“Ескі” және “Жаңа” тарихи мектептердің

5.1 “Ескі” және “Жаңа” тарихи мектептердің

пайда болуы.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында экономикалық зерттеулер бағдармасында жаңа өзгерістер пайда болды. Маржиналдық революциядан кейін туған шекті пайдалылық тұжырымдама өкілдерімен еңбек құн теориясы жақтастарының күресі экономист-теоретиктердің негізгі назарын өзіне аударды. Экономикалық теорияның аса “жемісті тармақтары” пайда болды. Олардың кейбірі әлі күнге дейін даму үстінде. Осы тармақтарға “ескі” және “жаңа” тарихи мектептер, бағыттары әлеуметтік мектептер, институционализмдер және т.б. жатады.

Осы мектеп өкілдерінің көзқарастары саяси экономияның белгілі “магистралды” (күретамыр) бағыттарымен тоғыспауы, олардың классиктер мен марксизмді және маржинализмді сынауы, яғни теориядағы кез келген ортадоксальдыққа қарсы шығуы, бұл мектептер мен бағыттардың барлығына ортақ болып саналады. Осы ортодоксальдық емес бағыттардың өкілдері қандайда бір елдің экономикаға ықпал етуінің экономикалық емес факторлармен түсіндіріп, оны саяси экономия пәнінің тәжірибесіне енгізді.

Шын мәнінде, барлық экономикалық құбылыс пен процестерді ішкі экономикалық қатынастар негізіне ғана, микроэкономика немесе ұлттық және әлемдік шаруашылық жүйесі арқылы түсіндіруге болмайды. Белгілі ортодоксальдық бақыт өкілдері осындай бір факторларды әртүрлі, кейде қарама қайшы көзқарас тұрғысынан түсіндіреді. Түсіндіре алмаған теориялық абстракцияларды экономикалық ғылымның әр түрлі дамуымен байланыстырады. Осындай даму әр елдерде пайда болады. Кейбір неміс оқымыстылары мұндай дамудан ағылшын экономистерінің ұлттық пайдакүнемдігін көрді.

Бірінші болып неміс экономистері оны тарихи бағыт (мектеп) деп атады (“ескі” және “жаңа” мектептер).

Ф.Лист (1789-1846 жж) “ескі” тарихи мектептің өкілі және оның негізін қалаушы болып саналады. Оның негізгі еңбегі – “Саяси экономияның ұлттық жүйесі” (1841). Оның экономикалық көзқарастарынша: “Әрбір елге өзіндік ұлттық саяси экономия тән, сондықтан да жекелеген елдердің экономиясы өзіндік заңдары бойынша дамиды” деген. Сондықтан да Лист: “Герман мемлекеті, біртұтас жалпы ұлттық нарық құру және ұлттық экономиканы шетелдіктер тарапынан, ең алдымен ағылшын кәсіпкерлері тарапынан болатын бәсекелестіктен қорғау мақсатымен, экономикаға белсенді араласуы тиіс” – деп бекітті.

Экономист – тарихшылар бірте-бірте саяси экономияны экономикалық тарих пен экономикалық саясатпен алмастыра отырып, өз тұжырымдамаларын осы рухта әзірледі. Саяси экономияны, ұлттық ғылым ретінде ғана емес, сонымен бірге, табиғи даму ерекшеліктерімен, халықтың сипатымен, оның мекемелері мен институттары арқылы айқындалатын, ұлттық шаруашылықты зерттеп-үйренуге шақыратын ғылымға тән болды.

Лист ұлттық саяси экономиканың міндеті, ұлттық өндіргіш күштерінің дамуы үшін неғұрлым қолайлы жағдайларды айқындаудан тұрады деп санады. Оның түсінігі бойынша ұлттық байлық оның өндіргіш күштерінен тұрады.

Өндіргіш күштердің дамуына талдау жасау негізінде ол өндіріс дамуының үш сатысын: егіншілік, егіншілік - өнеркәсіптік және өнеркәсіп сатыларын бөліп көрсетті. Классикалық және неоклассикалық бағыттарға қарсы ара салмақ ретінде ол протекционистік мемлекет саясатын қорғады.

Әлемдік сауданың маңызын қарастыра отырып, ол әлемдік нарықта, бәсекеге қабілеті жетпейтін экономика салаларын дамыту қажет деп санады.

В.Рошер (1817-1894 жж) “ескі” тарихи мектептің өкілі. Оның басты еңбегі – “Тарихи әдіс көзқарасы тұрғысынан негізгі экономия курсының сыны”. Оның экономикалық көзқарасынша, саяси экономия – бұл әлеуметтік шаруашылық туралы ғылым. Саяси экономияны оқып үйренуге ол тілді, дінді, өнерді, ұлттық құқықты, мемлекет құрылысын және өндірістің дамуы саясатының әртүрлі қорларын кең білу керек деп санады.

В.Рошер өндіріс процесіндегі адам факторын жоғары санап және ол қоғамның салты мен дәстүрлеріне сүйене отырып, адамның әділдікке ұмтылатындығын атап өтті.

Бұл бағыттың екінші тармағы – ХІХ ғасырдың 80-ші жылдары Германияда пайда болған “жас” тарихи мектеп (тез арада ол басқа елдерде кең тарау алды). Оның өкілдері – Г.Шмоллер, Л.Брентано, В.Зомбарт, М.Вебер және тағы басқалар. Бұлар жаңа жағдайларда “ескі” тарихи мектеп әдістерін дамытты. Германия осы кезде біртұтас ұлттық мемлекет болды, алайда ұлтшылдық мотивтері мен мемлекетке табынушылық (культ государства). Германияның сыртқы экономикалық басқыншылығына дем беретін дәстүрлі белгілер болып қалды. Марксизм мен пікір таластырудың идеологиялық қажеттілігі аса маңызды роль атқарды.

“Жаңа” тарихи мектеп өкілдерінің еңбектерінде эмпиризм аналогиясы (ұқсастығы) марксистік теорияға тікелей қарсы көзқарастармен үйлесті. Шмоллердің берген бағаларына сәйкес, К.Маркс “дәл эмпирикалық зерттеулердің осы заманға талаптарынан бәрінен көбірек кейін шегініс жасай отырып, әлемдік және адамды білусіз спекулятивтік классикалық оқымысты типін білдірді”. Осындай мінездемені өзінің шығармасы “Монблан факторларында” жазған Шмоллердің ойы бойынша, шындығында К.Маркстің қорытындылары “абстрактылы ұғым мен жалпы тарихи – философиялық бейнелер”, адамзаттың революциялық тәжірибесімен расталады дейді.

Жаңа тарихи мектеп өкілдерінің еңбектерінде капитализмнің теориялық проблемалары – құн, қосымша құн, капиталдың негізі, капиталистік жинақтаудын тарихи дәстүрлері нақтысында алынып тасталды, экономикалық заң идеясының өзі қалай болса солай үшінші есепке шығарылады.

“Жаңа” кезенде экономист – тарихшылардың еңбектерінде жаңа сюжеттер пайда болады. Еуропаның барлық елдерінде жаңа әлеуметтік және таптық қақтығыстар мен егестер туындады. Әлеуметтік тұрғыдағы солшыл ұйымдар проблемаларды революциялық әдіспен шешуге ұмтылды. Либералдық буржуазия, революциялық қарсы тұрулардың жеміс бермейтіндігін көре отырып, және олардың жолын куушылар қақтығыстық ахуалдардан шығудың реформаторлық жолдарын іздеді. Еріксіз бірсыпыра елдерде, ең алдымен Германияның өзінде, мемлекет, әлеуметтік реформаларды жүзеге асыруға ұмтылды (Бисмарктың жүзеге асырғанындай). Ендігі жерде ғалымдардың өздері әлеуметтік процестер мен құқықты – яғни жұмысшылар мәселелерімен шұғылданды. Мәселен, егер оңшыл Т.Шмоллер жұмыс күнін заңды тұрғыда шектеуге, кәсіподақ қозғалысының заңдылығын тануға қарсы шығып, кәсіпкерлер одақтарының ұйымын құруға, локауттар мен “қара тізімдерді” қолдануға шақырса, Бретоно либералдық буржуазия мүдделерін қорғай отырып, пролетариаты революцияландыруға қарсы пәрменді құрал ретінде реформаторлық саясатты қолдады.

Брентано “экономикалық процестер мен құбылыстар әрқашанда ұлттық қатынастар және олармен байланысты салттар және құқықтық негіздер мен реттеледі” деп санады. Немесе, оның ойын одан да нақтырақ айтсақ, кәсіподақтар, кооперация, фабрика заңдары, әлеуметтік сақтандыру шаралары, жұмысшы табының жағдайын түбегейлі түрде жақсарта отырып, осы негізде қоғамдық таптық татулықты қамтамасыз ете алады деді. “Әлеуметтік – экономикалық реформаларды” тәжірибе жүзінде жүзеге асыру үшін ол “жаңа” тарихи мектептің өкілдерімен бірге 1872 жылы “Әлеуметтік саяси одағын” құрды. 1873 жылы осы одақтың қатысуымен жұмысшыларды кәсіпкерлердің қысымынан қорғау және “мемлекеттік социализм идеясын дамыту мақсатында бірнеше заңдар қабылданғанына қарамастан, саяси одақтың сынаушылары, оны тек қана саяси жоба, қатедер - социализмі (кафедралық социализм) деп, оның Германияда үлкен болашағы жоқ деп түсіндірді.

Бретано экономикалық процестерге математикалық зерттеулер жүргізуді, мойындамады, өйткені “экономикаға қатысты адам психикасы аса күрделі, есепке келмейді” деді.

Тарихи зерттеу мектебінде В.Зомберттің (1863-1941 жж) орны айрықша. Зомберт марксизмнен фашизмге дейін өтті. Ол өзінің ғылыми карьерасын “Неміс социализм” деген кітабымен аяқтап, герман тоталитаризмінің ерлік рухын еврейлердің “Капиталистік” рухына қарсы қоюды насихаттады.

Тарихи және әлеуметтік мектептерді қалай сынамаса да, мынаны мойындау қажет. Тура осы мектептің өкілдері толық экономикалық өмірді көрсете отырып, “таза микроэкономистер”, әсіресе саяси экономияда математикалық бағыттың “институционализм” деп аталушы жақтастарына қарағанда қондырма мен базистік қатынастар арасындағы кері байланыстарға алғашқы рет талдау жасады. Бұл үлкен ғылыми жетістік.

5.2 Маркстік саяси экономияның

қалыптасуы мен дамуы.

Марксизмнің қалыптасуы, соншалықты маңызды тарихи дамудың негізгі шарттарының бүкіл барысымен әзірленді. Ол шарттар алуан түрлі болды және әртүрлі факторлардың әсерімен пісіп-жетілді.

Федолизмнің күйреуі мен капитализмнің нығаюы ажырағысыз байланыстардын тарихи жағдайының зор маңызы болды. Марксизмнің негізін салушылар сол дәуірдің замандастары еді. ХІХ ғасырдың басында алғашқы бетте Англияда болған өнеркәсіп төңкерісі, машиналы өндірісті экономиканың негізіне айналуға әкелді. Машиналық өндірістің дамуы жұмысшы табының жағдайының нашарлауға, (Франциядағы (1831-1834) Лиондық тігіншілердің, Англиядағы - Чартистік қозғалыстың (30-40-ші жылдар); Германиядағы Силезия тоқманшылардың (1844) бас көтерулері), пролитарият пен буржуазия арасындағы қарама-қайшылықтардың, асқынуын туғызды. А. Смит пен Д.Рикардо уақытына қарағанда басқадай экономикалық ахуал пайда болды. Капитализмді терең және жан-жақты талдау үшін қажетті алғы шарттар қалыптасты.

ХІХ ғасырдың ортасында пайда болған марксизм сол уақыттағы әлеуметтік – экономикалық қозғалыстардың тәжірибесін, теориялық жинақтап қорыту болып саналады.

Англияда өнеркәсіп төнкерісінің зардаптарына баға беру Маркс пен Энгельстің экономикалық зерттеулерінің маңызды тақырыбына айналды. Англияның фабрикалық жүйесі, өндіргіш күштердің бұрын болып көрмеген дамуын туғызды. Капитализмнің прогрестік рөлі шындыққа айналды, капиталистік қоғамды дамыту, ең алдымен өндірістік қатынастарды, сондай – ақ таптық құрылымдарды, саяси жүйені, идеологиялық қондырмаларды дамыту үшін өндіргіш күштердің маңызын айқындайтың көрсеткіштер пайда болды.

Капиталистік негіздегі экономикалық прогресс халықтың зардап шегулерімен төленетің өнеркәсіп төңкерестерінің әлеуметтік зардаптардың шыни тұрғыдан зерттеу, марксизмді қалыптастыру үшін айрықша маңызға ие болды. Капиталистік бәсекелестіктің ықпалы мен ұсақ буржуазия жаппай кедейшілікке ұшырауы байқалды. Қол өнершілер, шаруалар мен ұсақ саудагерлер, жұмыссыздар пауперлер қатарына қосылды

Техникалық прогресс еңбекті интенсивтендіруді және оған қатты бақылау жасауды күшейтті Осындай жағдайларда әйел және бала еңбегін қанау күшейе түсті. Еңбек күні ұзарып, еңбекақы төмендеді, фабрика жұмысшылары аяушылық жағдайда өмір сүрді.

1825 жылдан басталған экономикалық дағдарыстар капитализм экономикасына мерзімді сілкініс жасай отырып, жаппай жұмыссыздықты тудырды. Сондықтан да, капитализмді сынау, оның дамуының әлеуметтік зардаптарын көрсету марксизмнің маңызды міндеттеріне айналды.

Қоғамдық – экономикалық формациялардың алмасуы, әдетте таптық күрестің жайшылықтағыдан тыс асқыну нәтижесінде туындайтын, революциялық төңкерістермен ілеспелі болатын. Капитализмнің пайда болу кезінде осындай тарихи даму жолы орын алды. Бұған ұлы француз революциясы айқын мысал. Бұл революция жалпы европалық маңызға ие болды, ол Франциядағы сеньордар тәртібін күйретіп қана қойған жоқ, сонымен бірге басқа елдерде де сілкініс туғызды, жұмысшылар саны аса тез қарқынмен өсті, өнеркәсіп төңкерістері барысында пролетариаттың қалыптасуы Марксизм генезисінің әлеуметтік базасы болып саналды. Оның ұлғая түсуі капиталистік қанау аясының кеңеюі фабриканттар мен зауытшылар пайдаларының екі еседен артық өсуіне әкелді. Англиядағы өнеркәсіп төңкерісі қала халқының тез өсуін туғызды. Өнеркәсіп төңкерістері уақытындағы азап пен кедейшілік жағдайында социализм үшін күрес бүкіл әлемдік тарихи маңызға ие болады. Осы маңызды ролді ашып көрсету марксизм үшін басты мақсат болды.

Марксизм философиясында социологияда, саяси экономияда тарихи зерттеулер пролетарлық бағыт ретінде қалыптасты. Пролетариаттың қалыптасуы мен марксизм генезисі арасында тығыз және тікелей байланыс болды. Пролетариат, буржуазияның таптық антогенизісі ретінде өнеркәсіп төңкерістері арқылы пайда болды. Оның міндеттері мен тарихи рөлін марксизм тамаша шеше білді.

Маркс пен Энгельстің алғашқы бірлесіп жазған еңбегі «Қасиетті тек немесе сыни сынға сын» (1844).

Философиядағы субъективтік иедализм позициясынан дәйекті түрде ұстанған жас гегельдіктердің көзқарастарын сыни тұрғыдан талқылады, әсіресе өзіндік тұлғадағы «сыни сын» тарихындағы жеке тұлғалардың маңызын асыра көрсетті.

Өндіріске деген меншік қатынасы кез келген экономикалық жүйенің іргетасының негізі болатын. Соған сәйкес өндіріс құралдарына меншік қатынасы кез келген экономикалық жүйенің басты мәселесінің негізіне жататын жайлардын бас ережелері болып саналады. Еңбек өнімі бөтеннің өнімі ретінде қатысады, пролетарит өз еңбегімен басқаның байлығын құрайды. Маркс пен Энгельс еңбек ақы мен пайда арасындағы кері тәуекелділікті түсіндірді. Пролетариат пен байлық тұтастықтың қарама-қарсы екі жағын құрайды, осыған орай капиталистер оны сақтауға мүдделі, пролетариат бұл тұтастықты жоюға еріксіз мүдделі. Пролетариат пен байлықтың тұтастығын жою Маркс пен Энгельстің пікірі бойынша жеке меншікті жоюды, сонымен бірге пролетариаттың өзін жоюды білдіреді.

«Қасиеттік тек» еңбегінде құн теоиясын жасау маңызды орын алады. Өндірістің үш факторлы теориясын сынай отырып, Маркс пен Энгельс бәсекелестікті назарға алмайтын болсақ деді, онда айырбас келістігінің пропорциясы біріншіден қандай да бір затты өндіруге жұмсалған шығындармен (өндіріс шығындарымен), екінші жағынан оның пайдалылығымен анықталады деп жазды.

Маркс пен Энгельстің келесі бірлесіп жазған еңбегі – «Неміс идеологиясы» (1845-1846 жылдары жазылған), негізінен «Қасиетті тек» кітабының жалғасы болып саналады. Бұл еңбек, сол кезеңде Германиядағы негізгі философиялық ағымдарды сыни тұрғыдан талдауды білдірді.

Мұнда марксизм саяси экономиясының одан әрі дамуына негіз болып саналатын, қалыптасқан тарихи материалдық түсінік көрсетілген.

«Неміс идеологиясының» негізгі тезисі материалдық өндіріс ірге тасы кез келген идеологиялық қондырманың базисін құрайтындығынан тұрады. Өндіріс дамуының деңгейі еңбек бөлінісі жүйесімен айқындалады. Еңбек бөлінісі жүйесін дамыту бірнеше кезеңдерден: алдымен өнеркәсіп пен сауданың егіншіліктен бөлінуі, одан әрі сауданың өнеркәсіптен бөлінуі, ең соңында ой еңбегінің дене еңбегінен бөлінуі арқылы өтеді.

Еңбек бөлінісінің дамуы сауда мен мануфактураның, өз кезегінде, ірі буржуазияның пайда болуына әкеледі. Осыған орай капитализмнің дамуы мануфактуралық сатыда экономикалық саясаттағы протекционизіміне сәйкес келді. Машиналы өндірістің және әлімдік нарықтың дамуы, осылармен бірге капитализмнің ақша жүйесінде (ақшамен сауда жасаудың, банктердің пайда болуы) әмбебап үлгілі еркін бәсекелестігін туғызды.

Өндірісте, одан туындайтын барлық зардаптармен бірге, ірі өнеркәсіп капиталының үстемдік ету дәуірі басталады.

1847 жылы К. Маркстің «Философия жұтаңдығы» еңбегі жарық көрді, бұл П. Прудоның «Экономикалық қарама-қайшылықтар жүйесі немесе философияның жұтауы» еңбегіне пікірталас ретінде берілген жауап болатын. Онда философиялық және экономикалық ой-пікір, көзқарасқа сыни талдау берілген. Сондай-ақ, оның теориялық жүйесін құру әдісі – тауардың тұтыну құны молшылық пен ұсынысты, ал айырбас құны – сиректік пен сұранысты білдіреді. Оны өндіруге жұмсалатын жұмыс уақытының шығындарымен анықталатын яғни бір өнімді екіншісіне айырбастау пропорциясы Рикардоның осы екі қарама-қарсы құнының синтезі болып саналады деді. Осыған орай Прудон өнім құны мен еңбек ақыны теңестірді, жұмыс істеушінің еңбегі толық төленеді деп санады.

«Философия жұтаңдығында» Маркс капиталдың сала аралық құйылуы (ағыны) нәтижесіндегі салалар пайдасының нормаларының жіктелу проблемаларын қарады. Сондай-ақ қоғамдық еңбек бөлінісі мен еңбек құралдарының проблемаларын зерттеді; дифференциалды жер рентасын, жер бағасын, жалгерлік ақыны талдады. Мұнда ауыл шаруашылығындағы жалгерлік қатынастардың толық қалыптасып үлгерген көзқарастарымен таныстырды. Дифференциалды рента Маркстің пікірі бойынша, өндіріс шығындарының қатынасының жоғары еңбек шығындарымен реттелетін ауылшаруашылық өнімдерінің артық бағаға тең. Жердің бағасы рентаны ссудалық пайыз деңгейімен өлшеу арқылы анықталады. Ал жалгерлік бағаға жерге салынған басқа да капиталдың пайыздары кіреді.