Б. Мағзұмов МӘтін лингвистикасы


Мәтінді контексті – вариациялық бөлшектеу



бет25/44
Дата22.12.2023
өлшемі0,51 Mb.
#198705
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   44
Байланысты:
Á. Ìà?ç?ìîâ Ì?ò³í ëèíãâèñòèêàñû

Мәтінді контексті – вариациялық бөлшектеу

Мәтінді көлемдік-прагматикалық бөлшектеу мәтінді бөлудің контексті-вариациялық деп аталатын басқа түрімен тоғысады. Онда сөйлем тудыру актілерінің келесі түрлері анықталады:
а) автор сөзі, оған:
1) баяндау;
2) суреттеу (табиғатты, кейіпкердің сыртқы кейпін, жағдайды, оқиға орнын, т.б.);
3) автордың ой толғамы (қараңыз: мәтін үзінділерінің автосемантиясы);
ә) бөгде сөз:
1) диалогтан (авторлық ремаркалардың кіруімен);
2) цитациядан;
3) өзгелік төл сөзден тұрады.
Бөлшектеудің екі түрі өзара байланысты және мазмұндық-концептуалды ақпаратты имплицитті ашады.
Контексті-вариациялық бөлшектеуде автордың міндеті сөйлем тудырушы актілер формаларын ауыстыруға, мысалы, суреттеуден диалогқа, диалогтан авторлық ой толғамға т.с.с. ауыстыруға саяды. Бұлайша ауыстыру коммуникация жүріп жатқан жағдайды барынша тиянақты суреттеуге ықпал етіп, ақпаратты жеткізу құралдарын ауыстырып отыруға мүмкіндік береді. Бір жағынан, кейіпкерлердің сөйлеу әдібі мазмұндық-концептуалды ақпаратта үлкен роль атқарса, екінші жағынан, романның (повестің) сахналық эпизодына кіріп кеткен автордың ой толғамы сол ақпаратты елеулі толықтырады. Бұл ой-толғамдардың векторлық бағыты прагматикалық ұстанымға ие.
Түрлі шығарма актілерінің ауысып отыруы негізінен көркем проза мәтіндеріне тән. Баяндау формаларының алмасуының мұндай сан алуандығы басқа функциялық стильдің ешқайсысында кездеспейді.
Мәтінді контексті-вариациялық бөлшектеу-оқырманды айтылып отырған уақиғаға жақындату құралдарының бірі, ол оны сол оқиғаға қатысқандай етеді. Бұл, әсіресе, авторлық баяндау диалогқа ауысқанда ерекше сезіледі. Диалог жанама түрде оқырманға арналып, оны іс-әрекетке тартады. Ескертпе ретінде диалог монологқа қарағанда қарқынды, ол оқырманның назарын ненің, қалай айтылғанына аударады. Автордың монолог сөзін оқығанда, автор айтылымның формасына емес, мазмұнына назар аударады.
Көркем әдебиетте диалогтың негізгі екі типі бар: суреттеу және драмалық. Суреттеуге салыстырмалы түрде көлемі үлкен, әлдебір оқиға, әлдеқандай іс-әрекет туралы әңгіме, суреттеу, мінездеме мазмұнындағы дамыған ескертпелер, фактілерді белгілі бір сабақтастықта әңгімелеу тән. Мұнда қысқа ескертпелердің тез ауысуы, олардың қарама-қайшы қозғалысы жоқ. Диалогта ой бір бағытта, желілі дамиды. Бір кейіпкердің ескертпесі басқасының ескертпесінің мазмұнын нақтылайды. Ескертпелердің байланыс формалары бір типті-қайта сұрау, қайталау, іліп әкету. Көрші ескертпелерді біріктіре отырып, байланыстың лексикалық-грамматикалық формалары кеңінен қолданылады. Жалпы стилистикалық тұрғыда әдеби тіл нормаларына әдетте толық сәйкестігі, айшықты стилистикалық боямалы элементтердің болмауы, көптеген диалогтарда ауызша айтылған сөз ерекшеліктерін жаңғыртуға ұстаным жоқ, ескертпелердің монологтық қыры ойдың желісті дамуын алдын ала белгілеп отырады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   44




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет