«Қазіргі қазақ тілі. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі» пəні бойынша оқу-əдістемелік кешен
жүктеу/скачать 0,59 Mb. Pdf көрінісі
|
« азіргі аза тілі. С з тіркесі мен жай с йлем синтаксисі» п ні
- Бұл бет үшін навигация:
- Семинар тақырыбы
| 15-дəріс
Дəріс тақырыбы: Сөз тіркесі мен түйдекті тіркестер Дəріс мазмұны: Сөз тіркесі мен түйдекті тіркестердің бір-бірінен басты айырмашылықтары мен ұқсастықтарына тоқталу жəне басқа тілдік единицалардан айырмашылығы. Интонациялық қызмет синтаксистік компоненттер арасын, яғни құрмалас сөйлем сыңарларын байланыстыруы айқын ашылған. Сондай-ақ, тең дəрежеде тұрған синтаксистік бірліктер бұл байланыс құралына жиі жүгінеді. Ал жеке сөзтұлғаларын, нақты айтқанда сөз тіркесі сыңарларын байланыстыруын, көрсету жетіспейді. Мұндайда ол сөйлем ішіндегі екі негізгі сөздік тұлға қасиетіне сүйенеді. Ол негізгі сөздік тұлғалар – сөйлемнің іс-əрекетін білдіретін сөз (бастауыш) бен сол іс- əрекеттің иесі болып табылатын сөз (бастауыш). Жəне олардың, мағыналық қиысуды есептемегенде, ІІІ жақтағы есім сөздердің арасында болатындығын ескерген жөн. № 15 семинар 9 Хасанова С., Əбдіғалиева Т., Қасабекова Қ., Шалабаев Б. Кестелі грамматика. – Алматы: Ана тілі, 1996. 156-б. Семинар тақырыбы : Қыстырынды сөйлемдердің мағыналық түрлері мен ерекшелігі. А) Алдын-ала ескертпелі қыстырынды сөйлемдер. Ə) Соңын ала ескертпелі қыстырынды сөйлемдер. Семинар мазмұны: Синтаксистік құрал жəне оның ішкі бірліктерін (тəсіл түрлері) анықтап алғаннан кейін, олардың өзіндік қызметтерін жақын таратуға болады. Аналитикалық тəсіл – қазақ тіл білімінде кең тараған. Синтаксистегі көрінісі – интонация, орын тəртібі, шылау. Интонация амалының синтаксистік тұлғаларды байланыстырып отырудағы қызметі əлдеқайда кең. Əдебиеттер: 1. А.Байтүрсынов. Тіл тағылымы. Алматы, 1992. 2. Қ.Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1999. 3. С.Аманжолов. Қазақ əдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы.Алматы,1994 4. М.Балақаев.Т.Қордабаев. Қазіргі қазақ тілі (синтаксис).Алматы, 1971. 5. М.Балақаев.Қазіргі қазақ тілі (синтаксис).Алматы, 1992. 6. М.Балақаев.Т.Сайрамбаев. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 2004. 7. Р.Əміров. Жай сөйлем синтаксисі. Алматы, 1983. 8. Р.Əміров.Г.Əмірова. Жай сөйлем синтаксисі. Алматы, 1997. 9. Т.Сайрамбаев. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. Алматы, 1992. 13.Т.Қордабаев. Қазақ тіл білімінің проблемалары. Алматы, 1998. 14.Қазақ тілінің грамматикасы, 2-бөлім. Алматы, 1967. 15.Қазақ грамматикасы. Астана, 2002. ОСӨЖ: Синтаксистік қатынастар. Синтаксистік қатынас – сөздер байланысының негізінде өрбіген жеке сөйлем құрылысындағы ұйымдастырушы тілдік бірліктер. Сөйлем ішіндегі синтаксистік қатынастардың екі типі бар. Біріншісі – предикаттық қатынас. Бұл сөйлемдегі бастауыш пен баяндауыштың өзаралық қатынасы, сөйлем құрылысының ең басты тəсілі, сөйлемнің лексика-грамматикалық негізін құрайтын сөздердің болуы 10 . Басқаша айтқанда, сөйлемдегі негізгі мүшелердің орайласа байланысуынан туындаған нəтиже: Бұл пойыздың Шу мен Мойынқұм өлкесіне таяп қалғанының хабары еді (Ш.Айтматов). Сөйлемдегі бұл мен хабар еді сөзтұлғаларының қатынасы осыдан өрбіген. Предикаттық қатынас құрмаластық құрам мен мəтіндік құрылымға да тəн. Мұндайда қатынас түрінің əр синтаксистік компонент бойынан, мəтін үшін əр сөйлемдік тұлға бойынан табылатынын ескерген жөн: Жауап бар да, айтуға аузы барар емес (Ғ.Мүсірепов). Арқа тұстан əлден уақытта таң сібірлеп, маңай тұманнан арыла бастады (Д.Досжанов). 10 Есенов Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік қатынастар. – Алматы, 1985. 12-б. |