Пьер Буагильбер– францияның классикалық

4.2 Пьер Буагильбер– францияның классикалық

саяси экономия мектебінің негізін салушы.

П.Буагильбердің еңбектерінің басты мақсаты меркантилизмді сынап, ауыл шарушылығын дамыту болды. Оның ойынша ауыл шаруашылығы экономияның өсуі мен мемлекет байлығының негізгі көзі деген пікірі- Францияның экономикалық идеясында XVIII ғасырдың орта кезіне дейін сақталды. Осы кезде П. Буагильбердің ойы мен танысқан король Людвиг XIV мануфактураны ұлғайтуға мемлекеттік протекция (қолдау) көрсетіп француз тауарларын экспортқа шығаруды қолдады, сыртқы – импортты тежеп, ауыл шаруашылығы өндірісіне жоғары салық салуды заңдастырды. Бұл өнеркәсіп өндірісінің дамуын тежеп, ұлттық шаруашылыққа үлкен зиян келтірді.

Фермерлік ауыл шаруашылық экономикалық қатынас қоғамның әлеуметтік – экономикалық дамуының шешуші күші деген физократтардың ойларын қолдаған П. Буагильбер “Франция айыптайды” деген еңбегінде үкіметті қатты сынады, сол үшін бұл кітапқа тіпті тыйымда салынды, осыған қарамастан Буагильбер үкіметті сынаған жерлерін алып тастап, экономикалық реформаны жүргізудің керектігін дәлелдеп, кітапты үш рет қайта шығарды. Бірақ үкімет министірлерінен қолдау таба алмады.

П. Буагильбер , У. Петти сияқты меркантилистерге қарсы қоғамдық “байлықтың” өзіндік концепциясын берді. Оның пікірі бойынша ақшаның байлығы оның жиналған массасында ғана емес, сонымен бірге қажеттілікті қамтамасыз ететін заттарды – тауарларды (нан, ет, сүт, шарап, киім-кешектер және т.б).. жатқызды. Мұндай “байшылық” жер иеленушілердің жақсылығынан, ақшаның көптігінен емес, жерді өңдеп, оны уақытында дайындап егін егіп, еңбек сіңіріп, өнім алу керектігін, онсыз өмір сүру мүмкін еместігін дәлелдеді.

Жалпы П. Буагильбер бойынша экономика ғылымының басты міндеті тек қана ақшаны көбейту ғана емес, сонымен бірге тамақ пен киімді көп өндіру, яғни У. Петти сияқты саяси экономия пәні өндіріс саласын талдап, айналым саласына қарағанда оның қоғам дамуына, байлықтың өсуіне маңызы жоғары екендігін мойындады. Буагильбердің өндіріс пен айналыс қатынастарын зерттеу тәсілдерінің ерекшелігі:

• 
  Шектелмеген еркін бәсеке жағдайында экономиканың тепе-теңдігіне сену;
  
• 
  Ұлттық экономика үшін жеке-дара мүддені (жеке меншік), қоғамдық мүддеден жоғары санау;
  
• 
  Шаруашылық өмірінде ақшаның маңызы мен ерекшелігін бағаламау;
  
• 
  өнеркәсіп пен сауданың маңызын жоққа шығару.
  

Пьер Буагильбер ауылшаруашылық өндірісі францияның экономикалық өсуінің негізі деп санады. Сондықтан да ол, ақшаны ғана емес, тауар мен заттардың бүкіл алуан түрін «байлық» деп санай отырып, өнеркәсіпті бір жақты көтермелеуге қарсы күресті.

Петти тауар құнын ақша формасында білдірсе, Буагильбер оның сөзсіз болатындығын түсінбей тауардың ақша формасын елемеді. Ол «нақтылы құны» бойынша тауарларды айырбастауға ақша кедергі жасайды деп санады. Пьер Буагильбер ақшадан негізгі зұлымдық пен халықтың кедейлену себептерін көрді, сондықтанда ол тауарлы өндірісті сақтай отырып, ақшаның “билігін”, жою керек немесе оның рөлін қарапайым айналым құралына дейін түсіру керек деп болжады. Ол тауарларда жинақталған құн, өзгеше тауар ретінде, ақшаның көмегімен сырт түрінде көрінуі мүмкін екендігін түсінбеді.

Буагильбер классикалық саяси экономия мүшелерінің ішінде, жалғыз ақшаны жоюға шақырды, себебі, тек ақша ғана тауарларды шын құн бойынша айырбастауды бұзады деді. Француз экономист-социологтары С.Сисмонди мен П.Прудон жүз жыл өткеннен кейін, классикалық мектептің көп ережелерін (теорияларын) жоққа шығарып, өздерінің реформаторлық бағдарламаларында П.Буагильбердің идеяларын қолдады. Мысалы С.Сисмонди халықтың қал жағдайын жақсартуды үкіметтен күтті, утопиялық тілектер мен ғылыми- техникалық прогресс сәйкес келмейтіндігін түсінбеді.

П.Прудон ақшаны жоюды қолдады, утопия мен анархияға толы реформаторлық идеяларды да мойындады.

Пьер Буагильбердің классикалық саяси экономия алдында сіңірген еңбегі құнды жұмсалған жұмыс уақытымен анықтаудан ғана тұрмайды, сондай-ақ, ол Франциядағы физиократтардың ізашары болып саналады.

4.3 Франсуа Кенэнің физиократизміне

сипаттама және оның «Экономикалық кестесі».

Кенэ жасаған физиократтардың экономикалық үлгісі – бұл капиталистік өндірісті жүйеге келтірген алғашқы тұжырымдама. Физиократтар айналым саласын талдаудан өндіріс саласын талдауға күрт бұрылыс жасап, меркантилизмді сынады. Өндіріс саласын тек ауыл шыруашылығымен шектеді. Физиократтардың басты ғылыми жетістігі – қосымша өнім айналым саласында емес, өндіріс саласында жасалатын мойындауда.

Франсуа Кенэ теңдей үлкен құндарды айырбастау себептерін дұрыс түсіндіре алмады, өйткені құн теориясы жеткілікті түрде жасалмады және ол құнды өндіріс шығындарымен байланыстырды.

Физиократтардың экономикалық жүйесінде қоғамдық жиынтық өнім мен өндіріс шығындары арасындағы айырмашылық ретінде «таза өнім туралы» ілім айрықша орын алды. Кенэ былай деп санады: ««таза өнім» тек егіншілікте ғана жасалады, табиғаттың әсерімен тұтыну құнының көлемі көбейеді, ал өнеркәсіпте «таза өнім» жасалмайды, егіншілікте жасалған заттың пішіні мен түрін өзгертеді».

Физиократтарды тұтыну құны арқылы алынған артық мөлшердің сандық жағы ғана қызықтырды.

Физиократтардың қосымша құнды түсінуінде қарама-қайшылықтың сипаттамасы болды. Олар оны бірінші табиғаттың сыйы, екінші жермен айналысушылардың қосымша еңбегінің нәтижесі деп санады. Мұндай екі ұдай пікірдің болу себептері – құнның қоғамдық табиғатын түсінбеушілік және құнды тұтыну құнымен араластырып жіберумен байланысты.

Меркантилистерден физиократтардың өзгешелігі, олар «таза өнімді» өндіруші өнімді еңбек – яғни бұл еңбек, қосымша құн жасайтын еңбек деп бекітті. Бұл өнімді еңбектің табиғаты туралы дұрыс айтылған ой. Дегенмен, олардың пікірі бойынша, тек егіншілікте ғана өнімді, еңбек бар ал өндірістің өзге салаларындағы еңбек – «жеміс бермейді», яғни өнімсіз еңбек деп түсіндірді. Бұл – шындыққа жанаспайды. Өндіріс салаларына қатысты, еңбектің барлық түрі қосымша құн жасайды, яғни бұдан шығатын қорытынды, еңбектің бар түрі өнімді еңбек болып саналады. Өзінің «таза өнім» көзқарасына сәйкес Кенэ қоғамды үш тапқа, қласқа бөлді (класс деген терминді бірінші Кенэ қолданды):

1. 
   Өндіруші тап (фермерлер),
   
2. 
   Жер иеленуші тап (королдар, шіркеулер),
   
3. 
   «жеміс бермейтін» тап (қол өнершілер, жұмысшылар).
   

Франсуа Кенэ кейбір нақты сәттер мен қатынастарды дерексіздендіре отырып, ұдайы өндірістің жалпы нобайын (үлгісін) ұсынды. Оның жасаған кестесінде кірістердің барлығы жұмсалады, жинақтау жоқ, таптар мен сыртқы сауда байланыстары арасындағы айырбас ескерілмеген.

Франсуа Кенэнің «ұдайы өндіріске талдау жасауының» бастапқы сәті – жылдық астық және өндіріс тауарларын өндірушілер (фермерлер мен жалдамалы жұмыс күші); жер иеленушілер (жалгерлік ақы алушылар); қолөнершілер («жеміс бермейтін» тап) арасында жүзеге асырылып заттай және ақшадай айырбас болып саналады.

Франсуа Кенэ «қыйсығының» күрделі жүйесін түсінуді жеңілдету үшін оның кестесінің нобайын беруге болады. (1 үлгіге қараңыз). Кестеден көрініп тұрғандай, айналым қозғалысы 2 млрд. ливрді фермерлер, жер рентасы ретінде, жер иеленуші табына төлеуден басталады, (тауар айналымы әлі жоқ), бұл 1 акт. Ал, жалпы айналымға фермерлердің ауыл шаруашылық өнімдерінің 5 млрд. ливр мен жеміс бермейтін таптар, қолөнершілердің 2 млрд. ливр, тұрақты өндіріс тауарлары яғни барлығы 7 млрд. ливр тауарлар кіреді. 5 млрд. ливр ауылшаруашылық тауарларынан фермерлер, 2 млрд. ливр қоғамдық айналымға қатыспайтын тұқымдық қор қалдырады. Сонымен айналымға 3 млрд. ливр ауыл шаруашылық тауарлары мен 2 млрд. ливр қолөнершілердің өндіріс тауарлары кіреді.

• 
  2 акт, жер иеленушілер табы фермерлерден алған 1 млрд. ливрге ауыл шаруашылық өнімдерін сатып алып, 1 млрд. ливрді фермерлерге қайтарады;
  
• 
  3 акт, жер иеленушілер табы қалған 1 млрд. ливрге қол өнеркәсіпшілерден керекті киім -кешек және сән - салтанат заттарын сатып алады, қол өнер кәсіпшілер табы 1 млрд. ливр «тірі ақшаға ие болады»;
  
• 
  4 акт, қолөнер кәсіпшілері қолма қол 1 млрд. ливрге ауыл шаруашылық тамақ өнімдерін сатып алып, 1 млрд. ливерді фермерлерге қайтарады;
  
• 
  5 акт, фермерлер табы қолөнер кәсіпшілер табынан өндіріс құрал жабдықтары мен еңбек құралдарын, саймандарды сатып алады;
  
• 
  6 акт, қолөнер кәсіпшілері табы 1 млрд. ливрге фермерлер табынан келесі жылы өндіріске керекті шикізат түрінде ауыл шаруашылық өнімдерін, қосымша материалдарды сатып алады.
  

Тұтастай алғанда, Кенэ үлгісі қарапайым ұдайы өндірістің, жыл ішіндегі ұлттық шаруашылық деңгейіндегі өндірілген тауар және ақша ағындарын сипаттайды. Осы арқылы ол ұдайы өндірістің барлық жағдайлары мен сәйкестіктерін көрсетіп, тарихта бірінші рет экономика ғылымының макроэкономикалық үлгісін жасады.

Ең бастысы, Кенэ кестесінде өнімдер мен ақша ағындарының қозғалысын кескіндейтін арифметикалық есептер емес, өндіріс пен айырбастың кейбір актілері зигзаг үлгісінің, кестелері беріліп, өндірістің жалпы қозғалу жағдайының кескінді түрлеріне талдау берілгендігінде. («зигзагтар» - бір таптан (кластан) екінші тапқа тауарлар мен ақшалардың ағылуы).

Кестеде, кірістер қайдан пайда болады, жиынтық және таза өнім қалай жасалады, олар қалай бөлінеді, өндіріс шығындарының орны қалай толтырылады, осылардың бәрі көрсетілген. Кенэнің еңбегі мынада: бүкіл қоғам ауқымында жылдық айналым түрінде өнімдер қозғалысының кестесін бере отырып, үш негізгі таптың (кластың) өзара байланысының алғашқы макроэкономикалық сынын жасады. Оның идеясы қоғамдық ұдайы даму өнімді есептеуде, халық шаруашылығы балансының үлгілерінде пайдаланылады.

1. 
   Бірінші сызық ақша (ливрдің) айналымы
   

2. 
   2 млрд. ливр қоғамдық айналымға қатыспайтын фермерлердің тұқымдық қоры