Қазіргі қазақ тілі ПӘнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені
жүктеу/скачать 2,55 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дәрістің мазмұны
| 9-10-дәріс.
Тақырыбы: Сабақтас құрмалас сөйлем. Дәрістің мақсаты: сабақтас құрмалас сөйлемнің табиғаты жайындағы түрлі көзқарастармен таныса отырып, оның өзіндік ерекшеліктерімен таныстыру; бағыныңқы компоненттерінің баяндауыштарының жасалу жолына, талдау ерекшеліктеріне көңіл аудару; Дәрістің мазмұны: 1. Сабақтас құрмалас сөйлем, оның компоненттеріні грамматикалық тобы, өзіне тән белгілері. 2.Бағыныңқы сөйлемнің баяндауыштарының жасалу жолдары. Қазақ тілінің өзіндік грамматикалық құрылысы, ерекшеліктері бар. Сабақтас құрмалас болу үшін керек шарттар қандай, мұндай сөйлемге қойылатын өлшем бар ма- міне, осы мәселеге деәр кезде әр түрлі пікір айтылып келді. Егер салалас сөйлемдербір-бірімен мағына жақындығымен, я шылаулардың дәнекерлігімен жасалса, сабақтас сөйлемдердің жасалуы олардан басқа, бұлар өзара біріне-бірі бағыну арқылы жасалады. Мұнда да күрделі ой жай сөйлеммен берілуі мүмкін болмағандықтан, бірнеше жай сөйлемнің компоненті бір бүтінге айналады-, деп көрсетеді С. Аманжолов. Сабақтас құрмаластың құрамына енген жай сөйлемдер бірі екіншісіне тәуелді болып байланысады. Демек бағындырушы компонент бас болады да, меңгеруші колмпонент бағыныңқы болады-, деп көрсетсе фил. ғыл. докторы, проф, Ә.Н. Нұрмаханова. Ал М.Серғалиев: - Құрмалас сөйлемнің дәстүрлік немесе логика-грамматикалық принципі бойынша топтастырылатын екінші түрі-сабақтас сөйлем. Егер салалас сөйлемде оның құрамына енетін компоненттер баяндауыш орнындағы сөздердің тұлғалық жағынан тиянақтылығымен аяқталып отырса, сабақтас сөйлемнің, әсіресе, бағыныңқы компонентінің баяндауышы тиянақсыз тұлғада келеді. Осыған байланысты ол компоненттердің арасындағы интонация да тиянақсыз, яғни құрмаластырушы, ұластырушы интонация болады. Сабақтас сөйлемнің предикативтік бөлігінің белгілі дәрежеде ой дербестігі болуы- құрмалас сөйлемнің бұл түрінің тағы бір ерекшелігі.Демек, әр компоненттің өзінше сөздердің байланысынан құралған мазмұны, соған сай айтылған ойы болады.Бірақ бағыныңқы сыңарда берілген ой соған тікелей қатысы бар келесі бір ойды қажет етіп тұрады.Осыдан келіп басыңқы сыңардың бірігуінен тиянақты мағына-мазмұнға ие болады да, ол конструкция сабақтас құрмалас сөйлем деген атау алады. Сонымен, құрамындағы компоненттері бір-біріне бағына немесе бірін-бірі бағындыра сабақтаса байланысқан құрмалас сөйлемнің түрі сабақтас құрмалас сөйлем деп аталады. Сабақтас құрмалас сөйлемнің жасалу жолы дегенде бағыныңқы сөйлемнің баяндауыштарының тұлғасы ескеріледі.Ол тұлғалар әр алуан.С. Аманжолов оның алты түрін көрсетеді. Сұрақтар: Зерттеуші ғалымдар бағыныңқы сөйлемнің баяндауыштарының жасалу жолдарын қалай көрсетеді? Сабақтас сөйлемнің мағыналық жағынан жікке бөлінуі қандай?Әр зерттеушінің классификациясына сүйеніңіз. Әдебиеттер: 1.Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис, 1971. 2.Аманжолов С. Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы.Алматы,1984 3.Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. Алматы,1995. 4.Серғалиев М. Күрделі синтаксистік тұтастық. Алматы,1989. 5.Қазақ тілінің грамматикасы. Астана 2002. 6.Шәукенов Қ. Синтаксис Алматы, «Ана тілі»,1996. 7.Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі.Алматы,1985 8.Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің қалыптасу,даму жолдары.Алматы,1987. 9.Есенов Қ. Сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылымы. 10.Балақаев М. Қазақ әдеби тілі Алматы, «Мектеп»,1997. 11.Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.Алматы,1999. 12.Балақаев М. Қазақ тіліндегі сөз тіркесі мен сөйлем синтаксисі Алматы,1992. жүктеу/скачать 2,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|