Пән бойынша дәрістік кешен

А) Тақырып аты

Б) Дәріс мақсаты

В) Тірек сөздер

Д) Негізгі сұрақтар мен қысқаша мазмұны

Е) Негізгі сызбалар, кестелер т.б.

З) Тексеруге арналған сұрақтар

И) Ұсынылатын әдебиеттер

№1-дәріс.

Тақырыбы: Сөз тіркесі.

Дәрістің мақсаты: синтаксистік тұлға бірлік ретінде өзіндік ерекшеліктерін тану, екіншіден, басқа лексика-грамматикалық тұлға-бірліктерден, екіншіден, өзіне ұқсас болып келетін тұлға-бірліктерден айырма-белгілерін түсіну.

Тірек сөздер: бағыныңқы, басыңқы сөздер, байланысу тәсілі, түрі, етістікті сөз тіркесі, есімді сөз тіркесі.

1.Сөз тіркесі, оның зерттелу жайы, түрлі көзқарастар.

2.Сөз тіркесіне тән белгілер, оның түрлері, құрылымы.

Грамматикалық құрылыстың өзінше дербестігі, ерекшеліктері бар топтарын-грамматикалық единицалар тұтастықтар дейміз. Солардың басты топтары сөз тіркесі, сөйлем.

мүшелік қарым-қатынасты білдіретін қосымша грамматикалық мағына пайда болады.

Сөйтіп, синтаксистік қарым-қатынасты білдіру үшін кемінде толық мағыналы 2 сөздің сабақтаса байланысқан тобын сөз тіркесі дейміз. Ал ғалым Ғ. Абуханов: Сөйлемге енген сөздерді сөйлем мүшелеріне ажыратып, синтаксистік талдау жасауда белгілі қызмет атқаратын шешуші мәселенің бірі- сөз тіркесі категориясы дей келіп, сөйлемдегі сөздер қалай болса, солай орналаса бермейді. Ең алдымен, жеке сөздер өзара мағыналық, грамматикалық жағынан белгілі синтаксистік топ құрайды да, сөйлем мүшесінің қызметіне енеді,-деп, көрсетеді.

Сөз тіркесінің құрамы көбіне еркін болады. Сондықтан оны кейде еркін сөз тіркесі деп атайды.

Сөз тіркесі құрамы жағынан жай және күрделі; басыңқы сыңарының қай сөз табынан жасалуына қарай есімді және етістікті деп бөлінеді.

1. 
   Сөз тіркесінің құрамындағы сыңарларын қалай атайды?
   
2. 
   Сөйлем ішінде сөз тіркесі қалай байланысады?
   

1.Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. Алматы,1971.

2.Серғалиев М., Сайранбаев Т. Қазіргі қазақ тілі сөз тіркесі синтаксисі. Алматы 1973.

3.Аблақов А. Қазіргі қазақ тіліндегі етістікті сөз тіркесі Алматы, 1986.

4.Сайранбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері Алматы, 1981.

5.Әбуханов Ғ. Қазақ тілі Алматы, 1982.

6.Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. Сөз тіркесі мен сөйлем синтаксисі Алматы «Ана тілі», 1992

7.Балақаев М. Қазақ әдеби тілі. Алматы, «Мектеп» 1997.

8.Есенов Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік қатынастар. Алматы 1985.

9Хасанова С. Әбдіғалиева Т,... Кестелі грамматика.Алматы, 1996.

10.Қазақ тілінің грамматикасы. Астана 2002.

11.Оразбаева Ф., Шалабаев Б.... Қазіргі қазақ тілі. Алматы 2004

12Қазақ тілі. Энциклопедия. А. 1998.

13. Тіл білімі сөздігі. Алматы 1997.

1.Сөйлем мүшелері туралы түсінік, зерттелу жайы.

2.Тұрлаулы мүшелер, мағынасы, тұлғалық белгілері, жасалу жолдары, бастауыш пен баяндауыштың байланысы.

3.Тұрлаусыз мүшелер, түрлері, тұлғалық белгілері, жасалу жолдары, байланысы.

Сөйлем мүшелері- сөйлемнің ішкі бөліктері. Сөздер сөйлемнің ішкі бөліктері делінгенмен, олар сол сөйлемді құрауда басты тұлға. Сол сөздің қатысуы арқылы ғана сөйлем құрала алады.Сөйлем сөзсіз құрала алуы мүмкін де емес. Міне, сол сөйлемді құрайтын әрбір сөздің өз орны, өз қызметі, өз мағынасы, өз қасиеті болады.

Қазақ тіл білімінде сөйлем құрайтын сөздер сөйлем мүшесі делінеді.( Т.Сайрамбаев).

Грамматикалық мағынаға ие болып, синтаксистік қызмет атқарып тұратын сөздерді сөйлем мүшесі дейміз.(М. Балақаев). Міне, осының өзі сөйлем мүшесі туралы пікірдің әр түрлі екенін байқатады....

Сөйлем мүшелері өзінің қызметіне қарай тұрлаулы, тұрлаусыз деп, құрамына қарай дара, күрделі, үйірлі деп, тұлғасына қарай бірыңғай деп бөлнеді.

1. 
   Сөйлем мүшелеріне тән белгілер қандай?
   
2. 
   Сөйлемнің тұрлаулы мүшелеріне тән белгілер қандай?
   

1.Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы.Алматы, 1986.

2.Әміров Р. Жай сөйлем синтаксисі, Алматы,1983.

3.Жұбанов Қ.Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер, Алматы, 1986.

4.Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі үйірлі мүше туралы. «Қазақ ССР Ғылым Академиясының хабарлары» журналы. Алматы, 1954.

5. Мұсабекова Ф. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем пунктуациясының негіздері. Алматы,1959.

6.Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. Алматы, «Қазақ университеті» 1991.

№3-дәріс.

1. 
   Сөйлемнің бірыңғай мүшелері, қызметі.
   
2. 
   Сөйлемнің айқындауыш мүшелері, түрлері.
   

Бірыңғай мүше болу үшін бір сөйлемде бір мүшенің екеу не бірнешеу болуы шарт емес. Олар: 1-ден, ыңғайлас бір сұраққа жауап беруі шарт. 2-ден, сол сөйлемдегі бір мүшемен ғана байланысты болуы шарт.

Сонда, бірдей сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бір ғана мүшесімен байланысып, көбінесе өзара тұлғалас болып келетін сөйлем мүшелері бірыңғай мүшелер деп аталады. Б. М. бір-біріне бағынбай, өзара салаласа байланысып, барлығы бірдей дәрежеде бір сөзге қатысты болып тұрады.

Ғалым Р. Әміров: - Бірыңғай мүшелі сөйлемдер- күрделі ойды, бірнеше сөйлемді сыйыстырып берудің амалы. Оларды құрмалас сөйлемнің функциялас сыңары деп те атауға болады. Көп жағдайда сөйлемді бірыңғай мүшелі етіп құрау немесе құрмалас етіп тарату сөйлеушінің сөйлеу мақсатына бағынышты болады. Мысалы: Рас айтасыз,бұл дүниеде бабадан не қалған, атадан не қалған. Рас айтасыз, бұл дүниеде бабадан, атадан не қалған,- деп те бірыңғай мүшелі жай сөйлем етіп құруға да болады. Ойды құрмалас сөйлем етіп айту сөзге ритмикалық сипат беру үшін қызмет атқарып тұр.

Сөйлемде кәдімгі толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыштан басқа да белгілі бір сөздің мағынасын дәлдеп түсіндіріп тұратын өз алды ерекшелігі бар сөздер кездеседі. Бұл сөздер өзінен бұрын айтылған сөзді айқындап, басқа сөзбен түсіндіреді. Олар тілімізге айқындауыш сөздер деген атпен енді.

Сұрақтар:

1. 
   Бірыңғай мүшелер бір-бірімен қалай байланысады?
   
2. 
   Бірыңғай мүшелерді жинақтап, ортақ атау ретінде жұмсалынатын сөз.
   
3. 
   Айқындауыш мүшелердің түрлері. Олардың ерекшеліктері қандай?
   

1.Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы.Алматы, 1986.

2.Әміров Р. Жай сөйлем синтаксисі, Алматы,1983.

3.Жұбанов Қ.Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер, Алматы, 1986.

4.Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі үйірлі мүше туралы. «Қазақ ССР Ғылым Академиясының хабарлары» журналы. Алматы, 1954.

5. Мұсабекова Ф. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем пунктуациясының негіздері. Алматы,1959.

1. 
   Оқшау сөздер, оның өзіне тән белгілері.
   
2. 
   Оқшау сөздердің түрлері, ортақ белгілері,ерекшліктері.
   

1. 
   Қаратпа сөздер.
   
2. 
   Қыстырма сөздер.
   
3. 
   Оқшау сөздер.
   

1. 
   Үндеу амалы ретінде жұмсалатын оқшау сөздер.
   
2. 
   қыстырма сөзді сөйлем.
   

1. 
   Бұл сөздердің тобы неліктен оқшау сөздер деген атқа ие болған?
   
2. 
   Олардың бір-бірінен айырмашылығы мен ұқсастығы қандай?
   

1.Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. Алматы,1971.

2.Серғалиев М., Сайранбаев Т. Қазіргі қазақ тілі сөз тіркесі синтаксисі. Алматы 1973.

3.Аблақов А. Қазіргі қазақ тіліндегі етістікті сөз тіркесі Алматы, 1986.

4.Сайранбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері Алматы, 1981.

5.Әбуханов Ғ. Қазақ тілі Алматы, 1982.

6.Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. Сөз тіркесі мен сөйлем синтаксисі Алматы «Ана тілі», 1992

7.Балақаев М. Қазақ әдеби тілі. Алматы, «Мектеп» 1997.

8.Есенов Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік қатынастар. Алматы 1985.

9Хасанова С. Әбдіғалиева Т,... Кестелі грамматика.Алматы, 1996.

10.Қазақ тілінің грамматикасы. Астана 2002.

11.Оразбаева Ф., Шалабаев Б.... Қазіргі қазақ тілі. Алматы 2004

12Қазақ тілі. Энциклопедия. А. 1998.

13. Тіл білімі сөздігі. Алматы 1997

1.Құрмалас сөйлем синтаксисінің даму жолдары, оның өзіне тән белгілері.

2.Құрмалас сөйлемнің түрлері, ұқсастықтары мен ерекшеліктері.

Құрмалас сөйлемдер жай сөйлемдегі сияқты, қандай да бір ойды білдіріп қоймайды, олар кем дегенде екі не одан да көп жай сөйлемдерден құралып, бір күрделі ойдың желісін құрайды. Міне, осындай сөйлемдердің құрамындағы әрбір жеке жай сөйлемдер мағыналық, тұлғалық, структуралық ерекшеліктері болады. Құрмалас сөйлемдер құрамына енген мағыналық, белгілі бір тиянақтылығы бар, сол тиянақтылықты тұлғалық жағынан көрсететін, сөйтіп, бір құрылым түзетін синтаксистік қасиет қазіргі қазақ тілінде әбден орныққан. Ол осынысымен тіліміздің заңдылығында сипатталады. Осының бәрі бір диалектикалық бірлікте құрмалас ретінде таныған сөйлемнің басынан табылуы тиіс.

Құрмалас сөйлемнің зерттелу барысын сөз қылғанымызда, оны негізінен 3 кезеңнің төңірегінде қарастырамыз.

1. 
   1930-1940-жылдар арасы.
   
2. 
   1940-1950-жылдар.
   
3. 
   1950-жылдардан осы кезге дейінгі шақ.
   

1. 
   предикативтік бөлінудің мазмұн бірліктері.
   
2. 
   құрылымдық бірлік.
   
3. 
   интонациялық бірлік. ( М. Серғалиев).
   

Дәстүрлік немесе логика-грамматикалық топтастыру бойынша құрм. сөйлем:

1. 
   салалас.
   
2. 
   сабақтас.
   
3. 
   аралас.
   

1. 
   жалғаулықты.
   
2. 
   жалғаулықсыз.
   

1. 
   хабарлы.
   
2. 
   сұраулы.
   
3. 
   лепті- деп бөлінеді.
   

1. 
   Құрмалас сөйлемнің зерттелуінің әр кезеңінің ерекшелігі неде?
   
2. 
   Құрмалас сөйлем мен жай сөйлемнің ерекшеліктері қандай?
   

1.Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис, 1971.

2.Аманжолов С. Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы.Алматы,1984

3.Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. Алматы,1995.

4.Серғалиев М. Күрделі синтаксистік тұтастық. Алматы,1989.

5.Қазақ тілінің грамматикасы. Астана 2002.

6.Шәукенов Қ. Синтаксис Алматы, «Ана тілі»,1996.

7.Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі.Алматы,1985

8.Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің қалыптасу,даму жолдары.Алматы,1987.

9.Есенов Қ. Сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылымы.

10.Балақаев М. Қазақ әдеби тілі Алматы, «Мектеп»,1997.

11.Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.Алматы,1999.

12.Балақаев М. Қазақ тіліндегі сөз тіркесі мен сөйлем синтаксисі Алматы,1992.

7-8-дәріс.

Тақырыбы: Салалас құрмалас сөйлем.

Дәрістің мақсаты: салалас құрмаластыңөзіндік белгілері, түрлері, компоненттерінің байланысу тәсілдері жөнінде түсінік беру; масалалас құрмаластыңөзіндік белгілері, түрлері, компоненттерінің байланысу тәсілдері жөнінде түсінік беру; мағыналық түрлерін ажыратуға негіз қалау.

Дәрістің мазмұны:

1.Салалас құрмалас сөйлем, өзіндік айырма белгілері.

2.Жасалу жолына, мағынасына қарай түрлері

Қазіргі қазақ тіліндегі салалас сөйлемді бірнешежай сөйлемдердің мағыналық жағынан өзара тең дәрежеде байланысып,күрделі бір ойды білдіретін синтаксистік категорияретінде тануқалыптасқан тұжырым деп көрсетті С. Аманжолов өзінің «Қазақ әдеби тілінің қысқаша курсында».

Предикативтік бөліктерінің баяндауыштары тиянақты тұлғада тұрып, компоненттьері тең дәрежеде байланысқа түскен құрмалас сөйлем түрі салалас сөйлем деп аталады. (М.Серғ).

Қазіргі қазақ тіліндегі салалас құрмалас сөйлем зерттеліп, белгілі бір жүйеге түскендігі байқалынады. Мәселен, 1954-жылы жарық көрген қазіргі қазақ тілінің академиялық грамматикасы салалас құрмаласты 2-ге бөліп қарастырады.

1. 
   іргелес салалас.
   
2. 
   жалғаулықты салалас. Және іргелес салаласты жайылыңқы, сиысыңқы деп 2-ге бөліп қарастырады.
   

1. 
   ыңғайлас-мезгілдес салалас.
   
2. 
   себеп-салдар салалас.
   
3. 
   қарсылықты салалас.
   
4. 
   талғаулықты салалас.-деп көрсетеді . ( Акад. грамматика).
   

Шартты түрде салыстырғанда салаластың құрамындағы компоненттер жай сөйлемнің құрамындағы бірыңғай мүшелерді еске түсіреді, бірақ жай сөйлемдердегі бірыңғай мүшелер түгелдей сөйлемнің бір мүшесіне қатысты болып келеді. Ол бірыңғай мүшелердіңөзара қатысынан грамматикалық жаңа мағына тумайды. Құрмалас сөйлемді жасауға қатысатынжай сөйлемдердің бірыңғай мүшелерден басты айырмашылығы-бұлар кейбір ретте бір бастауышқа қатысты болғанмен, ол жай сөйлемдердің бір-бірімен байланысынан өздері құрап тұрған құрмалас сөйлем мағынасын танымайтынжаңа грамматикалық қатынас жасайды. 2-ден, салалас құрмалас сөйлемнің құрамындағы предикативтік бөліктердің баяндауыштары қаншалықты тиянақты тұлғада тұрғанымен оларды жеке-дара жай сөйлем деуге негіз жоқ..

1. 
   Неліктен салалас құрмаластар жалғаулықты, жалғаулықсыз болып топтастырылады?
   
2. 
   Салаластың өзіне тән белгілерін атаңыздар?
   

1.Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис, 1971.

2.Аманжолов С. Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы.Алматы,1984

3.Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. Алматы,1995.

4.Серғалиев М. Күрделі синтаксистік тұтастық. Алматы,1989.

5.Қазақ тілінің грамматикасы. Астана 2002.

6.Шәукенов Қ. Синтаксис Алматы, «Ана тілі»,1996.

7.Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі.Алматы,1985

8.Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің қалыптасу,даму жолдары.Алматы,1987.

9.Есенов Қ. Сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылымы.

10.Балақаев М. Қазақ әдеби тілі Алматы, «Мектеп»,1997.

11.Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.Алматы,1999.

12.Балақаев М. Қазақ тіліндегі сөз тіркесі мен сөйлем синтаксисі Алматы,1992.

9-10-дәріс.

Тақырыбы: Сабақтас құрмалас сөйлем.

Дәрістің мақсаты: сабақтас құрмалас сөйлемнің табиғаты жайындағы түрлі көзқарастармен таныса отырып, оның өзіндік ерекшеліктерімен таныстыру; бағыныңқы компоненттерінің баяндауыштарының жасалу жолына, талдау ерекшеліктеріне көңіл аудару;

Дәрістің мазмұны:

1. Сабақтас құрмалас сөйлем, оның компоненттеріні грамматикалық тобы, өзіне тән белгілері.

2.Бағыныңқы сөйлемнің баяндауыштарының жасалу жолдары.

Қазақ тілінің өзіндік грамматикалық құрылысы, ерекшеліктері бар. Сабақтас құрмалас болу үшін керек шарттар қандай, мұндай сөйлемге қойылатын өлшем бар ма- міне, осы мәселеге деәр кезде әр түрлі пікір айтылып келді.

Егер салалас сөйлемдербір-бірімен мағына жақындығымен, я шылаулардың дәнекерлігімен жасалса, сабақтас сөйлемдердің жасалуы олардан басқа, бұлар өзара біріне-бірі бағыну арқылы жасалады. Мұнда да күрделі ой жай сөйлеммен берілуі мүмкін болмағандықтан, бірнеше жай сөйлемнің компоненті бір бүтінге айналады-, деп көрсетеді С. Аманжолов.

Сабақтас құрмаластың құрамына енген жай сөйлемдер бірі екіншісіне тәуелді болып байланысады. Демек бағындырушы компонент бас болады да, меңгеруші колмпонент бағыныңқы болады-, деп көрсетсе фил. ғыл. докторы, проф, Ә.Н. Нұрмаханова. Ал М.Серғалиев: - Құрмалас сөйлемнің дәстүрлік немесе логика-грамматикалық принципі бойынша топтастырылатын екінші түрі-сабақтас сөйлем. Егер салалас сөйлемде оның құрамына енетін компоненттер баяндауыш орнындағы сөздердің тұлғалық жағынан тиянақтылығымен аяқталып отырса, сабақтас сөйлемнің, әсіресе, бағыныңқы компонентінің баяндауышы тиянақсыз тұлғада келеді. Осыған байланысты ол компоненттердің арасындағы интонация да тиянақсыз, яғни құрмаластырушы, ұластырушы интонация болады.

Сабақтас сөйлемнің предикативтік бөлігінің белгілі дәрежеде ой дербестігі болуы- құрмалас сөйлемнің бұл түрінің тағы бір ерекшелігі.Демек, әр компоненттің өзінше сөздердің байланысынан құралған мазмұны, соған сай айтылған ойы болады.Бірақ бағыныңқы сыңарда берілген ой соған тікелей қатысы бар келесі бір ойды қажет етіп тұрады.Осыдан келіп басыңқы сыңардың бірігуінен тиянақты мағына-мазмұнға ие болады да, ол конструкция сабақтас құрмалас сөйлем деген атау алады.

Сонымен, құрамындағы компоненттері бір-біріне бағына немесе бірін-бірі бағындыра сабақтаса байланысқан құрмалас сөйлемнің түрі сабақтас құрмалас сөйлем деп аталады.

Сабақтас құрмалас сөйлемнің жасалу жолы дегенде бағыныңқы сөйлемнің баяндауыштарының тұлғасы ескеріледі.Ол тұлғалар әр алуан.С. Аманжолов оның алты түрін көрсетеді.

Сұрақтар:

1. 
   Зерттеуші ғалымдар бағыныңқы сөйлемнің баяндауыштарының жасалу жолдарын қалай көрсетеді?
   
2. 
   Сабақтас сөйлемнің мағыналық жағынан жікке бөлінуі қандай?Әр зерттеушінің классификациясына сүйеніңіз.
   

1.Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис, 1971.

2.Аманжолов С. Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы.Алматы,1984

3.Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. Алматы,1995.

4.Серғалиев М. Күрделі синтаксистік тұтастық. Алматы,1989.

5.Қазақ тілінің грамматикасы. Астана 2002.

6.Шәукенов Қ. Синтаксис Алматы, «Ана тілі»,1996.

7.Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі.Алматы,1985

8.Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің қалыптасу,даму жолдары.Алматы,1987.

9.Есенов Қ. Сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылымы.

10.Балақаев М. Қазақ әдеби тілі Алматы, «Мектеп»,1997.

11.Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.Алматы,1999.

12.Балақаев М. Қазақ тіліндегі сөз тіркесі мен сөйлем синтаксисі Алматы,1992.

11 - дәріс.

Тақырыбы: Көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас.

Дәрістің мақсаты: Көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемнің табиғаты, оның құрамындағы бағыныңқы сөйлемдердің басыңқымен байланысу сипатына қарай түрлерімен таныстыру.

Дәрістің мазмұны:

1. 
   Көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемге сипаттама.
   
2. 
   Компоненттерінің байланысу тәсіліне қарай түрлері.
   

Міне, осылайша бір басыңқыға қатынасты бірнеше бағыныңқыдан тұратын сабақтас құрмалас сөйлем көп бағыныңқылы делінеді.

Көп бағыныңқылы сабақтас мазмұны жағынан да, құрылымдық жағынан да әр түрлі болып келеді. Құрылымына қарай көп бағыныңқылы сабақтас

1. 
   жарыспалы бағыныңқылы
   
2. 
   сатылы бағыныңқылы- деп 2-ге бөлінсе,
   

1. 
   бірыңғай жарыспалы
   
2. 
   әр алуан жарыспалы- деп 2-ге бөлінеді.
   

1.Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис, 1971.

2.Аманжолов С. Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы.Алматы,1984

3.Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. Алматы,1995.

4.Серғалиев М. Күрделі синтаксистік тұтастық. Алматы,1989.

5.Қазақ тілінің грамматикасы. Астана 2002.

6.Шәукенов Қ. Синтаксис Алматы, «Ана тілі»,1996.

7.Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі.Алматы,1985

8.Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің қалыптасу,даму жолдары.Алматы,1987.

9.Есенов Қ. Сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылымы.

10.Балақаев М. Қазақ әдеби тілі Алматы, «Мектеп»,1997.

11.Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.Алматы,1999.

1. 
   Аралас құрмалас сөйлем.
   
2. 
   Оның жасалу жолына тән белгілер.
   

Демек, құрамында кемінде үш компоненттен құралып, бірімен –бірі әрі салаласа, әрі сабақтаса байланысатын құрмалас сөйлемнің түрін аралас құрмалас сөйлем дейміз.

Сонда, аралас құрмалас сөйлемнің құрылымынан біраз ерекшеліктерді байқауға болады.

Біріншіден, оның құрамы үш компоненттен тұрса, бір ғана сабақтаса және бір ғана салаласа байланысу тәсілдері болады.Компоненттер саны көбейген сайын сабақтасу, салаласу тәсілдері де көбейе түседі.

Екіншіден, аралас құрмалас сөйлемнің компоненттерінің арасындағы салаласа байланысу болсын, сабақтаса байланысу болсын әдеттегі дәстүрлі түрін сақтайды, яғни кәдімгі салалас сөйлемде болатындай салаласқан компоненттердің жалғаулықты да жалғаулықсыз байланысы, мағыналық қатысы, тыныс белгісі де сақталып отырса, әдеттегі сабақтас сөйлемде болатындай, басыңқы мен бағыныңқы компоненттердің арасында болатыны сияқты бағыныңқының баяндауышы белгілі тұлғадан жасалып отырады.

Үшіншіден, аралас құрмалас сөйлемнің құрамындағы компоненттердің өзара байланысу тәртібінде мызғымас қатып қалған заңдылық жоқ.

Қысқасы, аралас құрмалас сөйлем әдеттегі салалас пен сабақтас сөйлемдердің қосындысы деп есптелінеді.