Б. Б. Ахметов Редакциялық алқа

223 
 
абылай хандар келіп қатысып жатқан ұлы САММИТте отырғандай сезінер едік» дегені ше?! 
Бұдан артық баламаның керегі де жоқ. «Пілге тән өріс, пілге тән жүріс керек» деген мақалаға 
қойылған тақырыптың өзі – Әбіш ағаның төл сөзі. Ал осындай төл сөзді мақалаға тақырып 
ету алу да – бір шеберлік. О.Тұржан мақалада зіл деген сөзге мән беріп, осы сөз туралы да ой 
толғайды.  Шынында  осы  сөзді  естіп  жүргенімізбен,  сырына,  мағынасына  терең  мән  бере 
қарамайды екенбіз. 
Белгілі  адамдар  жөнінде  қызықты  жазбаларды  жариялау,  естелік  жазу  Еуропада 
ежелден дәстүрге айналған. Ал орыс әдебиетінде Державин, Жуковский, Ломоносов жөнінде 
шығармалар жинағында жарияланып жүрген  естеліктер бар. Өзге  мәдениет  үлгілері  секілді 
естеліктер  орыс  әдебиетінде  сала-саламен,  серия-серия  етіп  жүйелі  жариялануда.  Олардың 
алды  әлденеше  қайта  басылым  көрді.  Айталық,  А.С.Пушкин,  Н.А.Некрасов,  И.С.Тургенев, 
А.П.Чехов, Л.Н.Толстой, Ф.М.Достоевскийдің тағдырлары хақында жинақтау формасындағы 
естеліктерден  жеке  кісінің  естелік  кітабына  дейін  сан  алуан  ыңғайдағы  кітаптар  молынан 
оқырмандарына  жетті.    Литературные  мемуары»  сериясымен  бұрын  жарық  көрген  естелік 
кітаптары  қазір  қайта  басылу  үстінде.  Ол  естелік-кітаптары  мынадай  жүйеде:  бірінші,  бір 
адам  хақында  оның  замандастары  жазған    естеліктердің  жинағы;  екінші,  жазушылардың 
аяулы  жарлары  жазған  естелік  кітаптары;  үшінші,  жазушылардың  жәрдемшісі,  секретары, 
дәрігері  жазған  естелік  кітаптары,  ара-тұра  Л.Н.Толстой  секілді  ұлы  жазушының  баласы 
(Толстой), балдызы (Кузминская) жазған естелік кітаптары да кездесетінін айта кеткен жөн. 
Кейін  келе-келе  мемуарлық  әдебиеттегі  ХІХ  ғасырда  күрт  өркендеген  осы  көрініс  үзілмес 
дәстүрге айналып, жақсы жалғасын тапты. 
Бір  қарағанда  том-том  мемуар  жазған  А.И.Герцен,  Л.Н.Толстой,  бай  эпистолярлық 
мұра  қалдырған  И.С.Тургенев  жөнінде  замандастары  айтарлықтай  не  сыр  қалды  деп  те 
ойлауға  болады.  Олай  емес,  Тургеневтің  туған  күнінен  бастап  бар  мінез-құлқын  бақылап, 
бағып,  анасы  ақ  қағазға  түсіріп  отырған.  Соңғы  демі  таусыларға  бір  сағат  қалғанға  дейінгі 
бар жағдай естелікке түскен. Некрасов жайлы естеліктердің ұзын-ырғасы екі жүздей екен. Ал 
Л.Н.Толстой, И.С.Тургенев жайлы естеліктер одан да асса керек. Бұл нені көрсетеді? Бұл  – 
мемуар  мәдениеті.  Бұл  –  естелік  мәдениеті.  Ал  мұндай  мәдени  үлгіні  ескермеу  – 
мәдениетсіздік.  Әдетте  он  тоғызыншы  ғасыр    орыс  әдебиетінің  алтын  ғасыры  аталады  ғой. 
Сол мәдениеттің ептеп қазақ әдебиетіне, оның естелік жанрының тарих тағдырына себі тиген 
жағдайы  бар.  ХІХ  ғасырда  өмір  сүрген  Шоқан  Уәлиханов,  Ыбырай  Алтынсарин,  Абай 
Құнанбаев  секілді  ұлы  тұлғаларымыз  жөнінде  бірсыпыра  естеліктердің  жазылып,  жарық 
көруіне  орыс  мәдениетінің  көп  ықпалы  болды.  Әсіресе  Шоқан  Уәлиханов  еңбегінің 
жинақталып жарық көргені, замандастарының сәтті естеліктер жазып қалдырғаны үшін, біз 
оның  достарына  қарыздармыз.  Мәселен,  1904  жылы  Санкт-Петербургте  Шоқанның 
шығармалары  кітап  болып  басылуы  игілікті  іс  емес  пе?  Ал  үлкен  шоқантанушы  академик 
Әлкей  Марғұлан  кезіндегі  газет-журналдан  жинап-теріп  достарының  естеліктерін  бес 
томдық  шығармалар  жинағына  енгізуі  –  аса  зор  ыждағаттың  белгісі.  Атап  айтарлық  жай  – 
достарының  естеліктерінде  Шоқанның  туған  ортасы,  Омбыдағы  оқушылар  ортасы,  Омбы, 
Петербургте  өткен  санаулы  ғұмыры,  еңбектерінің  ғылыми  мәні  жөнінде  көп  құнды 
мәліметтер бар.   
Қазір  уақыт  жаңару  үстінде.  Уақытпен  бірге  ұғым,  түсінік,  таным  жаңаруда.  Соған 
орай  қазақ  әдебиетінің  әр  кезде  ғұмыр  кешкен  қалам  қайраткерлері  еңбегін  қайтадан  бір 
сарапқа салу, олардың әдеби мұрасын жаңаша елеп-екшеп, қайта қарап,  жаңалайтын кезеңде 
тұрмыз.  
Әбіш  Кекілбайұлы  туралы  жазудың  өзі  –  ерлік.  Олай  дейтін  себебім,  кемеңгер 
жазушының  жазғандарына  кез  келген  оқырман  терең  бойлап  кетеді  дей  алмаймын,  стилі 
күрделі  жазушы  туындылары  мен  Әбіш  ағаның  қайраткерлігін  жазуға  кез  келгеннің  тісі 
батпайды. 
 «Оның  романдары  мен  пьесаларының  кейіпкерлері  «Елең-алаңнан»  тұрып  алып, 
көңіл  аспанымызға аппақ  «Бір  шөкім бұлттай» көрік беріп,  «Бір  уыс топырақтың» астынан 
табылған  алтындай  болып,  «Галстук  сатушы  қыздың»  арманы  сынды  қол  бұлғап,  ғасыр 

224 
 
«Автомобиліне»  мініп,  «Құс  қанатымен»  келер  ғасырларға  кетіп  бара  жатыр.  Бірақ  бұл 
«Аңыздың ақыры» емес. Қасында «Бір шоқ жиде» шешек атқан, желіде кеше ғана «Бәсекеге» 
түсіп даңқы шыққан «Бәйгеторы» байланған сонау «Шеткері үйде» «Ханша дария хикаясын» 
домбырадан төгілген «Күйдің» ырғағына балқи отырып «Ымыртта» бастап тыңдап, «Үркер» 
ауғанда тарасатын оқырмандардың алдынан табылатын Әбіш Кекілбайұлының асыл мұрасы 
өзінің мәңгілік ғұмырын бастап кетті».  
Жазушының  әр  шығармасының  өзі  Оңайгүл  Тұржан  тілінде  керемет  үйлесіммен 
төгіліп тұр. Бұл да шеберлік, бұл – О.Тұржан трендтерінің бірі. 
Егемендікті  елдестіруден  іздеп,  тәуелсіздікті  татулықтан  тапқан,  бодандықтан 
бостандыққа  барар  бағытты  ұлттық  кәсібиліктен  тартқан  ұлы  Әбіш    кемел  шағында  осы 
замандық,  халықтық  арман-тілектің  орындалуында  биік  мінберден  сөз  алып, 
көсемсөзділікпен  атсалысқан  айбынды  автордың  бірі  де  бірегейі  де  болды.  Сөзгердің 
алғашқы қалыптасу кезеңі дәуірлеу кезеңіне жасаған дайындық – шолу қаракеті болды. Сол 
арқылы  әр  кезеңнің  кездейсоқ  оқиғаларының  себептерін  қоғамдық  қатынастан,  мәдени 
аралықтан қарастырып отырды. Мәселен, «Аш бөрі», «Ең бақытты күн», «Ажар», «Бір шөкім 
бұлт», «Жүндібарақ», «Күй» әңгіме-повестерін осындай теңізден мұхитқа түсер бұғазаралық 
аялдамасының  өткелі  іспеттес  туындылар  еді.  Сондай-ақ,  «Ақ  қайың»,  «Кек»,  «Көз  жасы», 
«Галстук  сатушы  қыз  туралы  хикая»,  «Ор  теке»,  «Есболай»,  «Тасбақаның  шөбі»,  «Ақырғы 
аялдама»,  «Міне  керемет»,  «Бәйге  торы»,  «Құс  қанаты»  еңбектері,  Әбіш  Кекілбайұлы 
көсемсөзінің  алғашқы  қарлығашындай  ой  мен  қиялдың,  шындық  пен  шырғалаңның  өмір 
таразысына айналған еңбектері әлеуметтік қоғамдық маңызы зор көркем көсемсөз үлгісінде 
танылды. 
Оңайгүл  Тұржан  мақаласының  көркемдік  деңгейі  жоғары  бағалануда,    мақала 
ерекшелігі – сөйлемдерінің өзі бір-бір қанатты сөздер:  
«Әбіш Кекілбайұлы – жиырмасыншы ғасырдың ұлы жаңалығы».  
«Саясаткер – ең алдымен терең ойдың, ұшан-теңіз білімділіктің, қиыннан қиыстырар 
сарапшылдықтың, шешендіктің және салмақты іс- қимылдың адамы».  «Саясаткер қашан да 
халықтың  көз  алдында.  Соңынан  ерер  сөз,  алдынан  шығар  өткір  көз  –  бәрі  де  нағыз 
саясаткердің адымын санап отыратыны да рас». 
«Біз  де  адамзаттық  эволюцияның  білгірі  Әбіш  ғұлама  Әбіш  ғұламаға  дейін  де  өмір 
сүрген дей аламыз». 
«Ә.Кекілбайұлы туындыларының астарында келер ғасырларды да көркейте алатындай 
идеялар жатыр»... [1]. 
Дегенмен  адамның  ішкі  әлемін  білуі  жағынан  Достоевскийден  де,  адамзатты  білуі 
жағынан Толстойдан да өтіп кеткен бір адам болса, ол – Әбіш Кекілбайұлы.  
О.Тұржан  көсемсөзінің  тағы  бір  ерекшелігі  қоғамдық  құбылыстың  әлеуметтік 
теңеулерін  көркемдік-эстетикалық  тұрғыдан  байытып,  поэтикалық  түр  қолданысымен 
түрлендіріп, айтар ойды өз мақсатына түбегейлі жеткізеді. Әбішті тану – әлемді тану, Әбішті 
оқу – рухани дүниеңді кеңейту, Әбішті зерттеу  – зердеңді зияттандыру. Әбіштің әлеуметтік 
дүниесі  –  ел  мүддесі.  Әбіштің  алуан  қырын  таныған  қоғам  қайраткері,  сенатор  Қуаныш 
Сұлтанов  былай  дейді:  «Шын  мәнінде  Әбекең  –  кез  –  келген  шығармашыл  тұлға  ретінде 
күрделінің күрделісі» [2, 37]. Демек, Әбіш Кекілбайұлының көсемсөзіндегі идеялық биіктеу 
мен  сапалық  көркемдік  жемісінің  ұтымды  нәтижесі  –  ол  тәуелсіздік  заманымен  бетпе-бет 
келіп қана қоймай, уақыт сыйымен қуана қауышты, марқая жазды.  Көсемсөзділік кездейсоқ 
дүние емес.
  
 
«Шекспирдің  шеберлігі  мен  тереңдігіне  бойлаймыз  деп  ол  туралы  әлемде  әр  түрлі 
тілде 15 мың, кейбір деректерде 25 мыңнан астам көлемді зерттеулер жазылған екен. Оның 
ішінде  тек  тіл  мамандары  ғана  емес,  оның  ішінде  психолог  та,  дәрігер  де,  саясаткер  де, 
тарихшы да, суретші де, саяхатшы да, музыкант та, геолог та, агроном да, тіпті мал дәрігері 
мен  тіс  дәрігері  де  бар  көрінеді.  Әбіш  әлемінің  лингвистикалық-географиялық- 
жаратылыстанушылық-адамтанушылық-психологиялық  картасын  толыққанды  сызып  шығу 
үшін  де  осындай  деңгейдегі  зерттеу  жұмыстары  керек.  Оның  дарынын  бір  ғана 

225 
 
филологиялық  өлшемдермен  өлшеуге  келмейді.  Оның  бір  өзі  әлемдік  университет  сияқты 
болған  адам.  Мұндай  дарындар  адамзаттың  тарихында  сирек  кездеседі»,  -  деп  толғанады 
мақала авторы.  
Осындай  ғұлама  даналардың  даралық  келбетін  көсемсөзбен  кестелеп,  дәуір 
талантының  кескінін  жасайды.  Шындық  дүниесінде  шыр  айналған  өнер  жампоздарының 
жағымды  образын  кейінгі  ұрпақ  санасына  құйып,  өскелең  үлгінің  пирамидасын  жасайды. 
Оның  ұлт  тарихындағы,  ел  өміріндегі  мұраларын,  ертеңгі  күнге  әкелер  тәлімдік,  тәрбиелік 
маңызы қымбат. Қазір уақыт жаңару үстінде. Уақытпен бірге ұғым, түсінік, таным жаңаруда. 
Соған орай қазақ әдебиетінің әр кезде ғұмыр кешкен қалам қайраткерлері еңбегін қайтадан 
бір  сарапқа  салу,  олардың  әдеби  мұрасын  жаңаша  елеп-екшеп,  қайта  қарап,    жаңалайтын 
кезеңде тұрмыз.   
Естеліктерде  уақыт  бедері  бар  авторлар  өздерін  аса  жауапты  сезінеді.  Естеліктерде 
трагедиялық  бояулары  қалың  тағдыр  соқпағы  бар.  Авторлар  оны  ойдан  шығарып  отырған 
жоқ, көзімен көрген шындықты баяндап қана отыр.  Естеліктерге қарап отырып, қазақ қалам 
қайраткерлерінің  өмір  жолы  оңай  сабақталмағанын,  олардың  талай-талай  «тар  жол,  тайғақ 
кешулерден» өткені пайымдалады.  
О.Тұржан  –  оқырман  күтпеген  көркем  әдістердің  қаламгері,  ол  көркем  шешімдерді 
үнемі  жаңалайды.  Ол  деректі  материалдың  драмалық  мазмұнын  ашуға  әр  түрлі  әдістер 
іздейді.  Ол – тыныш тұрған нәрселердің динамикалық қозғалысын, үнсіздік сыбырын ашқан 
қаламгер. Бұл дегеніміз автордың үлкен биік шеберлікке жеткенін білдіреді.  
Осы  жаңалықтар  кенеттен  келген  формалар  емес.  Жазушының  оқырмандарға  өзінің 
туындыларын  толығымен  түсінікті  болуы  туралы  көп  ойланғандығының  жемісі.  Үнсіздік 
сыры  –  көркемдік  ізденіс.  Жазушының  естеліктері,  мемуары,  күнделіктері  мен  хаттары 
оқырмандарына айрықша танытады. Көркемдік тәсілдердің байлығын көрсетеді.   
Оңайгүл  Тұржанның  Әбіш  ағаға  байланысты  естелігі  –  ғұламадан  үйрену  мектебі. 
Жалпы  қазақ  әдебиеті  мен  өнерінің  өсуі,  өркендеуі  өз  шығармашылығының  қалыптасуын 
ұлы  қаламгер  Ә.Кекілбаев    шығармашылығымен  байланыстырып,  өз  ізденістерімен 
ұштастырып бере білген. «Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні»  – бүгінгі журналистиканың 
қозғайтын  тақырыбы  қандайлық  алуан  болса,  көтеретін  жүгі  де  сондайлық  ауыр 
болатындығында  шек  жоқ»  [3,  150],  –  деген  зерттеуші  ғалым  Н.Омашевтың  пікірінің 
деректілігі  Оңайгүл  Тұржан  көсемсөзділігіндегі  шеберлік  мектебін  үлгі  ретінде  алуға 
болады.  О.Тұржанның  өзі  ойындағысын  құрастыру  емес,    нақты  өмірден  алып,  кейіпкері 
Әбіш ағаның мінезін сипаттауда жаңа бейне жасаған. Демек табыстың шыңы – өмірде болған 
шындықты бейнелеуде. О.Тұржан мақаласын әдебиет пен тарих үшін құнды дүние деп және  
бір  жағынан  деректі  туынды  ретінде,  екіншіден,  қайраткер    тұлғасын  танытуда 
публицистикалық  та,  көркем  де  шығарма  жазғысы  келетін    талапкерлерге,  шәкірттеріне 
материал есебінде мықтап қызмет ететін мақала деп бағаладым.   
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1 Тұржан О. Пілге тән өріс, пілге тән жүріс керек. // Астана ақшамы, 26 қараша 2016 
ж. 
2 Сұлтанов Қ. Әбекең күрделінің күрделісі // Ақиқат. – 2009. – №12. – 37 б.  
3 Омашев Н. Ақпарат әлемі // Таңдамалы шығармаларының көптомдығы. – Алматы: 
Қазығұрт, 2006. – 1 т. – 259 б.  

жүктеу/скачать 2,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: