шешен, цэцэн, сэсэн, сосон
нұсқасындағы сөздер кездеспейді. М. Қашғаридің сөздігінде
шешендікке, ділмарлыққа, сөйлеу өнеріне қатысты түркі халықтарында «силик ер» сөзі
қолданылғандығы жазылған.
Силик ер
«өткір тілді», «ділмар» деген мағыналарды білдіреді.
Аталған сөздікте «оқымысты, ақылды» мағынасында
билик
сөзі көрсетілген [21: 369-402].
Түркі тілдерінде
цэцэн, сэсэн
сөздерінен өзге
сеч
формасындағы түбір сөз бар. Бұл
сеч
сөзі
мен
цэцэн
сөзінің түбірінде семантикалық байланыс болуы мүмкін. Сеч – түрік, гагауз,
әзірбайжан тілдерінде «различать» мағынасын білдіреді [22: 268].
Бурят тілінде «ақылды, данышпан» мағынасында
сэсэн
сөзі бар.
Сэсэн (бүридэмэл
үгэнүүдые бии болголсодок)
1. мудрый, умный, разумный, меткий:
сэсэн убгэн
– мудрый
старик,
сэсэн бэрхэ
– разумный, мудрый;
сэсэн хүнэй тархи, уран хүнэй хурган
– у мудреца –
голова, у портного-пальцы (мақал) ;
сэсэ мэргэн
– мудрый, гениальный;
сэсэн үгэ сээжэдэ,
сэсэг набша уулада
– мудрое слово – в груди, цветы и зелень – в горах (мақал). Сондай-ақ,
моңғолдардың титулдық лауазым атауы болған:
Сэсэн хаан
. Сол секілді
цэцэн
сөзімен
байланысты Моңғолияда
Цэцэн-хан
аймағы бар [23: 221].
Çeçen / цэцэн / чэчэн / сэчэн /
сэсэ(н) / шешен / шечан / сәсән / чечан
/
cocoн
формаларынан с//ш, ч//ш, ш//ц фонетикалық
айырмашылықтарды байқаймыз. Талданып отырған
цэцэн
сөзінің түпкі түбірі
шеш (чеч, сәс,
цәс, цәц)
болуы мүмкін және барлығының да мағынасы «тану, білу, дәл айту, таңдау, іріктеу»
деген семантикалық мағыналарды аңғартады.
Қорыта келе, зерттеу барысында «Шежіре-и теракиме» еңбегіндегі
аймақ, құрылтай,
шешен
сөздеріне этимологиялық талдау жасалды. Олардың ауыспалы не тура мағынадағы
қолданысы, түркі тілдері арасындағы, монғол тілдері арасындағы фонетикалық өзгешеліктері
мен морфологиялық ерекшеліктеріне назар аударылды. Фонетикалық талдау кезінде
дыбыстық сәйкестіктерге (варианттылық), морфологиялық талдау барысында түбір,
қосымшалардың жасалуына тоқталдық. Монғолизм ретінде алынған элементтерге
52
лексикалық талдау кезінде олардың актив не пассив қолданысына да мән берілді. «Шежіре-и
теракиме» Орта Азияда жерінде, түркілер арасында дүниеге келген тарихи шығарма
болғандықтан оның лексикалық қабатында түркілік элементтерден өзге араб, парсы сөздері
де мол кездеседі. Ал, монғолизмдердің қолданысы аса көп емес. Одан өзге, шығармадағы
монғолизм ретінде қарастырылып отырған сөздердің түркі тілдеріне енуі, тарихи
қалыптасуына байланысты ғылыми пікірлер әлі де болса гипотезалық деңгейде
қарастырылып келеді. Түркі тілдері мен монғол тілдері арасындағы ортақ түбірлер мен тіл
бірліктерінің алмасуына қатысты нақтылы ғылыми-тұжырымдар әлі де болса ұзақ
зерттеулерді қажет етері сөзсіз.
ӘДЕБИЕТТЕР
1.
Щербащидзе И. Н. Фрагмент общетюркской лексики (заимствованный фонда) //
Вопросы языкознания. – Москва, 1983. – С. 60.
2.
Zuhal Kargı Ölmez. Ebulgazi Bahadır Han Şecere-i Terākime (Türkmenlerin
Soykütüğü). Ankara, 1996. – 559 б.
3.
Базылхан Б. Монгол-казах толь. Улаанбаатар-Өлгий, 1984. – 885 б.
4.
Doerfer, Gerhard. Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. I.
Wiesbaden, 1963. – 255 б.
5.
Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой
феодализм. Ленинград, 1934. – 224 б.
6.
Будагов Л. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. Том I. Санкт-
Петербург, 1869. – 813 б.
7.
Кононов А. Н. Родословная туркмен. Сочинение Абу-л-Гази-хана Хивинского. –
Москва – Ленинград, 1958. – 285 б.
8.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 1-том / Құраст. Жанұзақ Т.,
Омарбеков С., Жүнiсбек Ә. және т.б. – А – А. Алматы, 2011. – 752 б.
9.
Қалиев Б. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту
институты, 2014. – 728 б.
10.
Қайдар Ә. Ғылымдағы ғұмыр. Том 6. Қазақ тілі этимологиясының ғылыми-
теориялық негіздері. Алматы, 2014. – 239 б.
11.
Кульганек И. В. Монгольские пословицы и поговорки. Исследование, перевод,
комментарий. – СПб.: Петербургское Востоковедение, 2017. – 184 б.
12.
Doerfer, Gerhard. Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. III.
Wiesbaden, 1967. – 255 б.
13.
Ramstedt G. J. Kalmückisches Wörterbuch. Helsinki, 1935. – 560 б.
14.
Левитская Л. С., Дыбо А. В., Рассадин В. И.
Этимологический словарь
тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на букву 'Қ'.
М., 2000. – 261 б.
15.
Древнетюркский словарь / Ред. Наделяев В. М., Насилов Д. М., Тенишев Э. Р.,
Щербак А. М., Боровкова Т. А., Дмитриева Л. В., Зырин А. А., Кормушин И. В., Летягина Н.
И., Тугушева Л. Ю. Л., 1969. – 715 б.
16.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 10-том / Құраст. Малбақов М.,
Оңғарбаева Н., Үдербаев А. және т.б. – Қ – М. Алматы, 2011. – 752 б.
17.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 15-том / Құраст. Жаңабекова А.,
Жанұзақ Т., Әбілқасымов Б. және т.б. –Ү – Я. Алматы, 2011. – 828 б.
18.
Ысқақов А., Сыздықова Р., Сарыбаев Ш. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық
сөздігі. Алматы, 1966. – 240 б.
19.
Орузбаева Б.О. Словообразование в киргизском языке. Фрунзе, 1964. – 200 б.
20.
Пекарский Э. К. Словарь якутского языка. т. II. 2-е изд., М., 1959. – 2508 б.
21.
Махмуд ал-Кашгари. Диван Лугат ат-Турк / Перевод, предисловие и
комментарии З.-А. М. Ауэзовой. Индексы составлены Р. Эрмерсом. Алматы, 2005. – 1288 б.
53
22.
Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские
основы на буквы «Л», «М», «Н», «П», «С» / Авт. сл. статей Благова Г. Ф., Левитская Л. С.,
Дыбо А. В., Насилов Д. М., Поцелуевский Е. А. М., 2003. – 474 б.
23.
Шагдаров Л. Д., Черемисов К. М. Бурятско-русский словарь. Т. 2: О-Я. Улан-
Удэ, 2008. – 708 б.
Достарыңызбен бөлісу: |