Б. Б. Ахметов Редакциялық алқа

209 
 
заманнан келе жатқан   күйшілердің әдебиетпен байланысы бүгінгі уақытпен үндесіп, жаңа 
тынысын  үнемі  ашып,  жетіліп  отырады.  Сол  себепті  де  әдебиеттану  ғылымының  алдына 
көнедегі және қазіргі тынысы мен бағытбағдарын, ондағы замана көрінісі мен ұлттық таным-
мүдде  сипатын,  адамзаттық  ортақ  арман-мұраттар  мен  жеке  бастық  сезім-сырларының 
ашылуы,  зерттеу  қажеттілігі  әрдайым  күн  тәртібінде  қала  береді.  Ал  бүгінгі  сөз  өнерінің 
әдебиеттегі  дамуының  жай-күйін  жалпылама,  шолу  түрінде  айтқаннан  барлық  түйінді 
мәселелер шешіліп сала бермейді.  
Әдебиет  пен  өнер  –  адам  жанына  нәр  беріп,  рухани  жағынан  күш-қуатқа  айналатын 
егіз  ұғым.  Тағдырдың  талай  тауқыметін  арқалап,  қиындықтарды  басынан  өткерген  қазақ 
ұлты  үшін  кеңестік  жүйе  атадан  балаға  мирас  болып  жеткен  дәстүрлі  өнерінің  өрісін  де 
тарылта түсті. Қазақ зиялылары, соның ішінде қолындағы қаламын қару еткен қаламгерлер 
қауымы  бұл  ахуалға  бейжай  қарай  алмады.  Сондықтан  да  болар  ақын-жазушылар  үшін    
Құрманғазы,  Дәулеткерей,  Дина  Тәттімбет  т.б.  сияқты  дәулескер  күйшілердің  бейнесін, 
олардың  шығармашылығын  оқырман  санасында  қайта  жаңғырту  сияқты    үлкен  миссияны 
орындау міндеті тұрды.  
Өткен  ғасырдың  60-жылдарынан  бастап  қазақтың  жаңа  толқын  ғалымдары  мен 
жазушылары  осы  олқылықтың  орнын  толтыруға  барынша  тырысты.  Сол  кезеңдегі 
әдебиеттің  қай  жанрында  болмасын  сомдалған  өнер  адамының  бейнесі  ұлттық  рухани 
нақыштағы  өнер  тұлғасы  ретінде  батыл  көрсетіле  бастады.    Сондай-ақ  өнер  адамының 
парасатты,  көпқырлылық  табиғаты  және  қазақтың  сазгерлік  әрі  сөз  өнерінің  өзіндік 
ерекшеліктері жан-жақты ашыла түсті.  Т.  Ахтановтың  «Күй аңызы», С. Жүнісовтің  «Ақан 
сері», З. Ақышевтың  «Жаяу Мұса», Ә. Әбішевтің «Найзағай», Ә. Кекілбаевтың «Күй» повесі  
сияқты прозалық шығармаларында,  қазақ халқының сан-қырлы өнерінің көкжиегін кеңіткен   
өнер адамдарының керемет бейнелері жасалды.    
Қазақ  әдебиетіндегі  күйшілердің  шығармашылығы  әр  түрлі  аспектіде    зерттеу 
нысанына  айналып  отырды.  А.  Жұбанов  еңбектерінде  ғылыми  тұрғыда  өз  бағасын  алған   
күйшілердің  шығармашылығы  З.  Қоспақов,  Ж.  Шәкәрім,    Ж.  Кәрменов,  І.  Жақанов  секілді 
өнертанушы-ғалымдардың еңбектерінде өз жалғасын тапты.   
 Күй өнерінің, күйші өнерінің өнегесін, ғибратын, өмірлік маңызы мен мәнін танытуда 
Ә.  Кекілбаевтың  «Күй»  повесінің  орны  бөлек.  Шығармада  ерекше  дараланып  көрінетін 
шындық  құбылыстардың  қатары  күйшінің  күйшілік  өнері  арнасында  суреттеледі.    «Күй» 
повесін  автор  Абыл  күйші  аруағына  ескерткіш  дейді.  Шығарманың  идеялық  пафосы  – 
бейбітшілік пен адамгершілік үшін күрес. Автор оны күй өнерінің құдіретімен шеше білген. 
Бұл туынды жөнінде қаншама оңды пікірлер айтылды. 
 Белгілі    зерттеуші  Герольд  Бельгер: «Ә.  Кекiлбаевтың  көркемдiк  палитрасының 
қуаты мен қасиетi де осында  — ол ежелгi аңыз-әңгiмелердi бүгiнгi күннiң елегiнен өткiзiп, 
тарихи-философиялық тұрғыдан екшеп отырады, сол аңыз-әңгiмелерден күллi адам баласына 
ортақ  адамшылық  тамырларды  тауып  отырады.  Өткен  күндер  шындығына  бүгiнгi  күннiң 
жарық  сәулесiн  түсiредi.  Кекiлбаевтың  суреткер  ретiндегi  ерекшелiгiнiң  бiр  парасын  осы 
төңiректен iздеуiмiз керек»  [1,27]. 
«Күй»  повесінде  негізінен  жеті  жұртты  ел  қылған,  «жеті  жұртты  жер  қаптырған» 
Маңғыстаудың  атадан  балаға  кететін  талай  өшпенділік  оқиғасы  сөз  болады.  Қазақ  пен 
түрікпенге  татулық  жетпей,  иен  далаға  таласқан  кер    заманның  бейнесін  көресің.  Қазақ 
күйшісінің түрікпендердің қолына тұтқын болып түсуі, одан өрбіген оқиғалар желісі, тұтқын 
болған  күйшінің  күйінен  төгілген  күйдің  құдіреті,  өмір  шындығына  негізделген  оқиғалар 
өзегі арқылы терең ашылады. 
Повесте  геодезиялық  барлау  жұмыстарын  жүргізіп  жатқан  топпен  бірге  болған 
Құрбан  қарттың  сол  жердің  тасын  да,  құмын  да  тіпті,  керек  десеңіз  қабірдің  де  тарихын  
жетік білетін  қария ретінде танылады. Жасы жетпістен асса да, қимылы  ширақ, сөз жүйелі, 
терең, оның үстіне асқан күйші. 
Повестің басты оқиға желісі осы Құрбан қарттың дутарда ойнаған күйінің сарынында 
жатқан тарихқа негізделген. Күй сарынынан қазақ пен түрікпен батырларының арасындағы 

210 
 
тартыс пен талас байқалады. «Бәрін де көріп, бәрінен де торығып, бәрінен де сырт айналып, 
іргеге қарап бүк түсіп жатып алған кәрі  дананың үй ішінде өзінен басқа адам қалмаған бір 
сәтте  көкірегін  кеулеп,  жүрегін  сыздатқан  мұң-наланы  бір  лықсытып  оңаша  күрсінгендей, 
өткен мен кеткенді, дәл қазір қасында кәрі жүрегін тілімдеп жатқан  пәтуасыз көп күйбеңдң, 
не күлдіретіні белгісіз, ен бүлдіретіні белгісіз беймәлім ертеңді ойлап күрсінгеніндей, ыңылы 
баяу, лебі  ыстық күй сазы шымыр-шымыр өніп, бірте-бірте ширығып барады. Күй көкірегі 
өрепкіген  сайын  түрі  жоқ,  тілі  жоқ  мынау  мақау  дала  бетінде  әдемі  әшекейі  болмаған  соң 
ешкім көзіне ілмей, оқып та көрмей, бір шетке ысыра салған көнетоз сұңғыла кітап сияқтана 
түсті.  Сиқыр  күй  мелшиіп  жатқан  меңіреу  даладан  таң  атқалы  бұның  қиялын  әр  саққа 
сабылтып жүрген көмескі елестерді қайта тірілтті»  [2,56]. 
Күйді  тербеле тыңдаған барлау экспедициясының маманы Сырымның көз алдына иен 
далада  арпалысып,  көк  сүңгісін  көтеріп,  жер  түбінен  айбат  шегіп  келе  жатқан  қалың  қол 
елесі көрініс бергендей болады.  
Бірі  түрікмен,  бірі  қазақ  екі  батырдың  өзара  егесіп,  бірінің  аулына  бірінің  шабуыл 
жасауы, ашық далада бетпе-бет кездесуі, кездесудің жекпе-жек шайқасқа ұласуы, шайқаста 
қазақ батыры Дүйімқараның  түрікмен Көкбөрі  батырды жеңіп, тірідей көрге көміп кетуі  – 
ыза мен кекті жандандыра түседі. 
Бұл  оқиға  көрші  отырған  екі  ауылдың  арасын  өршіте  түседі.  Қарымта  қайтаруға 
шыққан түрікмен иесі сайлауыт қолға өзінің күйші баласын басшы етіп қосады. Сол жолғы 
жорықта  күйші  батыр  мерт  болады.  Осыдан  түрікмендердің  қайғысы  да,  кегі  де  күшейе 
түседі.  Тұтқынға  түскен  қазақтардың  басына  түйенің  терісін  қаптап,  естен  тандырады, 
мәңгүрт  етеді,  тұтқынға  түскен  ару  қыздарды  күңге  айналдырады.  Дегенмен  де 
түрікмендерге орны толмас қаза, жанды жеген жаза  көңілдерін баса береді. Баласының өлімі 
ауыл  иесін  қатты  қайғыға,  азаға  салып  кетті.  Өлген  ұлдың  өтеуіне  тұтқынға  алынған  қазақ 
жігіті  де  күйші  болып  шықты.  Өлеріне  көзі  жеткен  күйші  айналасына  айтарын  күймен 
жеткізгісі  келеді.  Домбыраның  шанағынан  күйшінің    тұтқында  отырып  көрген  қорлығы, 
азабы мен мазағы, ащы ызасы мен айыбы, өкініші, күйініші сеңдей соғылысып  шығуда. 
Күйшінің  көңілі  де,  домбыраның  сазы  да  қырық  құбылып  құйқылжиды.  Ақырында 
көңіл де, күйде бір арнаға түсті. «Күй тынды. Күйші домбырасын сылқ еткізіп тізесіне тастай 
берді. Тәкаппар батыр көзінен ыршып кеткен түйдек жасты сүртуге арланды. Екі айғыз жас 
мұртының шалғайына ілігіп, одан тамшылап сақалына құйылды. 
Қаршығадай шүйліккен күйші де еңсесін түсірген жоқ. Маңдайына шып-шып шыққан 
терін сүртпеді»[2,58]. 
Жазушы күй сазының мазмұны арқылы ашылатын өмір туралы, өмірдің мәні туралы 
ұсынып  отырған  ойына  үлкен  тереңдік,  теңдессіз  жасампаз  күш  сыйғызады.  Бұған  дейін 
өмірдің, жалпы тіршіліктің мәнін күштен, өзгеден айбынын асырудан, мерейінің үстемділігін 
сол  арқылы  жүргізуден  тауып  келген,  өзінен кейінгі  ұрпағына  да  осыны  ғибрат,  өсиет  етіп 
келген, өмірінің саналы кезеңін түгел осы мақсатқа жұмсап келген Жөнейіт күй сарынында 
айтылған сыр мен мұңнан басқа көзқарасты ұғады.  
Күй сазы Жөнейіттің көз алдына өзінің батырлық намысқа шапқан тоңмойындығынан 
өнер  жолын  тастап,  батырлық  жолға  түскен,  сөйтіп  сол  жолда  мерт  болған  жалғыз 
баласының  қазасын,  сол  қазадан  көкірегін  шаншып,  тұмшалап  алған  азасын,  баласымен 
қатар күй жарыстырып келген күйшінің өз жарлығы бойынша көрге тірідей көмілуінен, жан 
түршігерлік  өлімінен  алған  әсерінің  күй  сарынымен  тереңдеп,  мұның  бүкіл  жан-дүниесін, 
жұлын-жүйкесін тұтас баурап, билеп алған бебеулеген наласын санасына терең сіңіреді. 
Күй  сазы  мұның  көз  алдында  тірі  елеске,  бейнеге  айналып,  санасын  сарылтады, 
ұйқысын  қашырады,  еңсесін  езеді.  Ақыры,  өмірінің,  ісінің  таным  тұрғысының  баянсыз, 
алдамшы, өткінші дақпыртқа бола құрбандыққа шалғанын кеш ұққан жайына күйінулі күйде 
ол көз жұмады. 
Ә.Кекілбаев «Күй» повесінде екі бауырлас ел түркімен мен қазақ арасындағы қарым-
қатынасты жазған десек-дағы сол шығарма барысында оның сюжетіне жанама түрде басқа да 
мәселелерді  қосып  жібереді.  Сол  повестегі  «мәңгүрттер»  көрінісі  немесе  «тұтқын  қазақ 

211 
 
күйшісінің  өнеріне  түрікмендердің  сүйсінер  сәттері»,  міне,  осындай  оқиғаларды  араға 
кіргізіп,  шебер  қиюластырып,  сол  арқылы  белгілі  бір  көкейде  жатқан  маңызды 
проблемаларды, идеяларды беріп отырады. 
70-80  жылдардағы  қазақ  прозасында  фольклорлық  аңыз  әңгімелер  негізінде  лиро-
эпикалық  стильдің  қалыптасқаны  қазіргі  зерттеулерде  әңгіме  болып  жүр.  Бұл  әсіресе 
Ә.Кекілбаевтың тарихи тақырыптағы прозасынан анық көрінеді. Ол өткір оқиғалар негізінде 
кейіпкер  болмысына  терең  үңіле  білді.  Ол  –  адам  табиғатының  зерттеуші  психологы. 
Мәселен, осы повесте  жазушы  Жөнейттің басындағы психологиялық тартысты қорытынды 
түйін ретінде көрсеткен. Қанша баскесер, әділ, қатал қол басы болғанмен ол да пенде. Оның 
пендешілігін ашуға бір оқиғаның өзі жетіп жатыр. Қазақтың күйшісін жазалау Жөнейттің өз 
басын  да  жұтады.  Оның  өнер  қуған  баласын  жорыққа  аттандыруы  да  жалған  намыстың 
көрінісі. Атақты батыр тұқымының жын-ойнақ қуып кеткені оны қатты мазалайды. Алайда 
ел-ел болып жорыққа аттанып, кек қайыратын шапқыншылық заманның өтіп бара жатқанын 
ол сезбейді. Күйшіні жазалау да оның дұшпандарына жасаған сес көрсетуі еді. Бұл оны кек 
қайтару деп түсінеді. 
Сөйтіп күйшіні жазалау Жөнейттің өз басына сор болып жабысады. Жан дүниесіндегі 
арпалыс оны күндіз күлкіден, түнде ұйқыдан айырады. Көзін жұмса, көретіні – бір түс. Ол – 
күйшіні  тірідей  көмгенінің  өкініші.  Жазушы  повестің  басынан  соңына  дейін  осы  түсті 
қайталайды.  Себебі,  ол  –  негізгі  шешуші  деталь.  Түсінде  ол  қу  бастан  қашып  келе  жатып 
шошып  оянады.  Төсектен  атып  тұрып,  қос  құлағын  қолымен  баса  есікке  қарай  қашады. 
Әлденеге  сүрініп,  маңдайын  есіктің  маңдайшасына  ұрып  алған  ол  табалдырық  үстінде  жан 
тапсырады. 
Жазушы  кейіпкер  психологиясына  талдау  жасау  негізінде  философиялық  ой  түйген. 
Ол  –  «кек»,  «намыс»  деп  жазықсызға  тырнағын  батырған  жендеттің  аруақ  түгендейміз  деп 
жүріп,  өзінің  аруаққа  айналғаны,  көл-көсір  жерге  тірісінде  сыймай,  өзара  қырқысқан 
адамның  тағдыры  туралы  ой.  Осының  бәрі  де  бір  Жөнейттің  басынан  табылады.  Ол  –  сол 
типтес жуандардың жиынтық бейнесі. 
Жазушының  адам  болмысын  ашудағы  шеберлігін:  «Жөнейт  бір  күннің  ішінде  жақ 
сүйегі  салдырап,  сылынып  шықты.  Бүгін  –  буынын  діріл  алып,  қолы  қалтырайтынды 
шығарды.  Кейде  қараптан-қарап  отырып,  өзімен-өзі  күбірлеп  сөйлеседі.  Ұйқыдан  шошып 
оянғанда да сөйлеп оянатын болып жүр. Қазір ұйықтасам, түсімде күйшінің өлгенін көремін 
деп түнімен көз ілмей, бақырайып жатады да қояды» [2, 63] – деген сынды жолдардан көруге 
болады.  Бұл  –  Жөнейтті  мазалаған  ар-ождан,  жан  азабы.  Ол  өзін  кек  қайтардым  деп 
жұбатқанымен,  істеген  ісіне  оның  бүкіл  жандүниесі  қарсы.  Оның  тағдыры,  өлімі  –  соның 
көрінісі.  Автор  Аннадүрдінің  баласы  Құрбанның  адай  күйшінің күйін  бір  естігеннен қағып 
алып, сол күйді тартуы арқылы өнердің өміршеңдігін көрсеткен. Күйшіні тірідей көмгенмен, 
оның  өнерін  өлтіруге  Жөнейттің  құдіреті  жетпейді.  «Күйдің»  бас  кейіпкері  де  өнер 
адамының  зұлмат  дүниедегі  аянышты  тағдырын  елестете  отырып,  өнердің  мәңгілік  екенін, 
қашанда рухы биік тұратынын паш етеді. 
Жазушының қазақ, түрікмен елдерінің әдет-ғұрпын салыстыра суреттеуі де тартымды. 
Өлікті шығару рәсіміне қатысты екі елдің әдет-ғұрпын бүге-шүгесіне дейін суреттеу – оның 
өмірді жақсы білетіндігінің көрінісі. 
Повесть фольклорлық аңызды жазба әдебиетте шеберлікпен  бейнелеудің жақсы үлгісі 
саналады.  Мұнда,  екі  елдің  шапқыншылығы,  адам  өлімі  бәрі  де  күй  құдіретімен  астаса 
суреттелген. Тақырыбы аңыз болғанмен, жазушы кейіпкердің жандүниесіндегі тебіреніс пен 
толғанысты терең аша білген. 
Әдебиетте  «мәңгүрт»  деген  ұғымды  бірінші  қолдануды  да  Әбіштің  осы  повесінен 
көреміз.  1967  жылы  «Дала  балладалары»  [3]    кітабына  енген  бұл  повесть  Ш.Айтматовтың 
1980  жылы  шыққан  «Ғасырдан  да  ұзақ  күн»  романындағы  мәңгүрттен  ерте  жазылғаны 
жөнінде  әдебиеттанушылар  біраз  зерттеулер  де  жасады.  Ш.Айтматов  осы  терминді  «Жан 
пида»  (1986)  романында  да  қолданып  қазақтың  кешегі  тарихының  келеңсіз  жағдайлары 
арқылы  бүгінімізге  ой  салғанды.  Халқының,  ұлтының  мүддесін  ойламайтын,  тілін,  ділін, 

212 
 
дінін,  салтын,  тарихын  білмейтін  мәңгүрттерді  әшкереледі.  Алайда  Шыңғыс 
шығармаларында үлкен образдық дәрежеге көтерілген мәңгүрттікті ұғым есебінде алғашқы 
пайдалану Әбіште кездесетініне дау болмаса керек. 
Жазушы  өнер  жолын  түрлі  деңгейде  танытады.  Оқиға  желісінде  білектің  күшіне 
өнердің  күші  қарсы  қойылады,  білектің  күші  жеңе  алмаған  құдыреттің  өнердің  күшіне  бас 
иген жайы неше алуан сырға жетелейді. Өнер жолының баяндылығы арқылы билік жолының 
баянсыздығы, жалғандығы туралы үлкен ой түйінделеді. 
Ә.  Кекілбаев  қазақ  әдебиетінде  күй  мен  күйші  тақырыбын  жаңа  шығармашылық 
биікке  көтеріп,  жаңа  бір  белес  танытқандай.  Жазушы  өзінің  қай  шығармасында  болсын 
кейіпкерінің  болмысынан  адамшылық  сәулесін  іздеп,  басын  жауға  да,  тасқа  да  ұрып 
дегендей  титтей  тапқанын  насихаттауынан  мұрат  етіп,  марапаттауға  жанын  салады,  адам 
бойынан асыл қасиеттерді аз ба, көп пе таба білсем деп таусылатын қаламгер. 
Сөз  соңын  жазушы  Тұманбай  Молдағалиевтың  Ә.Кекілбаев  жайлы:  «Жазушының 
тiлiнде  де,  дiлiнде  де  мiн  жоқ.  Қашанда  сергек,  қашанда  сезiмтал,  бәйгенiң  алдынан  ғана 
келетiн  тұлпарларға  ұқсатам  мен  Әбiштi. Ал,  аспанға  қарасам  оның  жұлдызын  оңай 
танимын.  Оның  жұлдызы  сол  Әуезов,  сол  Шолохов,  сол  Айтматов,  сол  Нұрпейiсов 
жұлдыздарымен қатар  тұр. Ол да  жарық  жұлдыз, мәңгi  жанатын жұлдыз» [4],  - деп айтқан 
пікірімен менде ойымды тұжырымдаймын.   
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1. Герольд Бельгер «Казахское слово». - Астана, 2001 
2. Кекілбаев Ә. 2 томдық таңдамалы шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. Т.1.  – 
400 б.  
3. Айтматов Ш. Боранды бекет: Роман.  -Алматы, 1986ж. 304-бет. 
4. Молдағалиев Т.  «Ескерткіш». Әдеби-сын мақалалар, портреттер, эссе. Жазушы, 
1969. 
 

жүктеу/скачать 2,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: