«Қазіргі заманғы түркологияның Ғылыми даму миссиясы және ғҰбайдолла айдаров феномені»
Т.Жанұзақов: «өгіз – көнетүркі тілінде «өзен», «су» мәнін білдіретін сөз болған», – дейді [18, 66 б.]
жүктеу/скачать 2,21 Mb. Pdf көрінісі
|
Ғұбайдулла Айдаров. Конференция
|
Т.Жанұзақов: «өгіз – көнетүркі тілінде «өзен», «су» мәнін білдіретін сөз болған», – дейді [18, 66 б.]. Бұл пікірді Э.Мурзаев нақтылай түседі: «Негізінен, окуз сөзі «ағып жатқан су» мағынасын береді» [9, 195 б.]. Сонымен Бесөгіз атауы – «ағынды сулы бес құдық» немесе «көп су» деген мән береді. Маңғыстауда өгіз сөзімен байланысты бұдан басқа Өгіз, Өгіз-Ереулі деп аталатын құдық, жер атаулары кездеседі. Өгіз- Ереулі аталатын құдық атауындағы өгіз – «су», ал ереулі – С.Аманжоловтың «Вопросы диалектологии и истории казахского языка» атты еңбегінде : «елірген, шыйрыққан, тыпыршыған» деген мәндегі диалекті сөз деп келтірілген [19, 478 б.]. Сонда атау « ағыны қатты су, құдық» деген мағынада қолданылады. Боздақ – Манатаның шығысындағы қыр мен сай атауы және Маңғыстау ауданындағы ауыл, құдық, қорым. Атау боз (сын есім) және дақ (тау, зат есім) сөздерінің бірігуі арқылы жасалған. Негізінен, боз деп – көде, селеулі өсімдікті дала, жыртылмаған, құнарлы тың 62 жерлерді айтады. Ал дақ – қазіргі тіліміздегі тау сөзінің көне дағ формасы болуы мүмкін . «Дағ – «тау» [20, 117 б.]. Атау биік қырдың сарғыш бозаң тартып тұруымен байланысты қойылған тәрізді. Доңға – Түпқараған ауданындағы жер аты. «Бұл атау көне түркі тілінде домба//томба – «жота», «дөң», «төбе» деген сөз» [18, 65 б.]. Сонда Доңға – «дөң, төбе» дегенді білдіреді. Домба, томба // доңға сөздеріндегі м //ң орын алмастырғыш дыбыстар қатарына жатады. Елеғажы – Үстірттегі бір топ құдық. Атау Елек (сын есім) және ажы (аджы) (сын есім) сөздерінің бірігуі арқылы жасалған. Елек сыңарындағы Е/И «ылғыл, су» мәнін беретін имитатив . Ал – лек бір нәрсенің бар екенін, молдылығын білдіретін көне жұрнақ. Аджы (көне түріктің сөзі) // ажы –суы ащы, бірақ мал ішуге жарамды құдықтарға қарата айтылып, солай жер атауы болып қалыптасып кеткен: Ажы – Э.Севортянның сөздігінде: «ащы, ащы су, шипалы су» делінген [68, 89 б.]. Сонда Елеғажы атауының топонимдік мағынасы: «ащы сулы құдық» дегенді білдіреді. Өлкеде ажы сөзімен жасалған Қарашажы – «Қараштың ащы құдығы», Қосажы – «қос ащы құдық» мәніндегі т.б . құдықтар кездеседі. Егіз – Маңғыстау ауданындағы құдық атауы. Егіз сөзі Э.С. Севортянның сөздігінде «биік, ұлы» деген мағыналарда қолданылған. «Егиз производное, образованное с помощью древнего именного аффикса (а) з от глагола ег или еги – « подниматься», «возвышаться» [11, 224 б.]. Егіз – «суы мол, бас құдық» немесе «биік жердегі құдық» – деген мағына беретін тәрізді. Жазыгүрлі – Қарақия ауданындағы құдық, қорым. Атау жазы (зат есім) және гүрлі // ғұрлы (шылау) сөздерінң бірігуі арқылы жасалған. Жазы – көне түркі тілінде «дала, жазық жер, иен дала » мәніндегі сөз [21, 102 б.]. Ал гүр+лі, түбірі гүр – көнетүркі сөздігінде, «мола» [22, 195 б.]. Сонда атаудың мағынасы: «моласы бар жазық жердегі құдық». Иірдің ойы – Маңғыстау ауданындағы көлдеу ойпаң. Топонимге «Жер атауы су иіріліп, көп жатуына орай аталған» деген түсінік берілген. Ал біздің ойымызша, «Иірді» көнетүркі тіліндеге Йир (жер) сөзімен байланысты деп қараймыз [23, 73 б.]. Жер сөзінің Тоныкөк, Күлтегін ескерткіштерінде йір, йер варианттарында кездесуі осы ойымызды нақтылай түседі. Сонда Иірдің ойы – «жердің ойы, ойығы, ойыс жер» мағынасын білдіреді. Көгез – Маңғыстау ауданындағы жер аты. Атау екі компонеттен құралған: көк+ез (дұрысында, үндестік заңына сәйкес – өз ). Өз – М.Қашқарида – «аңғар», «шатқал» деп берілген. Көгез – « көк (көк шөбі мол) шатқал » мағынасындағы атау. Қарашасаура – Маңғыстау ауданындағы аңғар. Атау қараша (сын есім) және саура (зат есім) сөздерінің бірігуі арқылы жасалған. Өлкетанушы Ә.Спан: « саура – «биік жартасты жарып шығатын тұщы су көзі» – деп анықтама береді [17, 217 б.]. Ал көне түркі тілінде: сау сөзінің – «таза, ауызсуы» деген мағынасы кездеседі [22, 480 б.]. жүктеу/скачать 2,21 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|