66. Мәтінді және тарихи білімдеріңізді пайдалана отырып, Қазақ хандығының құрылуына әсер еткен тарихи процестерді түсіндіріңіз.
Хaндықтың құрылуы Қaзaқстaн aумaғындa ежелгі зaмaндaрдaн бері үздіксіз жүріп келген бaрлық тaрихи үдерістер мен XIV-XV ғaсырлaрдaғы Шығыс Дешті Қыпшaқ aумaғы мен оғaн көршілес aймaқтaрдaғы сaяси құрылымдaр дaмуының зaңды қорытындысы болып сaнaлaды. Қaзaқ хaндығының құрылуы қaзaқ хaлқының қaлыптaсуының aяқтaлу кезеңімен қaтaр бір тaрихи кезеңде жүзеге асты. Қaзaқстaн aумaғындa этникaлық үдерістер қолa дәуірінен бaстaу aлып, біздің зaмaнымыздың XIV-XV ғaсырлaрындa өзінің хaлықтық деңгейіне көтеріледі. ...XIII-XV ғaсырлaр aрaлығындa Шығыс Дешті Қыпшaқ aумaғындaғы мемлекеттік құрылымдaр – Aлтын Ордa, Aқ Ордa, Ноғaй Ордaсы, Әбілхaйыр хaндығы, Моғолстaн мемлекеттері бір мезгілде өмір сүріп немесе бірінің орнынa бірі келіп, сол ортa ғaсырлaрдaғы Қaзaқстaнның сaяси кaртaсын өзгертті. XV ғaсырдың ортaсынaн бaстaп, әртүрлі сaяси aтaулaрдың орнынa сaяси бір ғaнa термин – Қaзaқ хaндығы aтaуы орнығaды. Кәрібaев Б.Б. Қaзaқ хaндығы дәуірінің кезеңделуі мәселелері. // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. №4 (83). 2016 https://bulletin-history.kaznu.kz/index.php/1-history/article/download/869/629 сайтынан алынған
Жауабы: Қазақ хандығының қалыптасуына әсер еткен тарихи процестер ежелгі дәуірден басталды. Қазақстан аумағындағы этникалық процестер қола дәуірінен басталып, XIV-XV ғасырларға дейін, ұлттық деңгейге жеткенге дейін дамыды. Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы ең маңызды мемлекеттік құрылымдардың ішінде Алтын Орда, Ақ Орда, Ноғай Ордасы, Әбілқайыр хандығы, Моғолстан бар.
XIII-XV ғасырлар аралығында Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы мемлекеттік құрылымдар Қазақстанның саяси картасын өзгертті және бір мезгілде өмір сүрді немесе бір-бірін алмастырды. Осы саяси процестердің нәтижесінде XV ғасырдың ортасында әртүрлі саяси атаулардың орнына бір ғана нәрсе – Қазақ хандығының атауы белгіленеді.
Жошының үлкен ұлы Ежен ордасының ұлысы Ақ Орда – Ақ Орда деп аталды. Алтын Орда билеушілері Ақ Орданың істеріне іс жүзінде араласпады және ол іс жүзінде тәуелсіз болды. Ақ Орданың көтерілуі Урус ханның тұсында болды. Ол жошидтердің сол қанатының барлық жерлерін біріктіріп, Ақ Ордаға Сырдария маңындағы қалаларды және, ең алдымен, елордалық Сығанақ қаласын қайтарып берді. Содан кейін ол бұрынғы Көк Шибанидтер ордасын – Батыс Қазақстанды қосты.
Қайтыс болғаннан кейін Урус хан бүкіл Жошы Ұлысын өз билігіне біріктірді –Тоқтамыс, ал Урус ханның ұрпақтары Ақ Ордада өз билігін қалпына келтіру үшін күресе бастады. Урус ханның ұрпағы Барак бес - алты жыл бойы Шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды, бірақ 1428 жылы қайтыс болғаннан кейін Ақ Орда ыдырады. Оның аумағының көп бөлігін щибанид Әбілқайыр хан басқарды. Әбілқайыр хандығы мен Моғолстанда болып жатқан саяси процестер Қазақ хандығының құрылуына алып келді.
Басқаша айтқанда, Шығыс Дешті Қыпшақты Жошы ұлысының құрамынан оқшаулаудың: қазақ этносының этникалық аумағын және Қазақ хандығының мемлекеттік аумағын қалыптастырудың ауқымды салдары болды.
Урус хан біріктірген үлкен аумақ қазақтардың этникалық аумағы және болашақ Қазақ хандығының мемлекеттік аумағы болды. Сондықтан Ақ Орда Урус хан алғашқы қазақ мемлекеті болып саналады.
Қазақ хандығының қалыптасуы бір тарихи кезеңде қазақ халқының қалыптасуымен қатар жүрді. Бұл жаңа этникалық элементтердің пайда болуымен, рулардың бірігуімен және алғашқы саяси құрылымдардың қалыптасуымен байланысты. Нәтижесінде Қазақ хандығы барлық қазақ жерлерін біртұтас билікке біріктіріп, басқарудың саяси жүйесін құрып, қазақ этносын Қазақстан аумағында бекітіп берді.
Қазақ мемлекеттілігі тайпалық жүйемен біріктірілген аумақтың, билік пен халықтың бірлігіне негізделген. Қазақ қоғамы саяси билік институттарының - хан, би, құрылтай, ұлыстардың көмегімен басқарылды.
Дала көшпелі өркениетінің сипатымен байланысты мемлекеттік құрылым нысандарының сабақтастығы байқалады
Осылайша, Қазақ хандығының құрылуы Қазақстан аумағындағы этникалық, мәдени және саяси өзгерістерге байланысты көп жылдық процестің нәтижесі болды. Сайып келгенде, Қазақ хандығы Орталық Азиядағы маңызды саяси және мәдени орталыққа айналды және аймақтың дамуына айтарлықтай әсер етті
Жауап опциясы Қазақ хандығының құрылуының алғышарттары мен себептерін талдау үшін келесі аспектілерді қолдануға болады:
- Этникалық. Қазақ мемлекеті XIII-XV ғасырларда моңғол және Тимурид экспансиясының ықпалында болған түркі тілдес тайпалардың шығу тегі, өмір салты және мәдениеті бойынша туысқандарының бірігуі нәтижесінде қалыптасты. Бұл тайпалардың жалпы атауы болды қазақтар немесе казактар, бұл "еркін адамдар" немесе "еркін жауынгерлер"дегенді білдіреді. Олар Шығыс Дешті және Қыпшақ, Жетісу және Түркістан 12 аумағында өмір сүрді.
- Саяси. Қазақ хандығының құрылу барысы екі мемлекеттің – XV ғасырдың екінші жартысында құлдырау мен қақтығыстарды бастан өткерген Әбілқайыр мен Моғолстан хандығының ішкі саяси жағдайымен байланысты. Бұл жағдайда Шығыс Дешті-Қыпшақ және Жетісу тайпалары мен тайпаларының ең ықпалды көсемдері саяси тәуелсіздік пен өзін-өзі анықтауға ұмтылды. Қазақ мемлекеттілігінің негізін қалаушылар Урус ханның ұрпақтары-сұлтандар Жәнібек пен Керей болды, олар халықтың 3⁴ тәуелсіз мемлекет құруға деген ұмтылысын көрсетті.
- Әлеуметтік-экономикалық. Қазақ хандығының құрылуы көшпелі халықтың мүдделерін көрші мемлекеттер мен халықтар тарапынан қанау мен зорлық-зомбылықтан қорғау қажеттілігіне де байланысты болды. XV ғасырда қазақ жерлеріне алым-салық талап еткен ойраттар (қалмақтар) шабуыл жасап, жайылымдарды, олжаларды, сауда орталықтарына шығуларды басып алды. Сонымен қатар, қазақ тайпалары барлық түркі халықтарын бағындыруға тырысқан Әбілқайыр хандығының қуғын-сүргінінен зардап шекті. Мұндай жағдайда қазақ хандары өз субъектілерінің қауіпсіздігін, тұрақтылығы мен өркендеуін қамтамасыз етуге қабілетті біртұтас саяси құрылым құруға ұмтылды .
Осылайша, Қазақ хандығының құрылуы қазақ халқының дамуының объективті факторларын да, оның көшбасшыларының субъективті күш-жігерін де көрсететін күрделі және көп қырлы процестің нәтижесі болды деген қорытынды жасауға болады. Қазақ хандығы қазақ мемлекеттілігі мен ұлттық бірегейлігін қалыптастырудағы табиғи кезең болды.
