Қазіргі қазақ тілі ПӘнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені
жүктеу/скачать 2,55 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дәрістің мазмұны
| 7-8-дәріс.
Тақырыбы: Салалас құрмалас сөйлем. Дәрістің мақсаты: салалас құрмаластыңөзіндік белгілері, түрлері, компоненттерінің байланысу тәсілдері жөнінде түсінік беру; масалалас құрмаластыңөзіндік белгілері, түрлері, компоненттерінің байланысу тәсілдері жөнінде түсінік беру; мағыналық түрлерін ажыратуға негіз қалау. Дәрістің мазмұны: 1.Салалас құрмалас сөйлем, өзіндік айырма белгілері. 2.Жасалу жолына, мағынасына қарай түрлері Қазіргі қазақ тіліндегі салалас сөйлемді бірнешежай сөйлемдердің мағыналық жағынан өзара тең дәрежеде байланысып,күрделі бір ойды білдіретін синтаксистік категорияретінде тануқалыптасқан тұжырым деп көрсетті С. Аманжолов өзінің «Қазақ әдеби тілінің қысқаша курсында». Предикативтік бөліктерінің баяндауыштары тиянақты тұлғада тұрып, компоненттьері тең дәрежеде байланысқа түскен құрмалас сөйлем түрі салалас сөйлем деп аталады. (М.Серғ). Қазіргі қазақ тіліндегі салалас құрмалас сөйлем зерттеліп, белгілі бір жүйеге түскендігі байқалынады. Мәселен, 1954-жылы жарық көрген қазіргі қазақ тілінің академиялық грамматикасы салалас құрмаласты 2-ге бөліп қарастырады. іргелес салалас. жалғаулықты салалас. Және іргелес салаласты жайылыңқы, сиысыңқы деп 2-ге бөліп қарастырады. Ал жалғаулықты салаластар : ыңғайлас-мезгілдес салалас. себеп-салдар салалас. қарсылықты салалас. талғаулықты салалас.-деп көрсетеді . ( Акад. грамматика). Қазіргі қазақ тілінің грамматикасында салалас сөйлемнің зерттелуіне кейбір анықтаулар, толықтырулар енгізілді. Дәлірек айтқанда жалғаулықты салалас құрмаластың мағыналық ерекшелігіне қарай Т.Қордабаев кезектес салалас деген салаластың 5-түрін енгізді. Шартты түрде салыстырғанда салаластың құрамындағы компоненттер жай сөйлемнің құрамындағы бірыңғай мүшелерді еске түсіреді, бірақ жай сөйлемдердегі бірыңғай мүшелер түгелдей сөйлемнің бір мүшесіне қатысты болып келеді. Ол бірыңғай мүшелердіңөзара қатысынан грамматикалық жаңа мағына тумайды. Құрмалас сөйлемді жасауға қатысатынжай сөйлемдердің бірыңғай мүшелерден басты айырмашылығы-бұлар кейбір ретте бір бастауышқа қатысты болғанмен, ол жай сөйлемдердің бір-бірімен байланысынан өздері құрап тұрған құрмалас сөйлем мағынасын танымайтынжаңа грамматикалық қатынас жасайды. 2-ден, салалас құрмалас сөйлемнің құрамындағы предикативтік бөліктердің баяндауыштары қаншалықты тиянақты тұлғада тұрғанымен оларды жеке-дара жай сөйлем деуге негіз жоқ.. Сұрақтар: Неліктен салалас құрмаластар жалғаулықты, жалғаулықсыз болып топтастырылады? Салаластың өзіне тән белгілерін атаңыздар? Әдебиеттер: 1.Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис, 1971. 2.Аманжолов С. Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы.Алматы,1984 3.Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. Алматы,1995. 4.Серғалиев М. Күрделі синтаксистік тұтастық. Алматы,1989. 5.Қазақ тілінің грамматикасы. Астана 2002. 6.Шәукенов Қ. Синтаксис Алматы, «Ана тілі»,1996. 7.Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі.Алматы,1985 8.Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің қалыптасу,даму жолдары.Алматы,1987. 9.Есенов Қ. Сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылымы. 10.Балақаев М. Қазақ әдеби тілі Алматы, «Мектеп»,1997. 11.Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.Алматы,1999. 12.Балақаев М. Қазақ тіліндегі сөз тіркесі мен сөйлем синтаксисі Алматы,1992. жүктеу/скачать 2,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|