Өзін-өзі тексеру сұрақтары

• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі грамматикалық категориялар
  
• 
  . Қазақ және орыс тілдеріндегі сөздердің топтастыру принциптері.
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі сөз таптары.
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі флексияға
  
• 
  Аффиксоидтер және интерфикстер.
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі синтетикалық тәсіл.
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі аналитикалық тәсіл.
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі лексика-семантикалық тәсіл.
  

2. Сын есімнің септелуі.

3. Сын есімдердің жасалу жолдары.

Мақсаты: . Қазақ және орыс тілдеріндегі сын есімнің шырай формасы.

Екі тілдегі сын есімнің септелуі. Сын есімдердің жасалу жолдары

Қазак тіліпде сык есім зат есімге тіркесіп негізгі қызметін атқарганда ешқандай өзгеріске үшырамайды: анықталатын зат есім кептік, септік, тәуелдік формаларының қайсысында қолданылса да, оны анықтайтын сын есім зат есімнін түлғасына үйлеспейді де, қиыспайды да. Сын есім өз семантикалық ерекшелігіне қарай загты сыр-сипат жағынан анықтайды, бірақ ол анықтауыш қызметін атқарып түрғанда, еш уақытта да тәуелденбейді, көптелмейді және септелмейді. Мы-

Ал орыс тілінде сын есім анықталатын зат есім мен бірдей өзгеріске үшырайды, яғни көптеледі, септеледі, тек (род) категориясы бойынша өзгереді. Мысалы: каменный дом - ка-иенные дома, каменным домам; болъшая комната т.б.

Қазақ тілінде зат есімге тән көптік, тәуелдік, септік жалғаулары зат есімнің де, сын есімнің де қызметтерін бірдей атқаратын синкретикалық омоним сөздерге қажетінше жалғана берумен қатар, белгілі бір контексте қолданылу ыңғайына қарай субстантивтенетін сын есімдерге де жалғана береді. Мысалы: Үлкенге улкенше, кішіге кішіше кызмет ет.

Сын есім мен зат есімнің тіркесі қазақ тіліне изафет тіркесі ретінде беріледі. Мысалы: морская вода - теңіз суы.

Қазақ тілінде сын есім зат есіммен тіркескен жагдайда үнемі зат есімнің алдында түрады. Мысалы: әдемі гул.

Орыс тілінде сын есім зат есімнен кейін де, алдында да түра береді. Мысалы: доска ровная, ровная доска.

Екі тілде де сын есім семантикалық мағыналары мен грамматикалық ерекшеліктеріне қарай сапалық және қатыстық сын есім деп екі топқа топтастырылады.

Сапалық сын есімдер ешбір қосымша формалар жалғанбаған түбір сөздер деген пікір қалыптасқан. Бірақ А.Ысқақов кейбір түбір соз деп қарастырып келген сын есімдер тарихи даму түрғысынан қарағанда тиісті қосымшалар арқылы не басқа тәсілдер бойынша жасалған туынды сөздер болып ке-леді дейді¹. Мысал ретінде мына түбірлес сөздерді келтіреді: узын — узаң, улкен — улкейген, ащы — ашыган, момын — момакан,

Екі тілде де сапалык сын есімдерге інырай формалары тән. Мысалы: әдемі - әдемілеу - өте әдемі; красивый - красивее ~ очень красивый т.б.

Орыс тілінде сапалық сын есімдердің толық (полная) және ықшамдалған (краткая) түлғалары бар, ал қазақ тіліндегі сапалық сын есімдерге ықшамдалған тұлға тән емес. Орыс тіліндегі сапалық сын есімдердің толық түлғасына -ый, -ой, -ий, -ая, -яя, -ое, -ее жалғаулары жалғанып, көптеледі, септеледі, тек категориясы бойынша өзгереді. Ал ықшамдалған түлға септел-мейді, бірак көителеді, тек категориясы бойынша өзғереді, ал ер тегінде (мужской род) жалғау жалғанбайды. Сын есімнің бұл түрі сөйлемде баяндауыш қызметін атқарады. Мысалы: белый, -ая, -ое, -ые және бел, бела, бело, белы т. б. Он был очеиъ красив. Она была мила.

Сапалық сын есімдердің ықшамдалған түлғасы былайша жасалады:

а) толық түлғаға тек категориясы жалғауларының жалғануы арқылы. Мысалы: полный - полна, полно т.б.; ә) кейде о-е дауыстыларының морфема жігінде алмасуы арқылы. Мысалы: близкий - близок, бойкий - боек т. б.

Сөздің түбірі к дауыссызына аяқталып, ақырғы дауыс-сыздың алдында щипящий немесе жіңішке дауыссыз тұрса, -и жүрнағының алдында -е дауыстысы келеді. Мысаяы.сильнъш -силен, оольнои — оолен т.о.

Ал кислый - кисел, острый - остер, светлый - светел, теплый - тепел, хитрый - хитер деген сын есімдерден басқа р, л дауыс-сыздарына аяқталатын сөздерде о-е дауыстыларының алма-суы кездеспейді. Мысалы: добрый - добр, круглый - кругл т.б.

Орыс тіліндегі сын есімдердің кейбіреулерінде ықшамдалған түлға жоқ. Ондай сын есімдерге мыналар жатады:

а) -ск, -ов, -н жүрнақтарынан түратын етістіктерден -л жұрнағы
арқылы жасалған сын есімдер: дохлый, т. б.;

ә) жан - жакуарлардың түр - түсін білдіретін сын есімдер: бу.ш-ный, вороной т.б.;

Сын есімдердің толық түлғасы мен ықшамдалган түлғасының лексикалык мағынасы кейде бір-біріне сейкес кел-мейді. Мысалы: видный - виден, волъный - волен т.б.

Бірак қазак тілінде кейбір қатыстық сын есімдер қосымшасыз, зат есім арқылы беріледі. Мысалы: темір қасьщ - железная ложка, агаш уй - деревянный дом т.б. Бұлар тектік сын есімдер деп аталады. Өйткені олар заттың тегін (неден жасалғанын) білдіреді.

Орыс тілінде кейбір қатыстық сын есімдер сапалық мағынаны да білдіре алады. Мысалы: золотое колъцо — золотая пора - золотое сердце т. б.

Қазақ тілінде де осындай құбылысты байқауға болады. Мысалы: темірдей қатты агаш - темір кереует, алтын сырга - аліпын адам т.б.

ә) сапалық сын есімдер заттың сапасының, сынының әртүрлі реңін білдіре алады, яғни шырай жасай алады (одемі - әдемілеу, өте әдемі, красивый - красивее - оченъ красивый).

Орыс тілінде қатыстық сын есімдердің мекшіктік мағына білдіретін притяжательные деп аталатын түрі бар. Бұл сьщ есімдер меншіктілік мағына білдіреді, соңдықтан қазақ тіліне тәуелдік жалғаулы зат есім, изафет арқылы беріледі. Мы-салы: мамино платье - шешемнің көйлегі, студенческие вече-ринки - студенттердің кештері т.б.

Меншіктік мағына білдіретін сын есімдер (притяжатель-ные прилагательные) орыс тілінде зат есімдерден -ов-ев, -ин-иин, 'Чй-ья-ье журнақтары арқылы жасалады. -Ин-нин, -ое-ее о жұрнақтары арқылы жасалатын меншіктілік сын есімдер үнемі Ыкпіамдалған тұлғада тұрады. Мысалы: мамин брат, дядина машина т.б. Егер бұл сын есімдерді толық тұлғада қолдансақ, меншіктілік мағынасын жоғалтады. Мысалы: орлиный нос, сло-новая кость т.б.

Қазақ тілінде де, орыс тілінде де сын есімдерге шырай формасы тән дедік. Бірақ шырай формасына байланысты айыр-машылықтар да баршылық.

Қазақ тілінде кейбір мағынасына қарай және топтау ба-рысында бір топқа жататын сан есімдердің кейбіреулерінің шы-рай формасы бар, ал кейбіреулерінде жоқ. Мысалы: саңырау -саңыраулау, қисьщ - қисықтау, ал соқыр, бойдақ деген сын есімдердің шырай формасы жоқ.

Салыстырып отырған тілдерде шырайдың үш түрі де :•. кездеседі:

Заттың белгісін, түсін (түрін), сапасын, көлемін, сал-мағын, аумағын, тағы басқа сондай негізгі сын-сипаттарыи білдіретін сапалық сын есім жай шырай (положительная сте-пень) деп аталады. Жай шырай формасы шырайлардың баска түрлерін мағына жағынан да, форма жағынан да салыстыратын негізгі форма болып саналады. Мысалы: жылы уй (теплын дом), әсем сурет (прекрасный портрет) т.б.

Қазақ тілінде салыстырмалы шырай тудыратьш жүрнақтар төмеидегідей:

Салыстырмалы шырайдың жасалу барысында мынадай да ерекшеліктер байқалады:

1. 
   Салыетырмалы шырай басқа түбірден жасалады, Мысалы: хороший ~ лучше, маленький - меныие т.б. Бүл қүбылыс супплетивизм деп аталады.
   
2. 
   Бір сын есімнен екі тәсіл аркылы салыстырмалы шырай жа-сауға болады. Мысалы: поздний — позднее, позже, далекий -далее, дальше. Бүны ерекшелік деп атауға болмайтын сияқты, өйткені қазақ тілінде де екі тәсіл арқылы бір сын есімнен салыстырмалы шырай жасалады. Мысалы: көктеу -көгірек, қаттылау - қаттырак т.б.
   
3. 
   -ш, -ий жүриақтары арқылы жасалған кейбір сын есімдер бірнеше мағына білдіреді. Мысалы: лучший - салыстырмалы мағынаны да, күшейтпелі мағынаны да білдіреді.
   

Екі тілде де сын есімнің күшейтпелі шырай (превосходная степень) категориясы бар. Заттың бастапкы сындық касиетін күшейте түсетін, асыра котеретін не асыра төмендететін сын есімнің формасын күшейтпелі шырай (превосходная степень) дейміз. Қазак тілінде бүл шырай негізгі сын есімдерге күшейткіш буынды қабаттастыру арқылы жасалады. Мысалы: жап-жасыл, жүп-жумсаң т.б.

1. 
   -ейш-айш жүрнақтары арқылы: красивейший, тончайший т.б. Бүл жерде г, к, з, х дауыссыздарына аяқталатын сын есімдердің түбірінде г-ж, к-ч, з-ж, х-ш сияқты дыбыстардың алмасуы бар: тихо - тишайший, близкий - ближайший т.б. Осы жүрнақтар наи- сөз алды қосымшасымен (приставка) бірге де күшейтпелі мағына білдіреді: наиближайший, наи-сложнейший т.б.;
   
2. 
   -ш жүрнағы салыстырмалы шырай формасымен бірге күшейтпелі шырай түлғасын да жасайды. Мысалы: низший, высший т.б.
   

Екі тілде де сын есім субстантивтенеді, Кейбір сын есімдер кез-келген контексте зат есімнің қызметін аткарады, яғни олар толық субстантивтенгендіктен сын есімнін қызметін мүлде атқармайды. Мысалы: вселенная, гостиная, портной, жаркое, приданое, мороженое, столовая, рабочий; шешен, шебер т.б.

Қазак тілінде субстантивтенген сын есімдер зат есімдер сиякты көптеледі, септеледі, тәуелденеді. Мысалы: қызылдар келді, қарамен ойнадым т.б.

Екі тілде де субстантивтенген сын есімдер сөйлемде сөЙлем мүшесі бола алады. Мысалы: Ол биікке әрең шықты. -Он еле добрался до высоты.

Бүндай сын есімдер қазақ тіліне тәуелдік жалғаулы зат есім мен анықтауыш сөздің тіркесі арқылы беріледі. Мысалы: детская - балалар бө.шесі, учителъская - мугалімдер бөлмесі, приемная - қабылдау болмесі, читалъня - оқу залы, булочная -нан дукені, молочная — сут сататын орын т.б.

Орыс тілінде аралық тектегі (средний род) сын есімдер субстантивтенген жағдайда дерексіз зат есімдердің мағынасын білдіреді. Мысалы: Сейте разумное, доброе, вечное. Из малого создается великое, прекрасное т.б.

Екі тілде де субстантивтенген сын есімдер түрақты тіркестер мен мақал-мәтелдердің қүрамына енеді. Мысалы: Сы-паиы сырын жасырмас. Пойти на мировую, задеть за живое.

Қазак тілінде сын есім зат есімге тіркесіп негізгі қызметін атқарғанда, зат есімнің тұлғасына үйлеспейді де, қиыспайды да, яғни тәуелденбейді, көптелмейді, септелмейді дедік. Тек субстантивтенген жағдайда зат есімдер сияқты көптеледі, септеледі, тәуелденеді.

Орыс тілінде толық формадағы сын есімдер (полные
прилагательные) көптеледі, септеледі, тек категориясы бойынша
өзгереді. Бірақ көптік тұлғада тек категориясы бойынша
өзгермейді. Сын есімнің бұлайша түрленуі зат есімнің
тұлғасына байланысты болады. Өйткені орыс тілінде сын есім §
зат есім сөзбен қиыса байланысады, қазақ тілінде қабыса байла- )
нысады. I

Жеісеше тұлғадағы ер (мужской), аралық (средний) тек тұлғасында жуан және жіңішке жалғаулы сын есімдерге тән жалғаулар төмендегідей:

Ер тек (м.р.), Атау септігінде(И.п.) -ый, -ой, -ий;

Ер (м.р.), аралық (ср.р.) тек, Табыс септігінде (В.п.) - Атау

Ер (м.р.), аралық (ср.р.) тек, Көмектес септігінде (Тв.п.) -ым, -'\\ им; Ер (м.р.), аралық (ср.р.) тек, Предложный падежде -ом, - ем.

Ал әйел тегінде (ж.р.) Ілік (Родительный), Барыс (Да-тельный), Көмектес (Творительный), Предложный септіктерінде жуан дауыстылардан тұратын түбірге -ой жалғауы, жіңішке дауыстылардан тұратын түбірге -ей жалғауы жалғанады. Мыса-лы: широкой улицы, широкой улице, широкой улицей. о гиирокой улице, утренней зари т.б.

Жекеше түлға Табыс септігінде (Винительный падежде)

Ал -ов-ев, -ин-ын жұрнақтары арқылы жасалган тәуелдік сын есімдер жекеше, көпше тұлғадағы ер (м.р.), әйел (ж.р.), аралық (ср.р) тектегі Атау және Табыс септіктерінде (Именительный, Винительный падеждерде) және жекеше формадағы ер (м.р.), аралык (ср.р.) тектегі Ілік, Барыс (Родительный, Дательный) септіктерінде зат есімдер сияқты септеледі. Мысалы: мамин -мамин; мамин -маминого, маминому т.б.

1. 
   Екі тілде де сын есімнің негізгі қызметі - сөйлемде аныктауыштың қызметін атқаруы. Мысалы: жасыл жапы-рак. - зеленый лист. Орыс тілінде анықтауыштың қызметін сапалық сын есімдердін тек толық түлғасы ғана атқарады (хороший дом). Ал салыстырмалы шырайдағы -е, -ее, -ей, -ше жұрнактары арқылы жасалған сын есімдер тек қиыспайтын анықтауыш ретінде ғана жұмсалады. Мысалы: Его дети постарше моих. Эти цветы душистее садовых т.б.
   
2. 
   Екі тілде де субстантивтенген сын есімдер сөйлемде бас-тауыштың қызметін атқарады. Мысалы: Үлкендер жацсы көреді. - Старише любят.
   

Орыс тілінде сын есімдер пысықтауыш бола алмайды. Бірақ кейбір жағдайда зат есіммен тіркесіп келген сын есім сөйлемде зат есіммен бірге сөйлемнің бір мүшесі ретінде қарастырылып, пысықтауыш болады. Мысалы: Последние слова он нроизнес спокойным и тихим голосом.

Орыс тілінде сапалық сын есім түбірлерінен жасалған біралуан сөздер үстеу құрамына еніп кеткен. Сөйтіп бір сөздін екі түрлі тұлғасы пайда болып, олар екі түрлі сөз табына сара-ланған. Мысалы: хороший -хорошо, плбхой - плохо т. б.

Қазак тілінде де нақ осы процесті көреміз. Бірақ мүнда мағыналық саралану бар да, түлғалық саралану жоқ. Мысалы: Болат жақсы бала. Жақсы - сын есім, анықтауыш. Болат жақсы оқиды. Жақсы - үстеу, пысықтауыш. Бұлардың тұлғасы бірдей, ал мағыналары сараланған. Пысықтауыш қызметіндегі «жаксы» сын есім бе, үстеу ме? Бүл әлі шешімін таппаған мәселе. Сапалық сын есімдердің ешқандай өзгеріске түспеуі (септелмейді, тоуелденбейді, көптелмейді) оларды үстеуге жақындата түседі. Орыс тілі фактілерімен салыстыра отырып қарасақ, бүларды үстеу деуге болатын сияқты.