«Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы»

Екі тілде де зат есімдерге жекеше, көпше форма тән. Жекеше форма заттын біреуін немесе бірнеше заттың жиын-

Орыс тіліне де көпше форманы білдіретін көитік жалғаулары тән (-а, -я, -ья, -и, -ы, -е). Мысалы: окна, поля, зве-нья, матери, отцы, граждане т.б.

Орыс тілінде тек кана жекеше формада қолданылатын зат есімдер болады. Оларға мыналар жатады:

1. 
   Сүйық заттардын, өлшенетін заттардың, өздігінен табиғи бөлшектенбейтін кесек заттардың, үнтақ заттардың, майда заттар мен бытыранды, таранды, үгітінді заттардың атаула-ры (грязъ, мясо, золото, горох). Алайда заттың түрін білдіру барысында кейбір аталған зат есімдер көпше түрде қолданылады. Мысалы: марочные вина, лечебные грязи т, б.
   
2. 
   Дерексіз үғымдарды білдіретін заттардың атаулары (здоро-вье, грамотностъ т. 6.). Бірақ дерексіз зат есімдер заттын магынасын нақтылау барысында көпше түрде де қолданылады: красоты природы.
   
3. 
   Заттың жиынын тоитап атайтын зат есімдер: зелень, детво-ра, листва т.б.
   
4. 
   Жалқы есімдердің көбі жекеше түлғада қолданылады. Қазақ тілінде де тек жекеше түлғада қолданылатын зат
   

Көптік мәнді зат есімдерді топтауда қазақ тілінде кейбір айырмашылықтар кездеседі.

Қазақ тілінде тек қана жекеще формада қолданылатын зат есшдср төмсндепдей топтастырылады:

1. 
   Сүйык заттардың атаулары: шай, су т. б.
   
2. 
   Газ тектес заттардың аттары: туман, азон т. б.
   
3. 
   Уақ, үнтақ заттардың, үйысқан майда заттар мен бытыран-ды, таранды, үгітінді заттардың атаулары: жун, сақал, шаш,
   
4. 
   Дерексіз үғымдарды білдіретін заттардың атаулары: қуаиъпи, ой т. б. Өздігінен табиғи белшектенбейтін кесек заттардың атаула-ры: күміс, қола т.б. Бұлар жекеше тұлғада қолданылып көптік мағынаны білдіреді. Мысалы: Таза күміс денсаулыща пайдалы.
   

5. 
   Жаратылыс қүбылыстарының атаулары: жауын, жел т.б.
   
6. 
   Табиғи жүп болып келетін зат есімдер: көз, кулак, етік т.б.
   
7. 
   Кісі, жер-су аттары: Әлия, Көкшетау т. б.
   

Ал орыс тілінде ондай зат есімдер төмендегідей топтасты-рылады:

1. 
   Жұп болып келетін зат есімдер: брюки, ножницы т.б.
   
2. 
   Загтың жиынын топтап атайтын зат есімдер: боеприпасы, девчата т.б.
   
3. 
   Заттың салмағын, жасалған затты білдіретін зат есімдер: дрожжи, чернила т.б.
   
4. 
   Топтау мағынада б§рілген дерексіз зат есімдер: сумерки, бе-га т.б.
   
5. 
   Кейбір жалқы зат есімдер: Сарыозеки, Весы, Сокольники.
   

Орыс тілінде тәуелдік мағына синтаксистік жолмен беріледі:

1. 
   Тәуелдік есімдіктер арқылы: мой друг, твой друг т.б.
   
2. 
   Тәуелділік сын есімдер арқылы: отчий дом, бабушкин пла-ток т.б.
   

Қазақ тілінде 7 септік, орыс тілінде 6 септік бар. Қазак тілінде Жатыс септігінен басқа септіктердің бәрі септеулік шылаулармен қатар қолданылады. Ал орыс тілінде Атау септігінен басқа септіктердің бәрі септеулік шылаумен бірге пайдаланылады.

Орыс тілінде Предложный падеж айқындауыш және мекендік мағыналарды білдіреді (изъяснительный, местный). Предложный падсжде негізгі қызметті септеулік шылаулар атқарады, ал басқа септіктерде шылаулар негізгі мағынаны нақтылаушы, толыктырушы ретінде қолданылады.

Қазақ тілінде септіктерді мағынасы мен синтаксистік қызметіне қарай екі топқа топтастырып қарастыруға болады: мекендік мағыналы және грамматикалық мағыналы септіктер. Мекендік магынадағы септіктерге Барыс септік, Жатыс септік, Шығыс септік жатады. Ал грамматикалық мағынадағы септіктерге Атау септік, Ілік септік, Табыс септік, Көмектес септік жатады. Бірақ мекендік мағынадағы септіктер грамматикалық мағына да білдіреді. Мысалы: Б.с. - шешеме, ойга т.б.

Ал орыс тілінде септіктер тек қана грамматикалык мағынада қолданылады.

Екі тілде де сөздердің жалғауларды қабылдап, өзгерту жүйесі сөздердің септелуі деп аталады.

Қазақ тілінде зат есімдер және олардың қызметін атқаратын басқа есім сөздер тәуелденбей де, тәуелденіп те септеле береді. Осыған байланысты септіктің екі түрі қолданылады: жай еептеу, тәуелдеулі септеу. Жай септеуде де, тәуелдеулі септеуде де 7 түрлі түлға бар, 6 түрлі жалғау бар.

Атау септік. Жай септеуде де, тәуелді септеуде де атау септіктің өзіне тән арнаулы косымшасы жоқ. Атау түлғадағы сөз кім?, кімдер?, не?, нелер? деген сүрауларға жауап береді де. жекеше, көпше жәпе тәуелді түрдс де қолданыла береді. Ата> септіктегі сөз сөйлемде негізінен бастауыш қызметін атқарады: Қыз қуанды. Қызым кеиіе келді. Тұрған орнына қарай баяндауыш та болады: Біз оқушымыз.

Ал баска бір есіммен қосымшасыз тіркессе, анықтауыш та болады: Қабырга сагаты жоц.

Атау септік тұлғасындағы сөздер септеулік шылаулар-мен де жұмсала береді: адам үшін, қала арқылы т.б.

Орыс тілінде де Атау септік (Именительный падеж) негізгі тұлға ретінде қаралады да, кто?, что? деген сұрақтарға жауап береді. Тек (род) категориясына байланысты Атау септікке (И.п.) нөлдік жалғау, -а-я, -о-е жалғаулары тән: дом, поле, книга, окно, тетрадь т.б.

Атау септігіндегі (И.и.) сөз сөйлемде негізінен бастауыштьщ қызметін атқарады: Дети должны заботиться о родителях.

Осы аталған ерекшеліктерге байланысты қазақ тілінде Атау септікте түрған сөздер орыс тіліне басқа септіктермен берілуі мүмкін, яғни Атау септік пен Именительный падеждің түлғалары сөйлемде сәйкес келе бермейді. Мысалы: Конферен-ция болмады. —Конференции не было (А.с. —Р.п.). Демек, сөздің бастапқы тұлғасы мен септеулік піылаулардың тіркесі Атау сеитіктің қолданылу өрісін кеңейте түседі.

Ілік септік (Родительный падеж). Қазақ тілінде Ілік септік тәуелдеулі есім сөзбен не субстантивтенген сөзбен бай-ланысты болады: оқушымның қаламы, кщкендердің орны т.б. Сондықтан атау тұлғадағы әрбір сөзге жалғанатын Ілік септіктің қосымшасы не меншікті, не басқа бір қатынасты білдіреді: сту-денттің багасы, қала көлігі т.б. Ілік септік жалғауы жалғанып та, жасырык да тұрады: ата-ана парызы, қыздың міндеті т. б.

Ілік септіктегі сөз әрқашан анықтауыш болады: Елдің атын ер шыгарады. Мемлекет мүддесі т. б.

Кейде ілік септіктегі сөз озінен соңғы тәуелдеулі сезбен тіркесіп, бір күрделі мүше болып та кызмет атқарады. Мысалы: Абай көшесі - ең әдемі көше.

Ал орыс тіліндегі Ілік септік есім сөзбен де, етістіктермен де байланысты болады. Осыған байланысты анықтауыштық Ілік септік (х одительньш определительныи^, етістіктік Ілік септік (Родительный приглагольный) деп екі топқа бәлінеді. Анықтауыштык Ілік септік (Родительный определительный) бағалаутылық, өлшемдік, жасқа байланысты мағына білдіреді. Мысалы: Она была оченъ красивой. Это был мужчина средних лет. Он выпил стакан водки.

Ал етістік мағыналы Ілік септік (Родительный приглаголь-ный) болымсыздық мағына білдіретін етістіктермен, заттың бір бөлшегінің іс-қимылын білдіретін етістіктермен, добиваться, ждатъ, желатъ, искать, просить, требоватъ т.б. етістіктермен байланысады. Мысалы: Мы еще не видели этого парня. Он вы-пил немножко молока. Будет добиваться любви, искать встре-чи.

Орыс тілінде үстеумен байланысқан создер де Ілік септігінде (Родительный падеж) қолданылады. Мысалы: Любовъ выше смерти.

Барыс септіктегі сөздер сөйлемнің бірыңғай мүшелері болса, септіктің қосымшалары (жай септеуде де, тәуелді септе-уде де) бәріне бірдей, не тек соңғысына ғана жалғанып қолданылады. Мысалы: Ол әке-шешесіне, туган-іпуысқандарына комектеседі.

Орыс тілінде де Табыс септіктегі (Винительный падеж) сөз тікелей етістікпен байланысып, сөйлемде толықтауыштың қызметін атқарады. Мысалы: Он написал сочинение.

Орыс тілінде Табыс септіктегі (Винительный падеж) сөздер шылаулармен де қолданылады. Мысалы: Он обратил внішанне на ее скромность..

Осыған байланысты орыс тіліндегі Табыс септік (В.п.) ны-сықтауыштық қатынасты білдіре алады. Мысалы: Они пришли

Қазақ тіліндегі Жатыс септік формасына орыс тілінде шылаулармен қолданылатын Табыс (Винительный), Ілік (Роди-тельный), Предложный падеждер және когда жалғаулығы арқылы жасалатын мезгіл багыныңқылы сөйлемдер сойкес ке-леді. Мысалы: Ол сагат бестерде келіп қалар. - Он может ' быть часов в пять придет. (Ж.с. - В.п.). Кішкентай кезінде ол ән айтқанды үнататын. ~ В детстве ему I нравилось петь. (Ж.с. ~ П.п.). Олар оқып журген кезде, біздің үйде тагы бір қыздар түрды. -Когда они учились, в нашем доме \ жили и другие девушки. (Ж.с. - временное придаточное пред-ложение). Естіген қүлақта жазық жоқ. - У слышавшего уха | нет вины. (Ж.с. -Р.п.).

Орыс тілінің из, с, от, после шылауларымен (предлогта-рымен) тіркесіп берілетін Ілік септік (Р.п.); в, на, за, с шылаула-рымен (предлогтарымен) тіркесіп берілетін Табыс септік (В.п.); по шылауымен (предлогымен) тіркесетін Барыс септік (Д.п.); түлғалары және с тех пор как тіркесі қазақ тіліндегі Шыгыс'' сеитік түлғасына сәйкес келеді. Мысалы: Жылы-жылы сөйлесең, жылан інінен шыгады. — Если будешь говорить приветливо, змея из норы выползет. (Ш.с. — Р.п.). Пәуескеге торт аттан! - По четыре лошади в повозку! (Ш.с. - В.п.). Ол оны жақтан тартып жіберді. - Он ударил его по щеке. (Ш.с. - Д.п.). Сол кеткеннен әлі келген жоқ. - Еще не возвращался с тех пор, как уехал тогда. (Ш.с. - с тех пор как сөз тіркесі).

Бұл формадағы сөздер сөйлемнін бірыңғай мүшелері ретінде жұмсалғанда, қосымшалары олардың әрқайсысына не тек соңғысына жалғанады. Мысалы: Көкшетауга автобуспен, ушақпен, поездбен келуге болады.

Орыс тілінде де Көмектес септік (Творительный падеж) қазақ тіліндегі сияқты мағыналарды білдіріп, сөйлемде то-лықтауыш, пысықтауыш қызметін атқарады. Мысалы: Он нас удивил своим умом. Нужно идти берегом.

Орыс тілінің Көмектес септік (Творительный падеж) формасы казақ тілінің Көмектес септік формасымен сәйкес кел-генімен, кейбір жағдайларда Комектес септік формасы орыс тілінің Барыс (Дательный), Ілік (Родительный), Предложный падеж формаларына сәйкес келеді. Мысалы: Біз қайықпен жүздік. - Мы плыли на лодке. (К.с. - П.п.). Ол Лйгулмен жақсы араласады. - Она с Айгуль общается хорошо. (К.с. - Т.п.). Сен тура жолмен жүр. - Ты едъ по прямой дороге. (К.с- - Д.п). Бугін мен бас ауруымен ештеңе істей алмадым. - Сегодня я из-за головной боли ничего не смогла сделатъ. (К.с. - Р.п.).

Предложный иадеж формасындағы сөздер қазақ тіліне Жатыс септік формасы және туралы, жөнінде, жайында сеп-теулік шылаулары арқылы беріледі.

Сонымен, қазақ тілінде септелмейтін зат есім сөздер жоқ. Мысалы: палъто, палътоның, пальтога т. б. Орыс тілінде бірталай кірме сөздер септік жалгауларын қабылдамайды, яғни септелмейді. Мысалы: кофе, алоэ, резюме, джип, шоу, метро, фоііе т.б.

Қазақ тілінде септік жалғаулары сөздің соңғы дыбысы-ның әуенімсн үндесіп жұмсалады. Яғни септік форманттарыньщ үндестік заңы және ілгерінді ықпал заңдарына сәйкес қалыптасқан фонетикалық варианттары бар. Мысалы: септік -ныц, -ніц, -дың, -діц, -ңа, -ке, -дан, -ден, -тан, -тен. Тек Көмектес форманттары ғана үндестік заңына бағынбайды: пы-шаңпен, тіспен.

Орыс тілінде мұндай фонетикалық варианттар жоқ. Оның есесіне мүнда жалғаулардың морфологиялық варианттары бар: -ом, -ой, -елі, - а, -я, -ы т.б.

Зат есім қазақ тілінде көптік, тәуелдік жалғаулы түлғада түрып септеле береді. Мүның озі септіктердің өрісін кеңейтеді.

1. 
   Лексикалық тәсіл аркылы жасалған зат есімдерге байырғы зат есімдер, кірме зат есімдер, суистантивтекген зат есімдер жатады.
   
2. 
   Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге екі не одан да көп түбірлердің бірігуі, қосарлануы, тіркесуі, қысқаруы арқылы және лексикалану негізіпде пайда болған к^пггеді зат есімде" жатз^ы.
   
3. 
   Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге басқа ^; сөз таптарына жұрнақтар жалғану арқылы жасалған туынды зат есімдео жаталы.
   

1. 
   Кәсіп иелерінің, мамандықтардын атауларын, адамның белгілі бір дағдыға айналған іс-әрекеті мен қабілет-қасиеттерінің аттарын білдіретін зат есімдер -шы-ші жүрнағы арқылы жасалады: тарихшы, өсекші т.б.
   
2. 
   -Шылық-шілік жүрнағы: адамшылык, тіршілікт.б.
   

3. 
   Абстракт үғымды атау сөздер, деректі зат есімдер, мекендік, мезгілдік, сандық, мөлшерлік мағыналарды білдіретін зат есімдер -лық-лік, -дық-дік, -іпық-шік жүрнақтары арқылы жасалады: туысқандық, өсімдік, жүздік т.б.
   
4. 
   -ыл-іл, -л жүрнағы арқылы: қаңқыл, гүріл т. б.
   
5. 
   -гар-гер, -қар-кер жүрнагы арқылы: айлакер, саудагер т.б. Есімдерден зат есім жасайтын өнімсіз жүрнақтарға мыналар жатады:
   

1. 
   -дақ-дек, -лақ-лек, -тақ-тек: тоқылдақ, шіңкілдек т. б.
   
2. 
   -кеш, -паз, -қор, -қой, -хана, -стан жүрнақтары: өнерпаз, жемқор, арбакеш, шайхана, Тәжікстан т. б.
   
3. 
   -т, -ат, -іт, -айт, -ейт, -паң, -қал жүрнақтары: қырат, шатқал, шөлейт т.б.
   

4. 
   -ыс-іс, -с жүрнағы арқылы: үрыс, айтыс, бекініс т.б.
   
5. 
   -у қосымшасы арқылы: байқау, ауру т.б.
   
6. 
   -қ, -к, -ық, -ік, -ақ, -ек қосымшалары арқылы: тарақ, бүйрық т.б.
   

8- -гыіи, -гіш, -қыш, -кіш (-қаш, -кеш, -гаш, -геш) жүрнақтары апкылы: сьшыигыш. баскыш т. б.

9. 
   -ыш, -іш, -ш жүрнақтары арқылы: өкініш, жубаныш т. б.
   

9. 
   -уыш, -уіш жүрнақтары арқылы: туйреуіш, баяндауыш т. б. Етістіктерден мына өнімсіз жүрнақтар арқылы да зат есімдер жасалады:
   

12. 
    -шац -шек: бөлшек, мацтаншац т. б.
    
13. 
    -ашац -ешек: алашац, кәрешект. б.
    
14. 
    -пацыл, -мекіл, -мацыл, -пекіл, -уыр, шымшыуыр, суңгуір, жара, куйе т. б.
    

байланысты атауларды білдіретін зат есімдер былайша

жасалады:

1. -щик -щица, -чик -чица, -ник, -ница, -ичка, -ец, -к, -телъ -
тель - ница, -ист -ка жүрнақтары арқылы. Мысалы: летчик
- летчица, комсомолец - комсомолка, учителъ - учительни-
ца, связист, идеалист, идеалистка т.б.

2. Мекенжайға байланысты адам атауларын білдіретін зат
есімдер -ец, -ка жүрнағы арқылы жасалады. Мысалы: ал-
маатинец - алмаатинка т.б.

3. 
   -тор -атор, -ор, -ер кірме жүрнақтар арқылы. Мысалы: диктатор, прокурор. Бүл жүрнақтар арқылы жасалған зат есімдер ер тегінде (мужской род) қолданыла береді, бірақ кондуктор+ша, лифтер+ша деген зат есімдерді есте сактаған жөн.
   
4. 
   -ик-к кірме жүрнағы арқылы. Мысалы: техник, физик, ака-
   

кейбіреулері ғана әйел тегінде (женский род) қолданылады. Мысалы: химичка, шехничка т.б.

1. 
   -гща, -иха. Мысалы: курица, медведица, зайчиха.
   
2. 
   -ок, -ек, -ик, -чик, -ак, -як, -ец. Мысалы: хорек, гусак, хомяк т.б. Бұл жұрнақтар арқылы жасалган зат есімдердің әйел тегінде (женский род) ьш формасы көбінесе кездеспейді, бірақ гусыня деген зат есім формасын есте сақтаған жон. Кейбір әйел тегі (женский род) формасындағы зат есімдер -ка жұрнағы арқылы жасалады: белка, чернобурка, курсант-
   

3. 
   -онок-чонок; -ыш: зайчонок, верблюжонок, гаденыш т.б.
   
4. 
   -юк, -арь, -ух: индюк, глухаръ, петухт.5.
   
5. 
   -ко, -ка, -енка, -анка, -янка. Мысалы: буренка, гнедко т.б.
   

1. 
   -ник, -лъник, -щик, -чик, -тель, -лка, -ло, -тор, -атор: будиль-ник, передатчик, двигатель, веялка, косилка, ингалятор т.б.
   
2. 
   -ик, -ник, -овик, -ница: грузовик, салатница, чайникт.6.
   
3. 
   -ня, -лъия, -ка, -(н)ица, -ник: читалъня, красилъня, темница, телятник т.б.
   
4. 
   -ок, -ек, -ие, -ъе: переулок, перешеек, взморъе, подножие т.б.
   
5. 
   -ина-ина: долина, перекладина т.б.
   
6. 
   -ище, -лище, -бище, -ъе, -ие: сборище, пастбище, кочевъе т.б.
   
7. 
   -ов (ник), -ина, -ина, -ика, -ица: шшшвник, клубника, сморо-дина т.б.
   
8. 
   -ина, -атина, -ятина ~ ет атауларын білдіретін зат есімдер: баранина, телятина т.б.
   
9. 
   Іс-қимылдыц аяқталуы нәтижесінде пайда болған зат атау-лары -ок жұрнағы арқылы жасалады. Мысалы: огрызок, ос-таток т.б.
   
10. 
    Іс-қимыл атауын білдіретін ырықсыз есімшеден (страда-тельное причастие) жасалған зат есімдер -ка жүрнағы аркылы жасалады. Мысалы: клеенка, стеганка т.б.
    

12. 
    Заттың шығу тегін, сапасын білдіретін зат есімдер -ник, -анка жұрнақтары арқылы жасалады. Мысалы: сырник, ов-сянка т.б.
    
13. 
    Ғылыми терминдер -ит кірме жүрнағы арқылы жасалады. Мысалы: бронхит, метеорит т.б.
    
14. 
    Сан атауларын білдіретін зат есімдер -ка жүрнағы арқылы жасалады. Мысалы: двойка, двадцатка т.б.
    

1. 
   -ние, -нье, -ание, -ение, -ование, -анье: хождение, просвеіце-ние, умничанье.
   

1. 
   -ка, -ба: варка, рубка, резьба т.б.
   

2. 
   -овка: грунтовка, фасовка т.б.
   
3. 
   -тие (чпье, -тьё): мытъе, открытие т.б.
   
4. 
   -еж, -ёжка: грабеж, дележка т.б.
   
5. 
   -ня, -от, -ет, -отня: брехня, шепот, трескотня, лепет т.б.
   
6. 
   -тельство: свидетельство, доказателъство т.б.
   
7. 
   -ация, -яция, -фикация: акклиматизация, электрификация т.б.
   
8. 
   -ость, -естъ, -емость: старостъ, смелость, сплоченностъ т.б.
   
9. 
   -ство: упрямство, детствот. б.
   
10. 
    -ие, -ье: веселье, остроумиет.б.
    
11. 
    без-, не- сөз алды қосымшасы (приставкасы) мен -ица жүрнағы арқылы. Мысалы: безработица, небылица.
    
12. 
    -ота, -ина: вышина, высота т.б.
    
13. 
    -изна (-изна): крутизна, дороговизна т.б.
    

1. 
   -ство (-ианство, -янство, -чество): кантианство, гегелъян-ство, народничество т.б.
   
2. 
   -изм: футуризм, империализм, планеризм т.б.
   
3. 
   -іцина: казенщина, Черниговщина т.б.
   

-цгл/гтп ь-тяп*

4. 
   -ура: профессура, магистратура т.б.
   
5. 
   -ат: деканат, секретариат т.б.
   

1. 
   -ка, -енка, -енька, -онъка, -очка, -еночка, -оночка, -ушка, -юшка, -ица, -ичка, -урка: ножка, реченъка, девонъка, кадоч-ка, матушка, дядюшка, водичка, водица, дочурка т.б.
   
2. 
   -ок, -ек, -ик, -чик, -ец, -шек, -шок, -ышек, -очек, -ечек, -еночек: глазок, чаек, часик, малъчик, супец, камек, воробы-шек, ребеночек т.б.
   
3. 
   -ко-ко, -ечко-ечко, -це, -цо, -ышко-ушко: ушко, крылечко, зеркальце, словцо, перышко т.б.
   
4. 
   -ёнко, -онка, -ушка, -юшка, -шика, -ашка, -ешка, ёшка, -ка, -ишко: девчонка, лошадёнка, избушка, картишки, рыбёшка, Ванъка, голосишко т.б.
   

реңк мәнін тудыратынын ескерген жөн. Бүл ойды К.С.Аксаков, А.А.Шахматов сиякты тіл білімінін белгілі ғалымдары өз еңбектерінде ерекше атап еткен'.