бұл көзқарастар үшінші томда кеңінен баяндалған, мұнда Маркстің абсолюттік рента мәселесі көрініс тапты. 5.5 Ф.Энгельстің экономика ғылымына қосқан үлесі.Экономист-марксист ретінде Ф. Энгельстің негізгі экономикалық еңбектерінің қатарына, оның алғашқы саяси экономия жөніндегі еңбегі – «Саяси экономия сынына нұсқалар» мен қатар «Англиядағы жұмысшы табының жағдайы» (бұл еңбек «Капиталды» жазу кезінде маңызды түрде пайдаланылған), «Анти-Дюринг», «Отбасының, жеке меншіктің және мемлекеттің пайда болуы» және т.б. еңбектерін жатқызуға болады. Саяси экономия сынының нұсқасында автор белгілі саяси мектептердің алғашқы жүйеленуін береді, сондай-ақ құн мен баға проблемасына қатысты өзінің көзқарастарын тұжырымдайды. Энгельс саяси экономия сауданы дамытудың табиғи себептері ретінде пайда болды деп жазды. Меркантализм – саяси экономияның бірінші мектебі болды. Одан соң маркентализмнің орынына либералдық саяси экономия келді, жеке меншік және еркін бәсекелестік заңдарын әзірлеуде соның үлесіне тиді. Энгельс либералдық саяси экономия өкілдеріне Смитті, Рикардоны, Мак-Куллахты, Сэиді және т.б. жатқызды. Энгельстің пікірі бойынша, құн өзіне екі факторды жатқызады, яғни енгізеді, олар құн өндірісінің шығындарымен пайдалылық қатынасы. Қандайда бір затты жасау мәселесін шешу кезінде, әр кезде оның пайдалылығын және өндірісте жұмсалатын шығындардың көлемін салмақтап көру болады. Өндіріс құралдарына жеке меншік кезінде мұндай салмақтау бәскелестік арқылы жүзеге асырылады. Жеке меншіктің жойылуы жағдайында құн айрықша түрде өндіріс аясында анықталатын болады. Құнның мазмұны туралы мәселеге Энгельс өзінің ойы әбден толысқан шақта жазған еңбектерінде әлденеше қайыра оралып соғады. Мәселен, қандай да бір өнім мен оны өндіруге жұмсалған еңбек шығындарының пайдалылық әсерін салмақтап көру проблемасы «Анти-Дюрингтің» үшінші бөлімінде егжей-тегжейлі қарастырылады. «Анти-Дюрингті» жазуға себеп болған неміс философы Евгений Дюрингтің философияда, саяси экономияда және социализм теориясында жасаған төңкерісіне деген көзқарасын сынай айтып, Энгельс кең ауқымды мәселелер бойынша өз ойын, «пікір таласта диалектикалық әдіс пен коммунистік дүние танымының өзара байланысын баяндады». Жұмыс кіріспеден және үш ірі бөлімдерден: «Философиядан», «Саяси экономиядан» және «Социализмнен» тұрады. «Философия» бөлім негізгі сын объектісі – Дюрингтің субъективтік идеализмі. Мұнда, сондай-ақ экономикамен байланысты жекелеген мәселелер де қаралады. Екінші бөлім – «Саяси экономия» - зерттеу пәнін анықтаудан басталады. Саяси экономияға Энгельс аса кең мағынада, өндірістік және адамзат қоғамындағы материалдық өмірлік, байлықтарды айырбастауды басқаратын заңдар ғылым ретінде анықтама берді. Бөлу, өндіріске тәуелдігіне қарамастан оған кері әсерін тигізетінін жазды. Дюрингтің теориялық жүйесінде күш көрсету теориясы маңызды орын алды. Энгельс, саяси «күш көрсетудің» себептерін, сол дәуірдің экономикасынан іздеу керек деді. Капиталистік экономикадағы бүкіл теңсіздікті, оның өркендеуі мен құлдырауларын қоса алғанда, капиталистік экономиканың дамуының бүкіл барысын күш көрсетумен емес, құндарды өзара айырбастау фактілерімен түсіндіруге болады деді. Үшінші бөлім – «Социализм» - Энгельс тарихты материалистік тұрғыдан түсінудің егжей-тегжейін баяндады. Бұлайша түсіну, өндірістің қоғамдық құрылыстың іргетасын құрайтындығына негізделген. Өндіріс – бөлу тәсіліне үстемдік етеді және қоғамның таптарға бөлінуінің себебі. Капитализм өндірісті жоспарлы ұйымдастыру жағдайларында, жекелеген кәсіпорындардың қызметі түрінде адамдарды жаппай пайдаланып, өндіріс құралдарын қоғамдық деңгейге көтереді. Өндірісті ұйымдастырудың жаңа формалары – акционерлік компаниялар, мемлекеттік меншіктің пайда болуы. Ірі өнеркәсіппен бірге пайда болған және ұйымдасқан пролетариат саяси төңкеріс жасайды, соның барысында ол, ең алдымен өндіріс құралдарын мемлекеттік меншікке айналдырады. Мемлекеттік формада пайда болған қоғамдық меншік тауарлық өндірісті жояды. Өндіріс анархиясы қоғамдық шаруашылықты саналы, жоспарлы түрде ұйымдастырумен алмастырылады. Әрбір жеке тұлғаның еңбегі тікелей қоғамдық еңбекке айналады, оның қоғамдық сипатын құн түрінде куәландыру қажеттілігі жоғалады. Қоғам, әртүрлі өнімдерді тұтынудан алынған пайдалылық әсерлер мен оны өндіруге қажетті еңбек шығындарын шамамен білуі және салыстыра алуы тиіс. Ф. Энгельстің «Анти-Дюринг» кітабының соңғы ережелері қазіргі уақытта үш негізгі бағыт бойынша түбегейлі түрде қайта қарауға жатады. Ең алдымен осы заманғы капитализмнен ХІХ ғасырдағы капитализмнің ерекшелігі. Әлеуметтік қорғалушылықтың дамыған жүйесі, тап ретінде жалпы пролетариаттың ұлттық шекарасының жойылуы, өндірісті ұйымдастырудың жаңа формалары (пайдаға қатысу жүйесі, ұжымдық меншік формалары), кәсіподақ қозғалысының әлсіреуі, пролетариаттың социалистік саяси төңкеріс жасау қажеттігі туралы тезисті күдікке шығарылды. Одан әрі қарай, мемлекеттік меншік қоғамдық меншік формасы болып саналмайды. Мемлекеттік меншік өндірістің негізгі құралдарын, демократиялық бақылаудың дамыған формаларын мемлекеттің билік жүргізу функциясын күшейтеді, оны қоғамнан жоғары қояды, мемлекет және қоғам мүдделерінің межеленіп бөлінуіне әкеледі. Ең соңында, тауарлы өндіріс пен айырбас кез келген дамыған экономикалық жүйенің теңдей шаруашылық механизмін білдіреді. Тауарлы емес айырбас қарапайым үлгідегі экономикаға ғана тән болып саналады. Ұдайы өндірістің бүкіл пропорцияларының есебін бір орталықтан жүргізу негізінде экономиканың тиімді қызмет істеуі мүмкін емес. Ф. Энгельстің «Отбасының, жеке меншіктің, мемлекеттің пайда болуы» деп аталатын еңбегінде , адамзат қоғамына қатысты мәселелерді қозғауда, оқымыстының әрі философ, әрі аса білімдарлығына паш етуге болады. Ақша жүйесінің дамуы, өсімқорлықтың пайда болуы – үшінші ірі қоғамдық еңбек бөлінісімен, адамзат қоғамының басты міндеті және сауданың қолөнершілік пен егіншіліктен бөлінуімен байланысты деді. ТҮЙІНАталмыш тақырып Германияда классикалық маркстік саяси экономияның пайда болуы мен дамуына, сондай-ақ Германиядағы неоклассицизм мен меркентализмге қарсы күш түрінде, саяси экономияны ұлттық шаруашылық туралы ғылым ретінде қарайтын «ескі» және «жаңа» тарихи мектептердің пайда болуына арналған. Маркстік саяси экономияның пайда болуы, ХІХ ғасырдаң әлемдік экономикалық ойлар тарихындағы аса елеулі оқиға болды. Марксизмді қалыптастыру тарихи дамудың бүкіл барысы әзірлеп даярлады. Мәселен, Англиядағы өнеркәсіп төңкерісі, машиналы өндіріс пен жаңадан пайда болған тап – пролетариаттың экономикалық негізге айналуына алып келді. Марксизм – философияда, социологияда, саяси экономикада және тарихи зерттеулерде пролетарлық бағыт ретінде қалыптасты. Марксизм – бұл ағылшынның класикалық саяси экономиясы, немістің классикалық философиясы және францияның утопиялық социализмінің үш өзара байланысты бөлімдерінен тұратын капиталистік өндіріс тәсілінің негізі мен тағдыры туралы тұтас жүйе. К. Маркс методологиясы – базис және қондырма идеясы; адамдардың өндірістік қатынастарының жиынтығы мен қоғамның экономикалық құрылымы – жоғары орналасқан базис. «Капитал» - К. Маркстің 4 томнан тұратын негізгі шығармасы. Бірінші томның зерттеу пәні – қосымша құн өндіру және капиталды жинақтау процесі. Екінші том – ұдайы өндіріс процесін өндіріс пен үздіксіз айналымның тұтастығы ретінде зерттеу. Үшінші том пайда нормасының төмендеу үрдісін талдайды, бұл қосымша құн нормаларының азаюына әкеледі және пайда нормасын қысқартады. Төртінші том экономикалық теорияның даму тарихына арналған. Марксизм ілімін қалыптастыру мен дамытуда Ф. Энгельс «Англиядағы жұмысшы табының жағдайы», «Анти-Дюринг», «Отбасы, жеке меншік және мемлекеттің пайда болуы» және т.б.с.с. өзінің еңбектерімен өлшеусіз үлес қосты. жүктеу/скачать 2,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|