Қазіргі заманғЫ Әскери атаулардың Қазақ лексикасындағы орны қ. А. Үкібасова

ОҚМПИ, Шымкент қ.

Зерттеуші Р. Барлыбаев әскери лексиканы Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында қолданылған әскери тектік атақ, атаулар; бөлім және бөлімшелер атаулары; қару-жарақ және жабдық атаулары; әскери атақтар мен қызмет атаулары; әскери мағынасы бар мақал-мәтелдер деген мазмұнда жіктейді [1, 62 6.].

Ғалым Б. Момынова газет беттеріндегі қару-жарақ атауларына байланысты жаңа атауларда кейбір соғыс қимылдарының активтенуін көрсететін сөздердің жиі көрінетінін ескертеді [2, 116 б.].

Қазіргі заманғы әскери лексиканың даму бағыты жинақтала келе, мынадай лексика-семантикалық топтарға бөлінді. Олар:

• 
  әскери қару-жарақ, құрал-жабдықтарға қатысты сөздер;
  
• 
  әскери атақ, дәреже, кәсіби бейімділікті білдіретін сөздер;
  
• 
  әскери іс-әрекет, пәрмендер атаулары.
  

Қазір кейбір қару-жарақ атаулары жаңа сапалық өзгерістерге түсіп, сөздің бұрынғы денотат мағынасының үстіне қосымша мағына үстеліп, қолданысқа түскен. Мысалы, қазақ тілінде ертеден қолданылып келе жатқан оқ сөзі, сапалық өзгеріске түскен [5, 89 6.]. Сонымен бірге оқатар қару, оқсауыт, оқтұмсық, оқшашар т.б. заттық мағынадағы тіркестер мен біріккен сөздер пайда болды.

Көнерген сөздердің бірі - сауыт сөзі болса, «Әскери іс» сөздігінде «сауыт» сөзі арқылы жасалған бірнеше терминдер берілген: сауыт бұзғыш бомба, сауыт бұзар оқ, сауытты поезд т.б.

Ю.С. Сорокин сөздің тілімізге басқа тілдерден енуін сол тілдің сөздік қор жүйесіндегі жаңа лексиканы, жаңа сөз жасау элементтерін (негізгі және аффикстік) және семантикалық ыңғайластықты органикалық жағынан меңгеру үрдісі деп көрсеткен [6,65 6.]. Академик Ә. Қайдар жаңа баламалар жасауда «тіліміздегі барлық сөздер мен аналитикалық, синтетикалық және семантикалық сөзжасам тәсілдерінің түгел қатысатынын» айтқан [7,43 6.].

Президентіміз Н.Ә. Назарбаев «Өткенімізді қадірлемей, ғасыр қойнауындағы жәдігерлерімізді аршып алмай, тарихи тұлғаларымызды құрметтемей алға жылжуымыз қиын болады», - деп көрсеткендей, елімізді еңселетіп, көк байрағымызды желбіретіп, тәуелсіздігімізді алғаннан кейін, болашаққа сеніммен, нық қадаммен басу үшін келешегімізді білу, өткен тарихымызды саралау, ғұлама ғалымдарымызды тани білу қазіргі ұрпақтың парызы.

Бауыржан Момышұлы «Соғыс психологиясы» шығармасында жастарды патриоттық сезімге тәрбиелейтін негізі қасиеттерді жіктеп көрсетеді. «Ұрыста – соғыста – адамға тән барлық: жоғары және төменгі қасиеттер өзі барынша ашылып көрінеді. Момышұлы өзінің еңбектерінде, ең алдымен, ұрыс кезіндегі солдат психологиясына жан-жақты талдау жасай келіп, «ұрыс дегеніміз – дұшпанға ұйымдасқан түрде техникамен, қару-жарақ күшімен, психикамен, ақылмен әсер ету», - деп түйді. Ол солдатқа ықпал ету құралдары түрлерінің ішінен ақыл-айламен әсер етуге ерекше мән берді. Оның пікірінше, ұрыс тек соғыс құралдарының шайқасы емес, ол сондай-ақ бір-бірімен жауласқан екі жақтың ақыл-парасатының, жауынгер рухының, оның ерік-жігер, қажыр-қайрат, сезім дүниесінің де шайқасы.

Тілімізде әскери терминдердің жиі қолданыла бастауы Отан соғысының алғашқы жылдарынан басталады. Мерген, оқ, батыр, зеңбірек сөздері жаңа мағынаға ауысты. Қазақтың сөз маржандарында батыр, ер, ерлік тәрізді әскери мағыналас сөздер қазақтың төл сөздері деңгейінде еркін пайдаланылды. Оларда әскери, тәртіп, армия, командир, Отан, бұйрық сөздері жиі қолданылады: «Әскери қызмет - шыңдалу мектебі», «Әскери білім жеңіске жеткізер», «Тәртіп - армияның жан-жүрегі», «Тәртіптен ерлікке дейін бір-ақ қадам», «Командир тапсырмасы - Отан бұйрығы», т.б.

Қол пулеметі деген сөз калька жолымен «ручной пулемет» деп өз тілімізге сөзбе-сөз аударылады. Сонымен бірге мылтық сөзі - пулемет, автомат терминдерімен жарыса қолданылады. Берен мылтық - пистонмен атылатын мылтық. Білтелі мылтық - «фитиль» сөзі «білте» деп айтылған, киіктің мүйізінен істелген мылтық. Қозы-көш, қол мылтық, қос ауыз мылтық, жебе мылтық, қара мылтық деп аталған.

Қазіргі әскери лексикада тапанша пистолет сөзінің баламасы немесе аудармасы түрінде айтылады. Пулемет - қысқа кезекті, ұзын кезекті деп аталатын әдіспен атуға болатын қарудың түрі. Оның түрлері: авиацияльщ ірі калибрлі, қол, зениттік станокты, Калашниковтың қол пулеметі, револьвер, карабин, т.б.

«Қару-жарақ» концептісі. Бұл концептіні жасауға қатысатын сандық ұғымдар арқылы жасалған күрделі атаулардан бес қару, төрт тұрман сияқтыларды келтіруге болады. Бес қаруы сай, төрт тұрманы түгел сияқты тіркестер өз алдына мұқтажсыздық, сайланғандық (қамсыздық) концептілерін құрайды.

Әдетте төрт тұрманға сарбаздың 1) ер-тұрманы (ер, құйысқан, өмілдірік, қамшы, үзеңгі және т.б.); 2) мүкаммалы (кісе, дәедәку, кемер, белдік, күдері белбеу т.б.); 3) жау жарағы, қару қаттауы (сауыт, дулыға, қалқан т.б.); 4) бес қаруы жатады.

Қазіргі кезде «әскер» сөзімен бірнеше әскери құрама атаулары жасалған, атап айтсақ, әскери артилерия, әскери эшелон, әскери қор, әскери полиция.

Батыр-жазушы Бауыржан Момышұлы өзінің Ұлы Отан соғысы жайлы жазған шығармаларында комдив, комбат, командир, офицер, капитан, сержант, адъютант сөздерін аудармасыз сол қалпында әрі жиі қолданады.

Әскери істегі жоғары лауазымдық атақ - «генерал» сөзі. Генерал латынньң генералис сөзінен шыққан, «басты, негізгі» деген мағынаны білдіреді.

Бұлардан басқа «полковник», «подполковник», «майор», «капитан», «лейтенант» сөздері де бүгінгі әскери лексикаға әскери атақ ретінде енгендігі белгілі.

Полковник – орыс тілінде жаңа әскери құраманың - полктың пайда болуымен дүниеге келген сөз. Қазақ тілінде бұрын ұсақ әсери жасағының және ірі әскери құраманың басшысы мағынасында қолбасы сөзі қолданып келді. Бұл сөз жаңа әскери құрама-полктың басшысы мағынасын бере алмады. Осы себептен, қолбасы сөзінің орнына полковник термині алғашқы кезде «орыс армиясының командирі» мағынасын білдіреді.

Майор сөзі қазақша «орыс армиясының офицері» мағынасында қолданылған.

Сержант – латынның (сервиенс) «қызметкер» деген сөзінен шыққан.

Капитан - 1. Қарулы күштердің кіші офицерлері құрамындағы әскери атақ. 2. Кемені басқарушы командир. 3. Спорт командасының басшысы.

Прапорщик (ескіше орыс тілінде прапор - ту) – орыс армиясындағы бірінші кіші офицерлік шен. І Петр кезінде тұрақты армияда ту ұстаушыларға берілген.

Старшина – армия мен әскери теңіз флотындағы кіші командирлер құрамындағы жоғары атақ иесі.

Десант – жау тылында соғыс қимылдарын жүргізу үшін дайындалған немесе жау тылына түсірілген әскерлер.

Подполковник – майордан кейін берілетін әскери атақ. Подполковник атқаратын қызметтері: полк командирінің орынбасары, полк штабының бастығы, жеке батальон командирі т.б.

Лейтенант -Мысалы: Плащ-палаткадан зембіл істеп, астына қалыңдап шөп төсеп лейтенантты дәрігер пунктіне үш-төрт жауынгер көтеріп алып кетті (Б.Момышұлы); Пугачев көтерілісіне байланысты жазылған указ, рапорт, актілердің лингвистикалық үлкен мәні бар. Бұл құжаттарда соғыс ісі саласында қолданылатын полковник, капрал, бригадир, старшина, команда, полон, изменщик сияқты әскери терминдердің мол тобы ұшырайды. Көне түркі жазба ескерткіштерінде, қазақ эпостарында кездесетін шеру, әскер сөзінің орнына армия сөзі қолданылды. Шеру, шері, шерік сөздері ХIХ ғасырда қолданудан шықты да, оның орнына әскер, армия сөзі қолданылды.

Қазақ тілінде генерал, майор, урядник, поручик, полковник, сөздерімен бірқатар военный губернатор, войсковой старшина сияқты сөз тіркестері де қолданылды.

Абайдың шығармаларында солдат, старшин, военный губернатор, майор, штык сияқты әскери терминдер ұшырайды.

Әскери терминдердің орысша-қазақша түсіндірме сөздігінде адъютант (лат. аdiutants - көмектесуші) - әскери бастықтардың, қолбасшылардың түрлі тапсырмаларын орындайтын немесе штаб қызметін атқаратын офицер деген анықтама берілген.

Осы тұрғыдан келгенде, әскери пәрмендер, әмірлер, бұйрықтарға жатқызылып жүрген атауларға антонимдік сипаттан басқа көпмағыналылық, омонимдік, синонимдік сипаттар да тән деуге болады. Әскери пәрмен, бұйрықтарға синонимдер де жат емес. Қазіргі кезде саптық бұйрықтар да қазақ тілінің барлық салалық терминологиясы сияқты бұл үрдісті басынан өткеруде. Мысалы, орыс тіліндегі «Смирно!» бұйрығын қазақ тілінде беру үшін мынадай нұсқалар айтылып жүр: Қалт!, Қатып тұр!, Тік тұр!, Тіктел!

«Вольно» - Еркін тұр!, Жай тұр!, Еркіндік!, Жайлан!, Бостан!, Босаңсы!

«Шагом-марш!» - Адымдай аршында!, Алға бас!, Адымдап қадамда!, Қадам бас!, Адымда!, Аршында!, Аяқ бас!, Адым - бас! т.б.

1. 
   Барлыбаев Р. Қазақ тіліндегі қоғамдық-саяси лексика. - Алматы, 1978.
   
2. 
   Момынова Б. Газет лексикасы: жүйесі мен құрылымы. - Алматы: Арыс, 1999.-234 6.
   
3. 
   Сартқожаұлы Қ. Елдік құрып, төр орнаттым (Күлтегін). // Егемен Қазақстан. 16.10. 2001. -4 б.
   
4. 
   Валиханов Ч.Ч. Вооружение киргиз в древние времена и их военные доспехи. // Соч.: В 5 т. - Алма-Ата, 1985.- Т.4. - 461 с.
   
5. 
   Сартқожаұлы Қ. Елдік құрып, төр орнаттым (Күлтегін). // Егемен Қазақстан. 16.10. 2001. -4 б.
   
6. 
   Валиханов Ч.Ч. Вооружение киргиз в древние времена и их военные доспехи. // Соч.: В 5 т. - Алма-Ата, 1985.- Т.4. - 461 с.
   
7. 
   Байжанов Т. Қазақ тіліндегі әскери лексика. –Алматы: Рауан,1991.-102.
   
8. 
   Сорокин Ю.С. Развитие словарного состава литератуного языка. -М.-Л., 1965.
   
9. 
   Қайдаров Ә.Т. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. -Алматы: Рауан, 1993.-436.
   
10. 
    Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің Жалпы әскерлік жарғылары. 1998, № 4156. -527 б.