«Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы мен морфологиясы» пәнінің нысаны, өзге ғылым салаларымен байланысы

жүктеу/скачать 32,23 Kb. Дата 04.11.2023 өлшемі 32,23 Kb. #189811

«Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы мен морфологиясы» пәнінің нысаны, өзге ғылым салаларымен байланысы. Қазақ тіл білімінде сөзжасам жүйесінің қалыптасқан кезеңдеріне тоқтала отырып, тәсілдерін ажырату. Сөзжасам жүйесінің зерттелуін көрсету. Тілдің сөзжасам жүйесінде жұмыс істейтін барлық үш әдіс ежелгі. Олар үшке бөлінгенімен, әрқайсысының өзіндік сипаттамалары бар. Сөздің қалыптасуының үш әдісі арасында сөздің қалыптасуына қатысатын адамдардың көзқарасы тұрғысынан да, мағынаның негізін құрайтын адамдар арқылы да, тіпті қайта өрлеу тұжырымдамасының мөлшері мен жаңа сөздің ерекшелігі жағынан да айтарлықтай айырмашылықтар бар. Бұл айырмашылықтар сөз құрудың үш әдісін тануға әкелді. Соның бірі - аналитикалық әдістер арқылы қалыптасқан етістіктер. Сөз құрудың үш әдісі арасында сөздің қалыптасуына қатысатын адамдардың пікірі тұрғысынан да, мағынаның негізін құрайтын адамдар арқылы да, қайта туылу тұжырымдамасының өлшемдері мен жаңа сөздің ерекшелігі жағынан да айтарлықтай айырмашылықтар бар. Бұл айырмашылықтар сөзжасамның үш тәсілін тануға әкелді. Соның бірі - аналитикалық әдістермен құрылған етістіктер. I тарау. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. 1.1 Сөзжасамның зерттелу тарихы Қазақ тілінде сөздердің қалыптасуы туралы көптеген ғылыми мақалалар бар. Н.Оралбаеваның 1989 жылы жарық көрген Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесі атты еңбегінде негізгі туынды тамырларға, сөзжасам әдістеріне, сөзжасамдық бірліктерге, сөзжасамдық қасиеттерге жан-жақты талдау жасалған. . сөзжасам жүйесінде сөз топтары. 1991 жылы жазылған С.Исаевтың "Қазіргі қазақ тілі" (морфология) курсы бойынша теориялық және практикалық сабақтың мазмұны" атты методикалық нұсқауда сөзжасамға қатысты мәліметтер берілген. Бұдан кейін сөзжасам туралы арнайы сөз қозғалмаса да, "Қазақ тілінің грамматикасы" (1967), Ә.Төлеуовтің "Сөз таптары" (1982), А.Ысқақовтың "Қазіргі қазақ тілі" (1991), А.Ибатовтың "Сөздің морфологиялық құрылымы" (1983), А.Қалыбаева мен Н.Оралбаеваның "Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі" (1986) деген еңбектерінде осы мәселеге қатысты біраз мәліметтер қарастырылады. Н.Оралбаеваның "Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі" (1988), "Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі" (1989), "Қазақ грамматикасы" (2002), „Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған етістіктің фрагменттері" т.б. зерттеулерді атап кеткен жөн. Бүгінгі таңда қазақ тілінде сөзжасамның шоғырландырылған жүйесі бар, ол, әрине, ұзақ мерзімді дамудың нәтижесі. Тіліміздің сөзжасам жүйесінің негізі ежелгі түрік тілінен басталып, содан бері дамыған, біріктірілген, күрделі, реттелген, анықталып, қазіргі жүйелік деңгейге жетті. Кез-келген тілдің сөзжасам жүйесі ұзақ уақыт бойына қалыптасады, бұл қысқа мерзімді құбылыс емес. Сондықтан бұл түрік тілдеріне, оның ішінде қазақ тіліне де қатысты. Бүгінгі таңда қазақ тілінде сөзжасамның шоғырланған жүйесі бар, ол, әрине, ұзақ мерзімді дамудың нәтижесі. Тіліміздің сөзжасам жүйесінің негізі көне түрік тілінен басталды (ең көне жазба ескерткіштердің тілі), содан бері ол толығырақ, күрделі, реттелген, анықталып, қазіргі жүйелік деңгейге жетті. Кез-келген тілдің сөзжасам жүйесі ұзақ уақыт бойына қалыптасады, бұл қысқа мерзімде тез қалыптасатын құбылыс емес. Сондықтан бұл түрік тілдеріне, оның ішінде қазақ тіліне де қатысты. Бүгінгі таңда қазақта сөзжасамның орталықтандырылған жүйесі бар, ол ұзақ мерзімді дамудың нәтижесі. Тілдік сөзжасам жүйесінің негізі ежелгі түркі тілінен басталады (ең көне жазба ескерткіштің тілі), содан кейін тереңге, тереңдікке, дәйектілікке, анықтауға және қазіргі деңгейге жетеді. жүйесі. Кез-келген тілдің сөзжасам жүйесі ұзақ уақыт бойы қалыптасқан, бұл қысқа мерзімді құбылыс емес. Сондықтан бұл түрікке, оның ішінде қазақ тіліне де қатысты. Ежелгі жазба тілі түркі тілі ретінде-оның жарқын дәлелі. Орыс тілінде туынды сөздің емле тамыры бар:сөзжасам, сөзжасамдық сөз, бұл сөзді қолданудағы құнды нәрсе. Басқа сөзбен айтқанда,ежелгі жазбада жаңа сөз жұрнақтан (тир-ИГ,Билл-ИГ,УР-ушх, Эль-Ман, от-УНЧ), аралас сөздерден(кунтуз, темір көшірме, қара құм) тұрады.Бұл мысал ежелгі түрік тілдеріндегі морфологиялық, синтаксистік және семантикалық әдіс-тәсілдерімен сүйемелденді.Мысал ретінде ежелгі түркі халықтарының негізін құрайтын қазіргі заманғы сөзжасам жүйесінің қазақ тілін келтіруге болады. Түркі тілінің ежелгі түрік сөздерінің білім беру жүйесі әртүрлі. Содан бері түркіменнің қазіргі күрделі сөзжасам жүйесі қалыптасты, оның ішінде тіл:қазақ тілі түркі тілдерінде пайда болды,бірақ содан бері үнемі дамып келеді. Осылайша, қазіргі қазақ тілі білім беру-тіл дамуы ұзақ уақыт бойы болатын күрделі сөзжасамдық жүйе. Сөз жасау жүйесінің тілінде ежелгі құбылыстар сөзсіз. Өйткені, сөзжасам, сөз және өрнек-бұл күн сайын тұрақты құбылыс емес, олар күн сайын жаңартылмайды.Тілдің сөзжасау жүйесі тілдің дамуы кезінде назардан тыс қалмайды. Сондықтан сөзжасам жүйесі өзгереді, бірақ баяу және ол ең алдымен сөйлеу белсенділігін баяулататын немесе сөзжасамның белгілі бір түрлерін иелену мен қолданудың мәнін кеңейтетін белгілі бір кезеңде тілді үлгілеудің белсенді жұмысында тұрады. Мысалы, ежелгі жазба ескерткіштері тіліндегі деривациялар саны және қазіргі тілдердегі туынды сөздер саны, бір Қазіргі тіл туынды сөздермен өте бай. Ол сөзжасау жүйесімен тікелей байланысты. Тіл нысаны, сөзжасау жүйесінің тілі болмайды. Сондықтан сөздердің құрылымы өзгерді, бірақ өзгеріс өте баяу жүреді, әдетте белгілі бір кезеңде тілге байланысты құралдар белсендіріледі немесе кеңейтіледі, ал кейбір сөздер жоғалады. Мысалы, ежелгі жазбаша тілде туындылар заманауи жұмыс тілдеріне бай туынды болуы мүмкін және әр түрлі. Белгісіз жағдайларда, ол зат ретінде тілге қатысты, бұл тікелей байланысты композицияның ауызша жүйесі бұл сезімнің түбірінің лексикалық мәні жаңа сөздердің лексикалық мағынасының негізінде жатыр, өйткені тілдегі лексикалық мәні екінші лексикалық мән негізінде қалыптасады. 5 бұл жұмыс бүкіл сөздің мәнімен байланысты, себебі жаратудың негізі бала. 5 туынды сөздердің нұсқасымен ұқсастығы, ұқсастығы және семантикалық байланысы. Осылайша, мағыналық сөздер арқылы өте тығыз байланысқан сөздердің мағынасы шығарылады, бұл еркін құбылыс болып табылады, бірақ заңдылық әрқашан сөйлеуде сақталады. Сөздерді жасаудағы оның рөлі өте күшті. Бір сөзге бір тамыр сөзі ретінде қатысатын әрбір сөз лексикалық мәнге ие. Олар жеке сөздер ретінде пайдаланылатын сөздерді қамтиды. Бұл негізінен осы заңға қатысты. Өте сирек жағдайларда, қазіргі тілді дамыту кезінде кейбір шығармаларды тілде маңызы жоқ сөздер ретінде қарастыруға болады. Сіздің сөздеріңіз-бұл олардың бөлігі, сіз оларды пайдаланбайсыз. Бұл жағдайда лексиканың негізгі сөздері маңызды емес. Бірақ қазіргі кезеңде маңызы сөздік-бұл жасы баспалдақтар, ұя, ұялар, Буджу, Сали, Сали, Австралия, Буджу .Қазіргі уақытта олар құлап қалмау үшін және Қорда үнемдеуді пайдалану үшін дербес тілді пайдаланбайды. Сондықтан олардың лексикалық мәні анық көрсетілмеген, танылмаған, бірақ егер шығармашылық тамыр болса, онда бұл лексикалық мағынаның басты сөзі. Сөздіктің мәні жоқ түбірі жоқ еді. Тіл тамырларының барлық түрлері жаңа сөздерді жасауға қатыса алады. Олардың атаулары: Негізгі тамыр, туынды түбір, аралас сөз, қос сөз, сөздің аббревиатурасы. Бұл сөздің көптеген тамыры (негізгі түбірі), туынды нәтижесінде пайда болатын сөзжасамдық қызмет. Осылайша, туынды сөздер лексика мен сөзжасамда мағыналық сөз ретінде жаңа сөзжасам жасауға қатысады. Туынды сөздер арнайы тоқталуды қажет етеді. Бұл арада туынды сөз жасауға осы түбірлердің негіз сез қызметінде қодданылуы сөз болып отыр. Алайда аталған түбірлердің сөз жасауға қатысы бірдей дәрежеде емес. Соңдықтан тіддің сөзжасам жүйесіңдегі түбір сөздердің атқаратын қызметінде де ерекшелік бар. Мәселен, негізгі түбірлер сөзжасам ісіне ең белсенді қатысатын түбірлер: бас-тық, кез-де, ақ-та, жи-ын, біл-ім, тау-лы, өнім т.б. Туынды түбірлер де сөзжасамға қатысады, бірақ олар негізгі түбірлерден өнімсіз. Ал біріккен сөз, қос сөздер мен қысқарған сөздер жаңа сөз жасауға сирек қатысады, олардың сөзжасамдық қабілеті нашар: бүгін-гі, биыл-ғы, колхоз-шы, совхоз-шы, бес-алты-сыз, алпыс-жетпіссіз, Екібастұз-дық, белбеу-лет.б. Сөз жасау ісіне тілдің сөздік құрамындағы сөз атаулының қатысы да бірдей дәрежеде емес. Тілімізде байырғы сөздермен қатар басқа тідден енген сөздер де өте көп. Осы екі топтағы сөздердің сөзжасамға қатысын салыстырғанда, оларда айырма бар. Байырғы сөздердің сөзжасам әрекетіне қатысы белсенді түрде болса, басқа тідцен енген сөздер сөзжасамға одан әлдеқайда бәсең түрде қатысады. Тілдегі әр негізгі түбір талай туынды сөздің жасалуына негіз болған. Мысалы, жел деген негізгі түбір сөзден 110 туынды түбір жасалған. Олардың бәрі бір түбірден тараған бір сөзжасамдық ұяға жатады. Мұндай сөзжасамдық ұялар тідде жиі кездеседі және олардың құрамы өте күрделі. Қазіргі тілде бір сөзжасамдық ұяның құрамындағы туынды сөздердің саны жүзден артуы жиі кездесетін құбылыс болса, көне жазба ескерткіштер тілінде ондай жағдай мүлдем кездеспейді. Осының өзі-ақ сөзжасам көрсеткіштерінің өнімділігі күшейгенін, қызметі артқанын анық көрсете алады. Бұл сөзжасамдық жүйенің дамуының нәтижесі. Сонымен бірге қазіргі тілде қызмет етіп жүрген сөзжасамдық көрсеткіштердің негізі көне жазба ескерткіштер тілінде болғанымен, сөзжасамдық көрсеткіштердің ол кезде атқарған қызметі мен қазіргі атқарып отырған қызметінің арасында үлкен айырмашылық бар. Оны сол кездегі туынды сөздер мен қазіргі туынды сөздерді сан жағынан салыстыру арқылы көреміз. Өйткені туынды сөздер - сөзжасамдық тәсілдердің тілде атқарған қызметінің нәтижесі. Тіліміздің сөздік қорынан туынды түбір сөздердің кең орын алатынын сөзжасамдық ұялар анық дәлелдейді. Өйткені әр сөзжасамдық ұя бір негізгі түбір сөзден қанша туынды түбір сөз жасалғанын анық, ашық көрсетеді. Сөзжасамдық ұя бір сөздің негізінде туынды түбір сөздердің жасалуының барлық жолын, тетігін ашып береді. Әр сөзжасамдық ұяда бір негізгі түбір сөз және одан туған туынды түбірлер болады. Әр сөзжасамдық ұядағы туынды түбір сөздердің бәрінің құрамында түп негіз сөз үнемі қатысып отырады. Мысалы, бас, басшы, басшылық, басқар, басқарма т.б. деген бас негізгі түбірінен тараған сөзжасамдық ұядағы туынды түбір сөздердің бәрінің құрамында бас негізгі түбірі бар. Бір сөзжасамдық ұядағы туынды түбір сөздердің бәрі бір негізгі түбір сөзден өрбігендіктен, олар түбірлес сөздер деп аталады. Түбірлес сөздер бір сөзжасамдық ұяның ғана құрамына қатысты болады. Олай болса, әр сөзжасамдық ұя әр түрлі түбірлес сөздерден тұрады. Сөзжасамдық ұядағы туынды түбірлердің бәрі біріне-бірі тікелей жасалған туынды түбір болуы міндетті емес. Тек ұядағы сөзжасамдық тізбекте ғана біріне-бірі тікелей жасалған, біріне-бірі негіз болатын сөздер болады. Ал бір сөзжасамдық ұяда бірнеше сөзжасамдық тізбек бола береді де, әр тізбек түп негіз сөзден өрбиді. Сөзжасамдық ұядағы туынды сөз атаулының бәрі бірінен-бірі тікелей туындай бермейді. Сондықтан сөзжасамдық ұяға ондай талап қойылмайды, мұнда бір ұядағы сөздердің бәрінің құрамында бір негізгі түбірдің болуы шарт болып саналады. Сөзжасам өрісіндегі туынды сөздер әр түрлі сөз топтарына енуі мүмкін. Мысалы, жоғарыда аталған білім саласында білім, білік, білім, біліктілік, сын есім, зат есімдерден басқа, білімді, білімсіз, білімді, білімді, білікті, білікті емес, білімді, тәжірибелі, білімді, жақсы білетін және т.б. жақсы хабардар, жақсы хабардар, жақсы хабардар, жақсы білетін, білетін, білдіретін, білдіретін, білетін, білетін, білетін етістіктер де бар. Әр сөзжасамдық ұялар құрамы жағынан түрліше. Өйткені сөзжасамдық ұядағы туынды сөздердің саны әр түрлі. Құрамы жағынан сөзжасамдық ұяның белгілі бір тұрақты көлемі жоқ. Ол үлкен де, кіші де бола береді. Сөзжасамдық ұяның көлемі түп негіз сөздің сөзжасамдық қабілетінің күштілігіне, құнарлылығына, өнімді-өнімсіздігіне байланысты. Сөзжасамдық ұяның ең кіші мүшесі сөзжасамдық жұп, ал сөзжасамдық жұп сөзжасамдық тізбектен орын алады. Яғни сөзжасамдық тізбек те сөзжасамдық ұяның негізгі мүшесі. Сөзжасамдық тізбектің мүшелері сөзжасамның қалыптасу кезеңдері арқылы өсіп, көбейеді, сондықтан сөзжасам сатысы болмаса сөз қалыптастыру тізбегі, сөзжасам ұясы болмайды. Ұядағы сөзжасамдық тізбектердің саны сөзжасам қызметінен бастап көбейді. Сондықтан сөзжасам өрісі де сөзжасам құрылымының негізгі мүшесі болып табылады. Сөзжасамдық ұяның бұл мүшелері оның құрылымын, жасуша сөзжасам жүйесін құрайды. Осы мүшелерсіз сөзжасамдық ұя болуы мүмкін емес, сондықтан сөзжасамдық жұп, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық тарам, сөзжасамдық саты сөзжасамдық ұяны құрайтын негізгі мүшелер болып табылады. Сөзжасамдық ұя қанша сөзден құралса да, онда сөзжасамдық жұп болады.Сөзжасамдық ұяның ең кішісінде бір, екі туынды сөз болады. Мысалы, жи - жиын, ек - егін - егінші - егіншілік, бас - басшы - басқар - бастық т.б. Негізгі сөз бен туынды түбір сөздің жиынтығы сөзжасамдық жұп деп саналады. Ол негіз сөз бен одан жасалған туынды түбір сөзден ғана құралатындықтан, олардың мағынасы байланысты болады. Яғни жұп тек мағынасы байланысты сөздерден құралады. Сөзжасамдық ұядағы түбірлес сөздер мағынасы байланысты сөздер деген заңдылықтың түп негізі сөзжасамдық жұптан басталады. Сөзжасамдық жұптардың мағыналары бір-бірімен байланысты екенін ескеру қажет. Өйткені, сөзжасамдық жұптардың алғашқы жұбы - туынды сөз, екінші жұбы - туынды сөз. Туынды сөздің мағынасы оны жасайтын сөздің мағынасына негізделеді. Туынды сөзді құрайтын түбір сөздің мағынасы туынды сөзден алынып тасталмайды, ол сақталады, белгілі бір дәрежеде өзгереді. Сондықтан сөзжасамдық жұптағы сөздердің мағыналары байланысты. Бір жұпта туынды болған сөз келесі жұпта сөз тудырушы негіз қызметін атқарады. Осымен байланысты тізбектегі бір туынды сөз әр жұптың құрамына кіріп, әрқайсысында әр түрлі қызмет атқарады. Тек ұядағы бірінші жұптың алғашқы сыңары мен тізбектегі соңғы жұптың соңғы сыңары ғана бір қызмет атқарады. Жұп сыңарларының осы қызметіне қарай ұядағы туынды сөздердің мағынасында түп негіз сөздің мағынасынан ерекшелік күшейеді. Мәселен, сөзжасамдық ұядағы басшы - басқар, басқар - басқарма, басқар - басқарт, басқарт - басқартқыз сияқты сөзжасамдық жұптарды алсақ, олардың қайсысының болсын мағынасы түп негіз сөз болған бас етістігінен алыстьаған. Бірақ оларда түп негіз етістіктің ізі аңғарылады. Сөзжасамның тіл білімінің дербес саласы деп бірден қалыптасқан мәсе-ле емес екені. Жалпы тіл білімінде сөзжасамның дербес сала болып танылуының түркі тілдеріне әсері. Сөзжасам - дербес сала. Сөзжасамның тіл білімінің негізгі салаларының көбімен байланыстылығы, тіл білімінде бірімен-бірі байланыспайтын саланың кездеспеуі, олардың ортақ объектілері, яғни нысандарының болуымен байланыстылығы. Сөзжасамның морфологиямен байланысының күштілігі, ол байланыстың ұзақ уақыт сөзжасамның морфология құрамында қаралуына себеп болғаны. Сонымен бірге олардың айырмасы. Тілде сөзжасам көрсеткіші мен қолданылған сөз лексема. Тілде сөзжасам көрсеткіші мен қолданылған сөз лексема болып саналса, сөз түрлендіруші қосымшамен қолданылған сөз формасы болып танылады, яғни олар тілдегі екі басқа құрылыстарға жататыны туралы. Сөзжасамның синтаксиспен байланысы. Сөзжасамның аналитикалық тәсіл арқылы жаслған күрделі сөздердің табиғаты, құрылысы жағынан синтаксистегі сөз тіркестерімен ұқсастығы, ол ұқсастық осы тілдегі екі саланың байланысынан туғаны. Сөзжасамның лексикологиямен байланысы. Лексикология тілде бар сөздерді зерттейтін ғылым екені. Сөзжасам тілде бір кезде жоқ сөздің қалай пайда болғанын, қалай жасалғанын, керек сөзді қалай жасауға болатынын зерттейді. Сөздің қалыптасуы нәтижесінде пайда болған сөздің лексикологияға жататындығы. Осыған байланысты сөзжасам мен лексикология арасында байланыс бар. Сөз екі жолмен зерттеледі. Сөзжасамның тіл морфологиясымен байланысы. Сөз құрудың негізгі лингвистикалық бірліктері - жұрнақтардың дыбыс нұсқасында қолданылуы. Суффикстердің дыбыстық нұсқалары фонетика заңдылығына сәйкес қалыптасады, оны морфология саласы зерттейді, ол арқылы екі тармақтың байланысы көрінеді. 2.2 Сөзжасамдық тәсілдердің бөлінісі 2.2 Синтетикалық тәсіл Тілдің жүйесіне лайық қалыптасқан белгілі-белгілі тәсілдер бойынша сөз жасау амалдарын сөз тудыру тәсілдері деп атаймыз. Сөз тудыру дегеніміз - жаңадан сөз жасау заңдары мен ережелерінің жиынтығы. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде әбден орныққан, қалыптасқан сөзжасамның негізгі үш тәсілі бар: 1) синтетикалық тәсіл, 2) аналитикалық тәсіл, 3) лексика-семантикалық тәсіл. Сөзжасам процесінде олар таза күйінде келе бермейді, кейде керісінше бұл тәсілдердің бірнешеуі қатар қолданылып отырады. Қайткен күнде де мәселе жаңа мағынамен байланысты болғандықтан, онда семантикалық сипат болып отырады. Синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасаудың тілде қалыптасқан өзіндік жолы бар. Бұл тәсіл арқылы туынды сөз жасау үшін, оған екі тілдік бірлік қатысуы керек: 1) лексикалық мағыналы сөз, 2) сөзжасамдық жұрнақ. Лексикалық бірлік туынды сөздің мағынасына негізделген, сондықтан туынды сөздің қалыптасуына тек лексикалық мағынасы бар сөздер ғана қатысады. Мысалы, қызметші, сұлулық, сұлулық сөздері қызмет, сұлулық, сұлулық сөздерінің негізін құрайды, сондықтан оларды кілт сөздер деп атайды. Бұл сөздердің мағынасы алынған сөздердің мағынасына байланысты. Туынды сөз құруға қатысатын лексикалық бірліктерге қойылатын негізгі талап - оның лексикалық мағынасы. Ал оның жеке басы мен құрамы шектелмеген, сондықтан туынды сөздің базалық сөзінің қызметін негізгі түбір сөз, құрама сөз және қысқартылған сөз атқарады. Мысалы, ән сөзі жаңа әнші сөзін жасау үшін қолданылады. Мұнда, ең алдымен, -ші қосымшасы арқылы жаңа мағыналы (адам, яғни ән айтатын адам) сөз туған. Міне, бұл - -ші қосымшасы арқылы туған жаңа лексикалық мағынасы. Екіншіден, жаңа мағыналы сөздің ұғымы адамға байланысты, адамның мамандығына, икемділігіне, қабілетіне т.б. қасиеттеріне байланысты болғандықтан, әрі ол лексикалық мағына жалпыланып заттық мәнге қатысты болғандықтан, жаңа туынды сөз зат есім болып тұр. Туынды түбірлердің құрамында негіз сөздің өзіндік атқаратын қызметі - жаңа лексикалық мағынаға арқау, өзек болу. Сөзжасамның синтетикалық тәсілі бұл атауын басқа да бірнеше түрде айтыла береді. Солардың ішінен балама есепті жиі қолданылатыны морфологиялық тәсіл. Сөйтіп сөзжасам, байланысу т.б амалдарда морфология мен синтетика сөздері синоним болып жұмсалады. Бұл тәсіл одан әрі аффиксті немесе суффиксті түрі деп те айтылады. Синтетикалық сөздердің қалыптасуы бөлшектердің ең іргелі тамырына ие. Ол түбір немесе түбір немесе негізгі тамыр деп аталады. Бұған бас, көз, қол, тіл, кел, бар, бір, үш, ах, ух, тас, гүл, сондай-ақ негізінен сол буынға жататындар жатады: әже, әпке, әке, бала, әке, жүгіруші т.б. Екі. үш ұрпақ, басқа тілден де, орыс тілінен де: мұғалім, клип, қазан, революция, коммунист, тікұшақ, ғарышкер т.б. мысал бола алады. Синтетикалық тәсілдегі екінші тұлға, екінші лингвистикалық бірлік - сөзжасамға арналған жұрнақ. Синтетикалық сөздердің қалыптасуында жұрнақ негізгі мүше болып табылады, онсыз синтетикалық әдіспен туынды түбір қалыптаспайды. Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздер туынды түбір деп аталады. Туынды түбір негіз сөзден сөзжасамдық жұрнақ арқылы жасалады. Сөйтіп, туынды сөздер деп жұрнақтар арқылы негізгі түбірлерден өрбіген сөздерді айтамыз. Туынды сөз тек түбір сөзден ғана жасалып қоймайды, туынды сөздердің өздерінен де өрби береді. Мәселен, сау, сауу, сауық, сауығу, сауыққой, сауықойшылық, сауыққойшылдық десек, сау негізгі түбірінен де, сауық туынды түбірінен де сөздер таралып тұр. Туынды сөздер жұрнақ арқылы жасалғанымен, жұрнақтар барлық сөзге бірдей жалғана бермейді.. Кейбір жұрнақтар бір сөзге ғана емес, белгілі бір топ сөздің қайсысына болса да, талғамай жалғанса, кейбір жұрнақтар бірді-екілі сөздерге ғана жалғанып көнеленіп қалады да, басқа сөздерге жалғанбайды. Бір алуан сөздерге жаппай жалғана беретін жұрнақтарды тірі жұрнақтар, бірді-екілі сөздерге ғана жалғанып, орнығып, қалыптасып қалған жұрнақтарды өлі я көне жұрнақтар дейміз. Мәселен, ойпат, киіт, жент дегендерде - пат, -т, -нт - өлі жұрнақтар. Ал - шы, -ші жұрнағы малшы, сушы, басшы, күйші, аңшы т.б. сөздер жасай алады, яғни тірі жұрнақтар. Синтетикалық сөзжасамның тірегі де, ұйытқысы да - түбір мофемалар. Әрбір түбір мофема деп танылған буын одан әрі лексика- грамматикалық единица сияқты кіші бөлшектерге бөлінбейді. 2.3Аналитикалық тәсіл Аналитикалық тәсіл. Сөз тудырудың аналитикалық тәсілі сөздерді біріктіру, қосарлау, тіркестіру арқылы көрінеді де, сөзжасам проблемасының шеңберіне еніп, оның бір тәсілі болып табылады. Яғни бұл тәсіл сөздерді біріктіру, қосарлау, тіркестіру жолдары арқылы іске асады. Сөйтіп барып жаңа мағыналы сөз, жаңа ұғымның атауы туып, тілдің сөздік құрамы дамып, оның қатары өрістей түседі. Бұл - тілдік құбылыстың басты, мәнді ерекшклігі. Екіншіден, осы жолдар арқылы жасалған жаңа туындылар морфологиялық құрамы жағынан күрделі сөздер тобына жатады. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сөздердің бір үлкен тобына жататын ағылшын тіліндегі біріккен сөздер туралы О. Д. Мешков былай айтқан: Сөздерді біріктіру маңызды тәсілдердің бірі, ол арқылы және басқа да тәсілдер арқылы тіл өзінің сөздік құрамын толықтырады, тілдің құрылысын жетілдіреді. Неміс тілінде де аналитикалық тәсіл сөзжасам жүйесінен белгілі орын алатыны бізге таныс. Дегенмен ол жөніндегі Н.Ш.Шанскийдің сөзін келтіреміз: Екі я одан да көп сөздердің бір сөзге бірігуі арқылы біртүтас сөз жасалуын сөздерді біріктіру деп санаймыз,--деген екен. Сөзжасамның аналитикалық тәсілі синтетикалық тәсілден өзінің сөзжасамдық бірліктері арқылы ерекшеленеді. Егер синтетикалық тәсілде туынды сөз жасауға лексикалық бірлік пен жұрнақ қатысатын болса, аналитикалық тәсілде жұрнақ қатыспайды, тек екі я одан көп лексикалық бірліктер ғана сөз жасаушы қызметін атқарады. Аналитикалық тәсіл - сөз жасаудың синтаксистік амалы, яғни түбір (негізгі я туынды) сөздердің бірігуі, қосарлануы, тіркесуі арқылы жаңа сөз тудыру тәсілі. Бұл тәсіл - басқа сөздердің сөзжасамында кең орын алатын, кең тараған тәсіл. Оны дүние жүзі тілдерінің сөзжасамына ортақ тәсіл деуге болады. Қазақ тілінде аналитикалық тәсіл жиі қолданылатын, өнімді тәсіл болумен бірге іштей бірнеше түрге бар: сөзқосым, қосарлау, тіркесу, қысқарту сияқты аналитикалық тәсілдің төрт түрі бар. Қазақ тілінде сөз табының бірі етістік көбіне осы аналитикалық тәсіл арқылы жасалады. Оған күрделі етістіктер мен құранды етістіктерді жатқызамыз. Соның ішінде етістіктер қосарлау, бірігу және тіркесу тәсілдері арқылы жасалынады. Күрделі етістіктер - тілдің сөзжасам құбылысына жататын белгілі сөзжасамдық үлгі арқылы жасалып, күрделі қимылды білдіретін лексикалық бірліктер. Олардың жасалуы мен беретін мағынасы тіл біліміндегі жалпы күрделі сөз атауларының теориялық негізіне сай келеді. Күрделі етістіктердің жасалуы тілдегі туынды сөздердің жасалу заңдылықтарымен ұштасып жатады, теориялық тұрғыдан да сөзжасамның қасиеттері күрделі етістіктерден аңғарылады. Күрделі етістіктердің өзіндік ерекшеліктері, нақтылы жасалу үлгісі, белгілері бар. Соңғы кезеңге дейін күрделі етістік құрамында аналитикалық формалы етістіктер де (келе сал, айта бер, өте бер, келе бер, жүріп отыр, келе жатыр, көріп тұр), фразалық тіркестер де (жүрек жұтқан, көз ілмеу), құранды етістіктер де (қызмет ет, риза қыл, ғашық бол), кейде еркін тіркестер де (күле қарау, сөйлей келді, күлімсірей кірді) аталып келді. Қазақ тіл білімінде бұларды бір - бірінен ажырата қарау Н.Оралбаеваның еңбектерінен басталады. Құрмалас етістіктер мен етістіктердің аналитикалық формалары тілдің екі жалпы аймағына жатады. Бірі - сөзжасам объектісі, екіншісі - морфологияның объектісі. Сондықтан қазіргі лингвистикалық нәтижелерге сәйкес етістіктің аналитикалық формасын бұрын күрделі етістіктер деп есептелетін сөздер тобынан бөлу күрделі етістіктің лингвистикалық табиғатын ашуға және оны сәйкестендіруге әкелді. Күрделі етістік дегеніміз - лексикалық мағынасы бірдей екі сөздің тіркесімі. Екеуі біріккен кезде жаңа сапалы туынды күрделі етістікке айналады. Күрделі етістіктің пайда болуы кездейсоқ құбылыс емес. Олар - сөзжасамдық заңдылықтарға негізделу нәтижесінде түзілген тұлғалар. Күрделі етістік құрамындағы жеке сөздер сөйлемге дербес мүше болу қасиетінен айырылып, сыңарлары жеке - жеке емес, бір екпінмен айтылып, лексикалану үрдісінен өту нәтижесінде пайда болған. Сөздер тобының арасында етістіктер ерекше орын алады. Бұл ежелгі дәуірден келе жатқан тілдік құбылыс, қолдану аясы мен бай семантикалық ресурстарға ие. Мысалы: алу, беру, кірістіру, келу, қайтару, т.б. Күрделі етістіктер семантикалық тұрғыдан күрделі әрекетті білдіреді, яғни олар толық лексикалық мағына береді және сөздердің қалыптасуында аналитикалық тәсіл арқылы қалыптасады, синтаксистік тұрғыдан алғанда сөйлемде бірдей қызмет атқарады.Төрт - бес жігіт асыға басып бұның үйіне кіріп кетіп, көп айналмай қара киізге серейтіп буып тастаған бір нәрсені алып шықты (Ә.Кекілбаев). Күрделі етістіктің сөзжасамдық құбылыс болуы оның тілдегі күрделі сөз атауының жасалу заңдылығына сәйкес болуына байланысты. Осы тұрғыдан алғанда, күрделі сөздердің жасалуына ортақ заңдылық күрделі етістікке де ортақ. Күрделі етістіктердің жұптары лексикалық мағына беру үшін біріктіріліп, екі жұп та лексикалық мағынаның қалыптасуына ықпал етеді. Мысалы, күрделі етістіктерді талдаймыз, мысалы: алу, енгізу, енгізу, жалғастыру, білу. Осылардың құрамындағы сыңарлардың ешқайсысын қандай да болмасын грамматикалық мағына беру қызметін атқарып тұр деп дәлелдеуге келмейді. Бұл күрделі етістіктердің (жалпы күрделі етістік атаулының) сыңарлары лексикалық мағына жасаушы - сөзжасамдық тұлға қызметін атқарып тұр. Осы күрделі етістіктердің ішінде алып бар етістігін талдайық. Алып бар деген күрделі етістіктің лексикалық мағынасы - алудың да, барудың да мағынасын қамтитын біртұтас қимылдың аты. жүктеу/скачать 32,23 Kb. Достарыңызбен бөлісу: