«Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 2016 жылғы №3 басылым 5 в 020500 «Филология: қазақ тілі»

СЕМЕЙ

2 Дәрістер

3 Практикалық сабақтар

4 Студенттердің өздік жұмысы

№1 дәріс тақырыбы: Сөз және оның морфологиялық құрылымы

1. 
   Сөз – лингвистикалық зерттеулердің негізгі объектісі.
   
2. 
   Фонетика, лексика, синтаксис және сөзжасаммен морфологиялық арақатынасы.
   
3. 
   Сөз және оның морфологиялық құрылымы.
   

5. Сөздің дыбыстық жағы.

6. Сөз мағынасы (лексикалық мағына мен грамматикалық мағына)
Тіл-тілдің өзара бір-бірімен байланысты екі жағы болады. Оның бірі-тілдің сөздік, екіншісі-тілдің грамматикалық жақтары. Тілдің осы екі жағының бірлігінен біртұтас тіл құралы да, айтылатын ой түсінікті болып, тіл нағыз қатынас құралы ретінде қызмет ете алады.

Сөз дегеніміз – қыры-сыры мол, күрделі тілдік категория. Сөздің мағыналық, дыбыстық, шығу төркіні, даму тарихы, қолданылу ерекшелігі, жасалу жолы т.б. алуан түрлі жақтары бар.

Сөз – айналамыздағы зат я құбылыс жайындағы ұғымның аты я атауы болса, әрине ол атаудың қоғамдық өмірде өзіне телінген мағынасы да болады. Бірақ ол мағына өзі атайтын затпен я құбылыспен тікелей табиғи байланыста болмаса да, сол ұғымды білдіретін белгілі я сол ұғымның мазмұнының бейнесі ретінде қалыптасатындықтан, бір тілде сөйлейтін адамдардың бәріне де бірдей түсінікті болады.

Тілдің сөздігі осындай әр алуан мағыналары бар сөздерден құралады. Тілдегі сөздерді, олардың жүйесін, даму заңдарын, қоғамдық тұрмыстың сала-салаларымен байланыс-қатынасын, сондай-ақ жеке сөздердің лексикалық мағыналарын, сөздердің шығу тарихы мен мағыналарының даму, қолданылу өзгешеліктерін лексикология ғылымы тексереді.

Лексикалық мағыналары басқа-басқа сөздерді әрі қарай топшылай түсіп, топ-топқа бөліп, олардың әр тобына тән жалпы және жалқы сипаттарын анықтауға болады.

Адам өзара сөйлескенде жеке лексикалық сөз арқылы білдіруге болмайтын неше алуан мағыналардың бәрін де тек грамматикалық амал-тәсілдердің көиегі арқылы ғана түсінікті етіп айта алады. Әрбір тілдің өзіне тән грамматикалық амал-тәсілдерінің жиынтығы тілдің грамматикалық құрылысы деп аталады.

1. Сөз – лингвистикалық зерттеулердің негізгі объектісі.

2. Морфология – тіл білімінің салалары фонетика, лексика, синтаксис және сөзжасаммен тығыз байланыста болады.

3. Сөздің лексикалық және грамматикалық мағынасы болады.

4. Тілдің лексикасы мен грамматикалық құрылысы өзара қатынасы.

5. Сөздің екі дыбыстық жағы – сөздің сыртқы дыбыстық жағы және ішкі мазмұны, мағына жағы болады.

1. Сөз және оның морфологиялық құрылымы неден тұрады?

2. Сөз мағынасы (лексикалық мағына мен грамматикалық мағына) дегенді қалай түсіндіңдер?

3. Тілдің лексикасы мен грамматикалық құрылысының өзара қатынасына тоқтал.

1. 
   Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991. – Б. 3-12.
   
2. 
   Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы: Інжу-Маржан, 2007. – Б. 3-14.
   

№2 дәріс тақырыбы: Негізгі грамматикалық ұғымдар және оларды анықтау жолдары

1. 
   Грамматикалық мағына, грамматикалық тәсіл, грамматикалық форма, грамматикалық құрылым.
   
2. 
   Негізгі грамматикалық ұғымдар және оларды анықтау жолдары.
   
3. 
   Грамматикалық мағына берудің тәсілдері: қосымша, көмекші сөз, сөздердің орын тәртібі, қосарлану, интонация.
   
4. 
   Қосымшалардың жіктелуі. Қосымшалардың мағыналық жақтан ерекшеленуі.
   
5. 
   Сөзформа – сөздің өмір сүру тәсілі.
   
6. 
   Сөзформаға тән белгілер.
   
7. 
   Сөз формалары. Негізгі және туынды формалар.
   
8. 
   Сөз таптарының формалану мүмкіндіктері.
   

10. Грамматикалық мағына және грамматикалық форма.

11. Грамматикалық категориялар туралы түсінік.
Тілдің грамматикалық құрылысын тануда да, оның негізгі мәселелерін анықтауда да әрі таяныш, әрі нысана тұтатын негізгі грамматикалық ұғымдар бар. Грамматикалық құрылысқа қатысы бар негізгі ұғымдар мыналар: грамматикалық мағына, грамматикалық форма және грамматикалық категория.

Грамматикалық мағына дегеніміз – сөздің нақтылы лексикалық мағынасымен жарыса отырып, сол лексикалық мағынаны айқындай, саралай түсетін я сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсу нәтижесінде туатын жалпы мағынасын айтамыз. Грамматикалық мағына сздің түрленуі арқылы да, сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынастары арқылы да айтылады.

Қазақ тілінде грамматикалық мағына тудыратын сөздердің бір тобы өте, тым, аса, нағыз, нақ, дәл сияқты күшейткіш сөздер. Мыалы: өте жақсы, тым жұпыны т.б. Грамматикалық мағына негігі сөзерге шылау сөздердің селбесуі арқылы да туады. Мыс: Құрымбайдың ол не үшін келгенін де сезді.

Грамматикалық құбылыстың өзіне тәнграмматикалық мағынасы мен сол мағынаны білдіретін грамматикалық тәсілі үнемі бірлікте болады. Грамматикалық мағына - грамматикалық құрылыстың мазмұны болса, грамматикалық тәсіл сол мазмұнды білдіретін формасы. Сондай жалпы грамматикалық мағыналарды білдіретін грамматикалық амал-тәсілдер грамматикалық формалар деп аталады.

Грамматикалық категория тікелей сөйлемдегі сөздерге және сөз тіркестеріне тән жалпы грамматикалық мағынамен байланысты болады. Жалпы грамматикалық категориялар ішінара морфрологиялық категориялар және синтаксистік категориялар болып екі салаға бөлінеді.

Өзіне тән грамматикалық формасы бар жалпы грамматикалық мағына грамматикалық категория деп аталады.

1. Грамматикалық мағына, грамматикалық тәсіл, грамматикалық форма, грамматикалық құрылым – грамматикалық құрылысқа қатысы бар н е г і з г і ұ ғ ы м д а р.

2. Тілдегі өзіне тән грамматикалық формасы (тәсілі) бар жалпы грамматикалық мағына г р а м м а т и к а л ы қ к а т е г о р и я деп аталады.

3. Грамматикалық мағына берудің тәсілдері: қосымша, көмекші сөз, сөздердің орын тәртібі, қосарлану, интонация.

4. Грамматикалық мағына – грамматикалық құбылыстың м а з м ұ н ы болса, грамматикалық тәсіл сол мазмұнды білдіретін ф о р м а с ы.

5. Сөзформа – сөздің өмір сүру тәсілі.

6. жалпы грамматикалық мағыналарды білдіретін грамматикалық амал-тәсілдер г р а м м а т и к а л ы қ ф о р м а л а р.
Бақылау сұрақтары:

1. 
   Грамматикалық мағына дегеніміз не?
   
2. 
   Грамматикалық форма дегеніміз не?
   
3. 
   Грамматикалық ұғымдар дегеніміз не?
   
4. 
   Грамматикалық категория дегеніміз не?
   
5. 
   Грамматикалық категорияларды атаңыздар
   

1. 
   Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991. – Б.12-23.
   
2. 
   Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы: Інжу-Маржан, 2007.