Бақытсыз жамал

Қазақтан шыққан талапкер, Бұл кітапты қарап кѳр.

• 
  Қалай, ауылнай? Тѳре қызметке разы ма, не жұмыспен келген екен? - деп сұраған соң, ауылнай айтты:
  
• 
  Әлхәмдүлиллә, ѳзімді бек мақтап, қолымнан қайтақайта «спасибо» деп ұстады. Шыққан жұмысы бұл жерде емес, Қарасу станциясындағы Хохол қаласына барады екен, мұнда қонақ болып, тынығып, кешке жѳнеледі. Ѳзі бек рақымды кісі кѳрінеді: «Шаруа қалай, ел арасы тыныш па?» - деп һәммасін сұрады. Анау күнгі Кѳтібайдың мені боқтағанын айтқаным жоқ, оны айтқанда бәлеме болатын еді, не қылайын. Хасеннің кѳңіліне қарадым. Және де тѳренің бір жат хабары сол: «Қазақтан солдат алынбайды, бірақ мұжықтар секілді қала болам десең, 15 десятина жер беріледі, - деді. - Егін салыңдар, школ ашыңдар, ұлықтарыңды сыйлап, бұйрықтарын орнына келтіріңдер», - деп насихат айтты.
  

• 
  Сүйінші, Сәрсеке! Шолпан жеңге аман-есен босанып, тақия тігіп беретін тапты, - деді. Сол уақытта жастар «Сәрсеке» деп, үлкендер:
  
• 
  Сәрсенбай, қуанышқайырлы болсын, алла ұзағынан сүйіндірсін, әйел бала демеңіз! - десті. Сәрсенбай:
  
• 
  Жоқ, олай демеңіздер, мен қайбір ұл-қыз таңдайын деп жүрген кісі, - деп орнынан тұрып, атына мініп үйіне қайтты.
  

• 
  Міне, мен сіздерді шақырғаным, «үмітсіз - шайтан» деген, «мал бітпес жігіт болмас, құрарына қара, ұл таппас қатын болмас, тұрарына қара» деп, бұл уақытқа шейін сабыр етіп едім. Енді мен болсам қырықтың екеуіне келдім. Қалампыр да биыл отыз үште. Қатыным! Пайғамбардың сүнәті ғой, сен де рұқсат бер, ағайыным, сіздер осы жұмысты қолға алыңдар, міне, біраз қанағат бар ғой. Мен енді бел байладым, - деп ақырғы сѳзін мағлұм етті. Қалампыр қанша ұнатпаған болса да, бұл сапарда Сәрсенбай да, һәм басқалар да бір ауызды болып сол жерде-ақ уағда қылғанын кѳріп, іші суып, енді сѳйлегенімен қолдан еш нәрсе келмесін біліп:
  
• 
  He қылсаңдар ықтияр. Әуелінде де мен тоқал алма деген жерім жоқ, маған несін айтасыңдар?!-деп түсі бұзылып, үйден шығып кетті. Мұнан кейін кѳп уақыт ѳткізбей, Сәрсенбай бір қыз айттырды. Ѳздеріне қырық шақырым жерде Сайболат деген елде Жарас деген молланың бір ұл, бір қызы бар екен. Молла опат болған соң, қатынын бір жақын кедей әмеңгері алып, әлгі екі жетім бала соның қолына шыққан еді. Сәрсенбайдың айттырғаны осы молланың қызы Шолпан еді. Шолпанның жасы он тѳртке жетіп тұрған соң, Сәрсенбай малын түгел беріп, келер жылында алып та қойды. Марқұм Жарас молла тірі уақытында Шолпанды ѳзі оқытып, құраннан екі шығып, азырақ хат та танып калған еді. Қалампыр әр уақыт Шолпанды күндестікпен сѳзімен де, қолымен де ренжітіп жүрді. Шолпан он жеті жасқа келгенде, манағы Сәрсенбайдан топ ішінде сүйінші сұраған қыз бала тауып, Сәрсенбай қырық беске келгенде ғұмырында кѳрген баласы осы еді. Сәрсенбай зор қуанышта болып, шілдеханаға қанша қыз-бозбала жиып, ойын ойнап, қыз бала демей, кѳлбасын шақырып той қылып, баланың есімін Жамал қойып еді.
  

• 
  Жамалжан, тұр,молданың кебісін сал, құман алып шық, - деп жұмсағаннан кейін молда тыстан келіп отырып:
  
• 
  Бай, осы сіздің мырзаңыздың есімі қалай? Қыздың атын қойғансыз ба?- деді (Жамалды ербала деп отыр екен). Сәрсенбай азырақ тоқтап тұрды да, күлімсіреп: «Тақсыр, мұның мәнісі бар, біз бастан кем кісі. Айымыз да, күніміз де осы Жамал болған соң, ѳзімізді-ѳзіміз алдап жүрміз» - деді. Молда бұл сѳзге түсініп, біраз ойланып отырды да:
  
• 
  Сәрсеке! Кѳңілге солай екені дұрыс та ғой, ләкиінде шариғатта балаға тұлым қою дұрыс емес. Жәнеде бай қызы тоғыз жаста балиға болады. Соның үшін намаз үйретіп, оқытып, шашында қойыңыз. Сіздің мұныңыз Алла тағаланың бұйрығына кѳнбеген секілді болады. Олай болғанда, зор күнә табасыз. Бірақ оқытқанда хат жазып кетерліктей де оқытпаңыз, хұсуса жәдид молдалардан оқытпаңыз, не үшін десеңіз, олар әуелі дін, иман білгізіп, намаз оқытпай, «Иман шарт», «бәдуәм», «әптиек», «әйжіктерді» былай қойып, орыстарша а. б. т, деп орыстың ісін қуаттап, балаңды бұзады, - деді. Сәрсенбай ѳзі надан, «молданың ѳкшесі қисық деген кісі де күнәлі болады» деп жүрген кісілердің бірі болғандықтан, тек молда есімін кѳтерген кісі болып, біліпбілмей айтса да, мынау шариғат деген сѳзге кѳз жұмып нанушы еді. Сол себепті алла тағаланың әмірі ғой, бұл молданың шариғаты да дұрыс екен деп, Жамалды қызша киіндіріп, шашын жіберіп, оқытуға да разы болды. Анасы ѳзі азырақ та болса оқып, ғылым қадірін білген соң, бұл сѳзге қарсы тұрмады. Сәрсенбайдың үлкен қатыны Жамалды жан-тәнімен жақсы кѳргенсіп (тоқалдан туған қызды іші жек кѳріп тұрса да):
  
• 
  Ойбай молдеке,ол не дегеніңіз. Жамал қарағым тым болмаса он беске келсін, сонда шаш қоярмыз,- деп ѳршеленген болды. Мұнан кейін кешікпей қызша киіндіріп, шашын ѳсіріп, бұрынғыдай ер бала деп кѳңілдерін жұбатқанды қойды. Манағы молданың насихаты есінде жүріп, бір күні Сәрсенбай қатындарымен ақылдасты:
  
• 
  Ахметжанның молдасынан оқытуға екі шақырым жерге Жамал барып-келіп жүре алмайды. Онан да бір жастау молда жалдап алсақ қайтеді? Жамалдың себебімен ауылдың балалары да оқыр, ѳзіміз малдың зекетін берерміз, ақысын ауылмен бірдей кѳрерміз, - деді. Бұған қатындары да һәм солай деп айтқан соң, ауылы да разы болды. Бір-екі айдан соқ жазғытұрым уақыт еді, бір күні ауылға бір шәкірт келіпті, молдалыққа тұрады екен дегенді естіп, Сәрсенбай соған сѳйлесуге келді. Уфа медреселерінің бірінен оқыған шәкірт екен. Қазақ ішінде қымыз ішіп, күзгі тәхсилге қаражат жинап алу үшін мұғалімдікке шыққан Ғазиз есімді ноғай жігіт, жасы жиырма екілерде - ашық пікірлі, үсүл тағлымынан жақсы ғана хабары бар еді. Екі жылдай қазақ ішіне шығып, қазақтың сырын білгендіктен және де Сәрсенбайдың пікірін аңғарып сѳйлескен уақытында ѳзін шіп-шикі ескі жолмен оқыған хадимі етіп кѳрсетті. Себебі ол: «Аз уақытта мен бұларды түзей алмаспын, онан да бұларға хилаф келмей, ѳйтіп-бүйтіп қаражат жинап алайын», деп ойлады.
  

• 
  Ѳзіміз бір ауылда жеті-сегіз үйміз, бес айға жиырма бес сом ақша береміз. Сѳзді ашып айтқан жақсы, мен ѳз басым малымның кірін беремін, басқалар ѳзі біледі, ал кемпір-мемпір құлап қалса, ѳз талайыңнан, - деп күлді. Сол үйде осы ауылдың ѳз молдасы да отыр еді, соған қалжыңдап анау жерде отырған бір жігіт сѳйледі:
  
• 
  Біздің Қасен молдадай қанды қақпан болса, бұл молда да теріс болмас. Біздің молда Торқа бәйбіше мен Жаппардың баласы ѳлгеннен бері дәндеп, күнде бір келе жатқан кісі болса, намазға шақыра жүр ме деп, қарап тұратын болды, - деп үйде отырғандарды ду күлдірді. Біраз сѳйлескеннен кейін Сәрсенбай шәкіртпен келісіп үйіне алып қайтты.
  

• 
  Тұр, қарағым, молдекеңе мал әкел! - деп әмір етті.
  

• 
  Ѳзі қалай, орыс секілді ғой, - деп екінші катын:
  
• 
  Осы ноғайлардың шүлдірлеген тілі құрысын-ай, деп, үшіншілері бір бой жеткен қызғақарап:
  
• 
  Ұрғашыға сүйкімді жігіт екен, - деп қалжыңдасып тұрды. Үйдегілер де уақытты босқа ѳткізбей, алды бес аяқ, арты екі аяқ қымыз ішіп: Молда, қайда оқыдың, дәрісің не, қай қаланікісің, затыңыз ноғай ма, башқұрт па, неше жасқа келдің, атаң бар ма, бұрын қазақ ішіне шығып па едіңіз, жамағат бар ма? - деп, үсті-үстіне керекті-керексіз сѳздерді сұрап, мұғалімнің басын қатыра бастады. Әлхасыл осы секілді мәжіліспен отырып, сойылған малдың етін жеп халық тарады. Екінші күні мұғалімге бір қос тігіп беріп, он шақты шәкірт жиналып оқу басталды. Бұл шәкірттердің бір-екеуі болмаса, басқалары бұрын ешбір қаріп оқымаған еді. Мұғалім қанша ұсылжадид тәртібіне оқытпақшы болып ойласа да, бала иелері:
  
• 
  Молда! Балаларға иман, намаз үйрет, бұрынғы молдалардың оқытқан кітабын оқыт, біздің балаларға сол жетеді, басқалардың керегі жок, - деген соң, лажсыз олардың тілегенін оқытты. Бұрынғы оқымаған балалардың ішінде ең зейіндісі Жамал болып шықты (Жамал осы майда тоғыз толып, онға қарап еді). Бір ай ѳткеннен кейін мұғалім Жамалдың зейініне қызығып, Шолпанға айтты:
  
• 
  Жамалды ұсыл жадидке оқыта бастасам, аз уақытта хат жазып кетер еді, бірақ бай ұнатпайды ғой, - деп.
  

• 
  Молдеке, біздің отағасының сѳзін не қыласыз, ақырын оңашада жасырып хат жаздырып үйрете беріңіз, - деді. Мұғалім бұл жауапқа бек қуанып, сол күннен былай шәкірттер тарап кеткен соң, Жамалға күнде бір-екі сағат хат жаздырып үйрететін болды. Үш жарым айда Жамал мұғалімнің ыждағаты, ѳзінің ѳткір зейіні саясында хат танып, жазарлықтай болды. Мұғалім әпенді сол жолмен бес ай оқытқанда Жамал бек ғайбат болып, түрлі кітаптарды оқитұғын болып қалған еді. Сентябрьдің ақырында мұғалім Уфаға қайтып, Жамал да оқуын тоқтатты. Мұғалім Сәрсенбайдың үйінде тұрған уақытта Шолпан бір ұл перзент тауып, сол себепті «аяғы құтты» болды деп, мұғалімді Сәрсенбай жақсы қаражатпен қайтарды. Сәрсенбай жаңа туған баласының есімін осы молдадай жігіт болып, ѳзі де молда болсын деп Ғазиз қойды. Мұғалім қайтып кеткен соң Сәрсенбай енді бір молда ұстаймын деп ертең-бүгінмен жүргенде қыс та болып қалып және де әркімнің:
  
• 
  Енді жарар. Жамалды оқытпай-ақ қой, он екі пәнді түгел білсе де, әйел бала дәріс айтып елге бас болмас, деген сѳзіне Сәрсенбай айналып, тіпті молда ұстамай қойды. Ауылындағы басқалары, әр қайсысының дәулеті шағын болғандықтан, шамасы келмейтін болды. Жамалдың ғұмырындағы оқуы осы бес айлыққана болып, хат жазарлықтан әрі аспай тоқтады. Мұғалім кеткеннен кейін Жамал һәммән қисса оқитын болып, атасы да тыңдаудан жалықпаушы еді. Үйге бір қонақ келіп қонса да:
  
• 
  Жамалжан, қонағыңа қызмет ет, қисса оқы, «Салсалың» қайда, «Қыз Жібегің» қайда? - деп, куә болып отырушы еді. Жамал да ерінбей, қиссаларды басынан аяғына шейін оқып тастаушы еді. Жамалдың оқымаған қазақ қиссасы бек аз еді. Ел аралаған мелішші саудагерде нендей жаңа қисса болса, атасы оған шығынсынбай алып беруші еді. Жамалдық бір кішкене сандығын ашып қараған кісі: «Сал-сал», «Қыз Жібек», «Зарқұм»,«Қисса уақиға Кѳр бала»,
  

• 
  Сіздер шарларыңды Нүрпейіске салындар, жаңа байыған бір Құрманның болғанынан алашқа сѳйлескенде намыс жібермейтін, елдің белін сындырмайтын Нүрпейіс артық емес пе? - деп айтып отырғанын сол сағатында-ақ Сәрсенбайға біреу келіп жекізіп еді.
  

• 
  Қап бәлем, келер сайлау болсын! - деп қайрат берген болды. Осылайша сайлау тарқап, бес-алты ай да ѳтті. Бағзы уақыттарда сайлау еске түсіп, шығындарын әм намысын ойлағанда, Сәрсенбай іші күйіп, хәтте енді сондағыдан екі есе шығындалсам да дегеніме бір жетсем, арманым қалмас еді деген секілді пікірге де келіп қоюшы еді.
  

• 
  Биылғы Нұрпейіспен билікке таласатын
  

• 
  Құдай берді, әйде, қайырлы болсын, құда болыңыз, қызды қырғызға да береді.
  

• 
  Жамалды ѳзінің теңіне береміз. Байжанның баласы жаман дейді, атасының байлығы не керек, -деседе, Сәрсенбайдың құлағына кірмеген соң:
  
• 
  Екі дүниеде Жамалдың обалы саған болсын, би болмақ тұрсын, патша болатын болсаң да Жамалды неғып сондай жаманға қиып бермекші боласың? - деп кѳзінен жас тѳгіп, үйден шығып кетті. «Ұрғашының шашы ұзын, ақылы қысқа» деген осы деп, Сәрсенбай басқа сѳз айтпай, ішінен мыңқылдап отырып қалды. Сәрсенбай бұрын Жамалды жақсы кѳріп, ѳзінің теңіне беремін деп жүруінде еш шүбә жоқ еді. Бұл сапарда сайлаудағы шыққан шығын, кеткен намыс әм ілгерідегі үміт әммасы қосылып, оның үстіне кѳлденең кісілердің сѳзі де қамшы болып, «не қылса да Байжанмен құда боламын», - деп жауап қайтарды. Бір айдан соң батасы қырық жетінің малы, екі жүз теңге ақшаға келісіп, Байжан келіп құда түсті. Сүйіп болған құдасын Сәрсенбай китке разы қылып қайтарды. Құда болғаннан кейін белгісіз біраз заман ѳтіп, Жамал он бес жасқа келді. Сұлулық, ақыл, салтанат үшеуі бірбіріне муафиқ келіп, Жамал сол елдің қызының алды болды. Бұл айтылмыш артықшылығының үстіне Жамал сѳзге бек ұста болып, ѳз ойынан шығарып ѳлең де жазатын болды. Олай-бұлай қалжыңмен сѳйлескен бозбаланы сѳйлетпейтін еді. Ел ішінде тілді бозбалалардың кѳзі түсе бастап, шет елдерге де«Сәрсенбайда бек кѳркем бір ақын қыз бар» деген лақап жайыла бастады. Осы елде бір қыз ұзатқан той болып, кешке ойынға жұрт жиналып еді. Бес-алты талапты бозбалалар жиналып:
  
• 
  Осы Жамал жаста болса ѳлеңге де, қарасѳзге де бек пәле болып барады, бүгін кешке бір ѳзіне ѳлең айтып, бетін қайтаралық, - деп, әммасы ақылдасып үш ауыз ѳлең шығарып, ѳздерінің арасында бір пысықтау жігітке Жамалдың қасында отырып айтуға тапсырды. Бұлар Жамалдың күйеуінің жамандығын бетіне баспақ болып, ѳлендерін де сол мағынада шығарған еді. Түнболып, ойын басталып, манағы жігіт әуелгі планы бойынша ѳлеңін әбден жаттап алып, Жамалдың қасында отырды. Бір мезгілде бүл жігітке де ѳлең айт деп реті келгенде, баяғы үш ауыз ѳлеңді Жамалға қарап, домбырамен әнге салып қоя берді:
  

• 
  Қарағым, сен неге жүдеусің? - дегенде:
  
• 
  Жай басым ауырады, - деп қоюшы еді. Жамал осындай уайымдарда болып жүргенде, бір күні Байжаннан Сәрсенбайға: «Биыл баламды ұрын жіберемін», - деп сәлем келді. Бұл хабарды естігеннен кейін Жамалдың қайғысы бұрынғыдан үш есе артты деуге лайық болды. Жамал қанша ішінен қапаланса да, басқа бір кісіге айтуының ебін таба алмай, бір күні қолына қағаз бен қарындаш алып, «тым болмаса кѳңілімдегі қасіретімнің оннан бір бѳлігі шықпас па екен», - деп, ѳз басындағы халіне бір азырақ ѳлең жазып еді. Шешесі Жамалдың бір қағаз жазып отырып, қасына бір хат танитын кісі барса жасыра қойып жүргенін кѳруші еді. «Бұның жазып жүргені немене?» - деп, Шолпан азырақ шүбәланып, Жамалға білгізбей, оңашада Жамалдың қалталарын ақтарып, онан еш нәрсе шықпаған соң қағаз, кітап салатын сандықшасын қараса, бір кітаптың арасынан мынау ѳлең шықты. Манағы
  

• 
  Құданың құдіреті, әуелде сен тіл алмай, баланы мұнша қайғы-қасіретке салдың, міне, кѳрмеймісің, Жамалжан ѳзді-ѳзінен азып, жүдеп кетті. Осы қалпымен қор болып кетсе, екі дүниеде бізге разы болар ма, біздің ата-аналық хақымыз мойнымызда емес пе? - деді.
  

• 
  Сѳйтіп жүр ме, сѳйтіп жүр ме? - дей берді. Шолпан ашуланып:
  
• 
  Сѳйтіп жүрмей құрысын, ѳз басыңда еркің жоқ, әркімнің қыздырған тіліне еріп, ақырында Жамалдың кѳз жасына қалып отырмыз. Ата-бабаң істемеген істі қыламын деп би болғансып, бір жылдың ішінде, қане, шыққан мүйізің? - деді. (Сәрсенбай әуелі таласып болмай қалғаннан кейін, келер сайлауда құдасының себебімен би болса да, бір жылға жетпей съезд уақытында бір кісіні боқтап, қамшымен салып қаламын деп, билігінен түсіп қалған еді).
  

• 
  Енді ѳстіп Жамалды сүймеген кісісіне береміз бе? деп. Сонда Сәрсенбай қайраттанып:
  
• 
  Осы ит не былшылдап отыр? Құдайдың жазғанынан артық не қыламыз, екінші кісіге береміз десең, Байжан болыстармен қосылып, біздің жанымызды қоя ма? Малымыздан құрық, басымыздан сырық түсіре ме? «Қатын - дұшпан» деген осы, болмаса бұл сѳзді айтарма едің, - деді. Сәрсенбайдың жуас, қорқақтығы Шолпанға бұрыннан мәлім әм бұл сапарда да пікірі тамам кѳрініп қалған себепті, енді бұл тұста Сәрсенбаймен ақылдасып, бастарына түскен уайымды бѳлісуден үміт үзіп, сол түннен былай Жамал хақында Шолпан Сәрсенбаймен ешнәрсе сѳйлеспейтін болды.
  

• 
  Міне, бір сыпайы жігіттер келді. Қай жерге отырғызамыз? - деп ақылдаса бастап, кѳп кешікпей біреуін Жамалдың қасына әкеліп отырғызды. Бұл жігітті біздің Жамал танымайтын еді. Ләкін Жамалдың қасына отырғызудан бір тәуір жігіт екендігі аңланды. Бұл жігіт отырып болған сон, үйдегілерге қысқа-қысқа сѳзбен амандасып, соңынан Жамалға қарап:
  
• 
  Сіз де сәламатсыз ба? - деп қойды. Бұл жігіт орта бойлы, қияпатты, бетінде азырақ қорасан дағы бар, жаңа мұрт шығып келе жатқан, сѳйлеген сѳзі сыпайы, әдепті, киімі ноғайшалау Ғали есімді бір зат еді. Кѳлденеңнен қарап салыстырғанда бұл үйдегі жігіттердің абзалы Ғали, қыздардың абзалы Жамал секілді кѳрініп, екеуінің қатар отырулары да бек жарасып кетті. Ғали бір болыста басқа ауылнайға қараған Дүйсебек деген кісінің баласы еді. Жасынан талапты болып Қызылжар, Троицкідегі медреселерде оқып жүріп және де частный учительден оқып та орысша азырақ сѳйлеп, жазарлықтай шамасы бар еді. Мұсылманша жақсы оқыған болса да, елге шығып молда болмай, соңғы уақыттарда оқуды да қойып, азырақ саудаға айналысып еді. Атасы бай адам болмаса да, Ғали инабатты жігіт болып, әрдайым алыс-беріс істерінде уағдаласында опашыл болғандығы кѳрінгенге, байлар шамалап несие беруден тартынбаушы еді. Әуелгі уақыттарда оқуда болып, бұл уақыттан саудамен жүрген себепті елде тұруынан тұрмауы кѳбірек болып, ѳзін халық, халықты ѳзі анық танымайтын да еді. Тек сыртынан Дүйсебектің баласы талапты, еті тірі жігіт, қысы-жазы үйде отырмай оку оқып, кәсіп қылады деуші еді. Жаңада ѳткен бір жәрмеңкеде алыс-берістерін бітіріп, бір-екі жүз теңгелеп пайда қылып, үйіне қайтып, ағайынды аралап амандықта жүргенде, осы ойынға кез келген еді. Ғали Жамалмен қатар отырған соң, бір-бірінің халін һәм кім екендіктерін сұрап-білісті. Ғали Жамалдың бұрынғы кѳріп жүрген жігіттерінен сѳзге ұстарақ, сұраған сѳзіне толық жауап қайтарып һәм ѳзі де ләззатты сѳздер сѳйлей бастағанға маңайындағылардың не істеп, не сѳйлеп, не ойнап жатқанын естімеген секілді ұмытып, шын ықыласпен кеңеспек те еді. Әр түрлі ойын болып, ақырында «Бұғыбай», «Мыршалай - мырыш» деген ойындар тамам болған соң, бір жігіт бір белбеуді есіп алып:
  
• 
  Енді, әлеумет, ѳлең айтасыңдар, айтпайсыңдар, айпағандарыңа мінекей, - деп, қолындағы есілген тоқпақтай белбеуін кѳрсетіп қорқытып аралап жүре бастады. Білген қадарынша Ғали мен Жамалдан басқа бозбалалар ѳлең айтып жатса да, ѳлеңдері қашаннан бері айтып келе жатқан ескі ѳлеңдер еді. Мысалы:
  

• 
  деген секілді, соның үшін артық ләззатты болмағанға, жазбадым. Енді ѳлең айтуға рет әуелі Ғалиға, сонан соң Жамалға келіп еді. Ғали домбыраны әкеліп ұстатқанның соңында:«Менің ѳлең айту әдетімде жоқ еді, білмеуші едім, - деп күлімсіреп отырып:-Қайыр, енді кѳңілдеріңіз қалмасын», - деп кѳркем әнмен домбыраға дауыс қосып сѳйледі:
  

• 
  Мінекей жігіттер, бала жастан бірімізге сен деспей ойнап әскен құрбы едік. Қазірде демен мынандай бір қиялға түсіп тұрмын. Айтқан сертіне қыз жетіп, мен жетпей қалсам, маған тірідей ѳлім ғой деп ойлаймын. Мен тәуекел деп бұл іске басымды байладым, сендер не ақыл айтасыңдар? - деді. Әлгі жігіттер:
  
• 
  Оның бізге несін айтасың, біздің сенен аянар еш нәрсеміз жоқ. Бұл заманда қыздың басында ерік бар ғой, азар болса малын алар, кім қызды тегін береді, - дегеннен кейін Ғалидың қуанғаннан екі кѳзі жайнап кетіп:
  
• 
  He қылса да осы іске бір ѳнер-қайрат ете кѳріңдер, деп, ертең тағы да ақылдаспақшы болып тарқасты. Бұл үшеуі ертеңіне һәм бас қосып, бұл жолғы мәслихаттары: әуелі Ғали Жамалға барып, оңашада әбден сѳйлесіп, қай күні қашатындарын уағдаласуға қаратты. Кѳп кешікпей Ғалида бір күн түнде, Сәрсенбайдың аулының тұсындағы бір сайда, сүйіктісі Жамалмен келешекте бірге рақат ғұмыр ѳткізулерінің желісін сѳйлеп тұр еді. Дүниеде бұл екеуі үшін бір жақтан істің ақыры нешік болады деген үлкен қорқыныш, екінші жақтан дұшпанның қолына түспей құтыламыз ба деген қуанышпен жүректері лүпілдеп, бірінің қолы бірінің мойнында болып, екі ғашық бір ойда еді. Май жұлдызы, таңқысқа, ай жарық, дүние тып-тыныш, жел жоқ, һауа жақсы, жаңа қонған жұрт, кѳкорай шалғын, жапырақ гүлдердің иісі аңқып, біздің жастарды кѳріп тұрған жалғыз Алла, екіншісі аспандағы Ай мен Жұлдыз еді. Жан-жануар күндізден шаршаған секілді тынығып, жылқы жусап, қара мал күйсеп, анда-санда қой үріккенде ұйқысы сақ тѳбеттің маңқылдап үргені, кемпір-шалдың айтақтаған дауысы ғана естілуші еді. Бұл бейшаралардың да бозбалалардан «үнің ѳшсін» деген қарғыстан басқа алғысы жоқ еді. Махаббат мүптәл есіне душар болған сұлу қыздар елеңдеп ұйықтай алмай, тастан қатты шешесі есікті құлыптап, түңлікті ашып қойғанда:
  

• 
  деген бір ауыз ѳлеңді іштерінен «уһ» деген күйінішті дауысқа араластырып айтып жатқанын қасына барып кім кѳрген.
  

• 
  Анау күнгі саған жазғаннан кейін менің ѳңім де бұзылып жүрсе керек, апам оңашада қайта-қайта: «Қарағым, неге мұнша сарғайып кеттің, сырыңды айт, бѳтен ойың болса менен жасырма, мен сенің біреуге қор мұқтаж болмағаныңды ойламасам, саған жамандық тілер деймісің?» деген соң және апама сенген соң, бар сырымды сѳйлеп едім: «Олай болса, қарағым, бетіңнен жарылқасын. Ғалиды мен жек кѳрмеймін, бірақ қайтейін, құдай тағала сені бір жаманға байластырып қойған соң», деп жылапта жіберіп, ақырында ѳзі бізді шығарып жібермекші болды, - деді. Бұған Ғали да бихисап қуанып, екеуі ендігі жексенбіге осы сайды белгі қылып, уағда байласты.
  

• 
  Шырақтарым, енді алла тағала қайырлы сапарын беріп, мақсаттарыңа жеткізсін, қайда жүрсеңдер де аман жүріңдер. Қазір де ешкім кѳргенжоқ, тоқтамай жѳнеліңдер, - деп Жамал
  

• 
  Жамал қайда кеткен? - деп шүбәланып сұрай бастады. Шолпанда еш нәрсе білмегенсіп:
  
• 
  Жамалжан тысқа шыққан шығар, - деп тұрғанда Сәрсенбайдың бәйбішесі:
  
• 
  Ойбай, бетім-ау бір сұмдық болған екен ғой, Жамалдың ілулітұрған киімдері қайда? - деп, сол минутта Жамалдың қашқаны мәлім болды. Үй іші сасып, ренжуде болып, сол сағатында ауыл да жиналып ақылдаса бастады, біреулері:
  
• 
  Ѳзінің күйеу іалып кеткен шығар, - деп, кѳбі:
  
• 
  Жоқ, мұны Дүйсебектің қу баласынан басқа ешкім әкеткен жоқ. Ѳздерің де соны патшаның баласындай әлдеқандай кѳріп тым еркінсітіп жіберіп едіңдер, ал енді қайтер екенсің, - деп, Сәрсекеңнің жалғыз басын даң қылды. Сѳйтсе де мәслихаттасып: «Осындай мағлұмсыз біздің баламыз, сіздің келініңіз Жамалды біреу түнде алып кетіпті, енді не қыламыз», - деп Байжанға кісі жіберді. Және бір жағынан астыртын Ғалидың аулына да кісі жіберді. Кешке таман Ғалиларға кеткен жігіт бүгін: түнде Ғали, Нұрмаш, Жүніс үшеуінің жақсы аттарына мініп үйлерінде жоқ болып шыққан хабарын алып келген соң, шүбәсыз істің анығын біліп, Байжанға екінші кісі жіберді:
  
• 
  Мінеки, Дүйсебектің баласы алып кетіпті, ендігі ақылын ѳздеріңіз білесіз, - деп. Бұл күн осылай хабарлармен ѳтіп, екінші күнде Байжан жиырма жігіт ертіп, «бәлемнің шаңырағына қобыз тартайын», - деп, Сәрсенбайдың аулына келіп түсті. Бұл ѳткен түнде Нұрмаш пен Жүніс те үйлеріне келіп жеткені мағлұм болып, аттары сүмектей болғаны әркімге кѳрініп қалған еді. Байжан істің анығын білген соң, жолдастарынан бес кісіні түнде аттандырып, Ғалилардың аулынан жылқы алдыруға жіберді һәм болысқа кісі жіберіп жазды: Мінеки, осындай оқиғалар болып қалды, билеріңізді алып мұнда келіңіз! - деп, Байжанның барымтаға аттандырған жігіттері ат, айғыр, ту биеден он екі жылқы алып һәмжолдан Сәрсенбайдың бір қысырағының үйірін қоса айдап барып та қалды. Күллі жиылыстың расходы Сәрсенбайдың мойнында болып, қорыққаннан бір ауыз сѳз қарсы айтуға хәлі де жоқ еді, хәттә жан-жаққа шаптырып жатқан аттар да Сәрсенбайдікі еді. Үш-тѳрт күннің ішінде бір болыс елдегі керекті кісілер жиналып, бір үлкен съезд болды. Байжанды жақсы кѳргендер халық жиналған жерде: Міне, жұрт бұл секілді тентекке тізгін беріп жібере берсе, жұрттың қойнындағы қатынын да әкетер, мұндай болмасқа тыю салып, біреудің ақ баталы жесірін қайтарып әперу керек. Біреуге болған қиянат ертең екінші кісінің басына келмей ме, мұнымен халық арасы бұзылып, жұрттықтан шықпаймыз ба? - деп уағыз сѳйлей бастады. Кешке таман іңір уақытында Байжан болыс писірді, осы жиылысқа келген бес биді һәм указной молда Ахметжанды оңаша, ауылдың сыртына шақырып алып:
  
• 
  Енді ертең не болса да бір іс қылыңыздар, мен қазір де малға бітпеймін. Мыналардың бізге барып қалған он жақсы жылқысы бар, бұл мал менің жауыма қайтарылып берілгенше ѳздерің олжа қылыңдар, мен кешіктірмей сатып жіберемін. Сіздер бір жолға менің намысымды жоқтап не дегенімді істеп беріңіздер? - деді. Бұлар да«олжа» деген сѳздің қарасын кѳрген соң, мұрттарынан күліп:
  
• 
  Енді қалай қылдейсіз? - деп сұарды. Байжан айтты: Сіздер әр қызметтің басындағы кісілерсіз, мінеки, болыс пен писір ұлық жағынан бұл туралы нендей іс болса да дұрыстап тұрар. Билер ертең Сәрсенбай, Дүйсебектердің мұнан сұрайтын жылқыларын атказ етіп, қыз бен жігітті шығарып жіберген екі жігітті соларды тауып әкелуге міндеті қылыңыздар, тауып әкелмесе түрмеге отыруға бұйырыңыздар! Ал Ахметжан молда, сіз бұл қыз бен біздің Жұман екеуіне алып қашудан он күн бұрын неке оқылған еді деп книгеңізге жазып, бізге куәлік беріңіз, деді. «Сіз мұндай жұмысты болып тұрғанда ѳтірікке де болса кіріспей болмас», - деп разы болысты. Сол жерде Байжан қалтасынан суырып, әрқайсысына елу теңгелеп тѳрт жүз теңге ақша берді. Бұл түн ѳтіп, таң атты. Болысбилер повеске жазып, Ғалидың атасы Дүйсебекке һәм Нұрмаш пен Жүніске шақырушы кісі жіберді. Бұл үшеуі де хабар тиген соң бармай қалудың лажын таба алмай, ѳздеріне қараған атқа мінер кісілерін алып, Саумал кѳл басындағы құрылған съезге келіп жетті. Тістерін қайрап отырған болыс пен билер бір сағат кешіктірмей тексеріп, қолға ала бастады. Екі жағынан сұрастырып келгенде қыз алып қашқан жағы: «Енді біз қолмен істедік, мойынмен кѳтереміз ғой, бір тентектің мұндай ел арасын айырып сѳзді қылғанына ѳзіміз де ренжиміз, жолымен мал беруге разы боламыз», - деді. Байжан мына сѳзді естіген соңтасталқан болып:
  
• 
  Мен ѳзім ат жалын тартып мінгелі мұндай қорлық кѳргенім жоқ. Бүгін Қарынбайдың малын берсеңде бітпеймін, жесірімді әкеп бер, болмаса мәймѳң келеген былшыл сѳзің керекемес, - деді. Билер де:
  
• 
  Байжанның сѳзі дұрыс. Байжан жѳн айтады, - деп мақұлдап қойды.
  

• 
  Сендер Ғалиды шығарып салғандарың рас па? - деп. Бұлар мойнына алып:
  
• 
  Жаны бірге құрбы болған соң, шығарып салғанымыз рас, - деді. Билер оңаша үйге писірді алып барып, биліктерін жазып қайтып келіп есіттірді:
  
• 
  Жұман Байжанұлының некелі қатыны Жамал Сәрсенбайқызын ықтиярсыз Ғали Дүйсебек баласына шығарып беріп жібергені үшін: Дүйсебек, Жүніс, Hұpмaш үшеуі бір айдың ішінде тауып беруге міндетті болады. Егер тауып бермесе, әр қайсысы екі айдан түрмеге отырады, - деп мағлұм етті.
  

• 
  Бұл некелі қатын дегеніңіз қалай? - деп сұрасып еді, билер «Шариғат бойынша ижаб қабыл болған соң, бәрібір неке емес пе?» - деген болды. Хақиқатында бұлар указной молдадан ѳткен түндегі куәлікті алмақшы болып қойғанын Дүйсебектер сезбей қалды. Бұл биліктен кейін Дүйсебек, Сәрсенбайлар Байжанның барымтаға алған жылқыларын сұрап биге түсіп еді, билер мұны қарсы дау деп атказ қылды. Бұл екеуі билердің осы екі билігіне де разы болмай копия сұраған соң, ауылға келіп аларсыңдар деп болыс писер книгаларын жауып һәм сол күні халық тарқады. Копия алу үшін болыстың аулына Сәрсенбай, Дүйсебектер бірнеше мәрте барса да, әр түрлі себептер айтып бермей жүргенде, он бес күн ѳтіп кетті. Бұл күндердің ішінде арыз бойынша начальниктен жоғарыда айтып ѳткен қағаз да келіп қалған еді. Болыс Байжанды шақырып алып ақылдасып, начальникке тағы да қағаз қайтарды:
  
• 
  Дауласқан екі тарапының сұрауы бойынша бұл қыз хақында билерге салып едім. Хақиқатта бұл қыз Жұман Байжанұлының некелі катыны екен, растығына үшбунің илән бірге жіберілген указной молда Ахметжан Аямасұлының метрический книгадан берген куәлігі дәлел, һәм билердің билігінен законлы срок, яғни он бес күннің ішінде келіп копия алмады, соның үшін билікті орнына келтіруге әмір етсеңіз екен, - деп.
  

• 
  Ѳз ыктиярларымен бірін-бірі сүйіп қашқан қыз бен жігітті біз қашырды деп, қанша малымызды барымта алып бермей, ѳзімізді тауып беруге міндетті қылып, тауып бермесең екі айдай түрмеге бұйырып, уә һәм указной молдамыз неке оқыдым деп ѳтірік куәлік беріп, болыс-билер һәм байлар бірыңғай болып қиянат етіп тұр. Бірнеше мәрте барғанда биліктен копия да бермеді, деп, нендей болған уақиғаны баян етті. Начальник бұлардың ғарызын ілтипатқа алып, болыстан жауап сұраған қағаз жіберді.
  

• 
  Дұрыс, әуелгі уақытта ұлыққа арыз беру үшін ғана бізге үш-тѳрт күн болып қонған еді. Қазірде бізден кетті, қайда екенін білмеймін. Егерде мұнан былай бізде екендігі білінсе, халқыңыздың не қылғанына разымын, деді. Бұл кісі Фатихолла байдың әлгі сѳзінен анып, елге қайтты. Фатихола бай Ғалиға сѳйледі:
  
• 
  Мына кәпірлердің сырлары ѳзіңе мәлім ғой, енді басқа бірнеше жерге барып паналағаның ѳзіңе де, бізге де пайдалы болар еді.
  

• 
  Хайыр, Фатихолла абзи! Мен сізге ризамын, залымдар не қылады деуге болмайды. Олай болса, мұнан үш шақырым жерде атамның нағашысы бар, сонда барайын, - деп, ертеңіне жүруге даярланды. Ғалидың ѳзінде жегуге екі ат бар еді. Фатихолла бай арба-сайман һәмелу теңге ақша беріп, қаладан шығарып салып, «қайырлы сапар» деп, дұғада болып қалды. Ғали, Жамал да ѳздерінің ата-анасынан айрылғандай болып қимай, жылап айрылысты. Ғали әуелден ноғайша киініп жүретін һәм Жамалды да ноғайша киіндіріп, шәлі бүркендірген соң жолда кѳрген кісілер шүбәсіз ноғай деп біліп, бұлардан қауіптенбей, кѳңілдері шаттанып, оңашада ойындағы сѳздерін сѳйлесті. Ғали сұрады:
  
• 
  Егер жаман айтпай жақсы жоқ, ѳстіп жүргенде колға түсіп, сені менен айырып әкетсе, қайтер едің, кѳніп кетер ме едің? - деді. Жамал:
  
• 
  Құдай сақтасын, не айтасың, жаным сенің жолыңда құрбан, сенен тірі айрылғаннан ѳлім маған кѳп артық, деді. Бұлар бұл секілді сѳзбен келе жатқанда сәске түс болып, жолшыбай ағаштарды аралап, бір кѳлдің жағасынан ѳтті. Маңайында ел болмағанға бұл кѳлде неше түрлі қаз, аққу, ғайыр құстар би қисап кѳп еді. Атырабындағы жердің һаммасы тамылжып кілем тѳселгендей болып, желсіз күнде кѳл айнадай жарқылдап, алыстан сағымдар мұнарланып, біздің екі ғашық біраз тамашаға қалып келе жтқанда, Жамал ойына бір нәрсе түсіп кеткендей ән салып, мынау ѳлеңді айтыпжіберді: Ғаламды он сегіз мың жаратқан хақ, Кѳп беріп біреуге мал, біреуге бақ.
  

• 
  Менің бақытсыздығым ѳз басымнан асып, жаман аты саған да тие бастады, ақыры қайырлы болсын, - деп, Жамал Ғалиды құшақтап жылап та алушы еді. Ғали:
  
• 
  Жылама, алла сақтар, жазылармын, қазынасы кең бір сағатын жіберер, - деп ѳзін, ѳзінен де Жамалдың кѳңілін жұбатушы еді. Сѳйтсе де дерт күшейіп, Ғалидың халі нашарға айналды. Нағашылары: «Еліне хабар жіберелік», -деп еді, Ғали рұқсат етпеді.
  
• 
  Алланың жазғанынан қашып құтылмаспын, құдай сақтар жібермеңіздер, - деп тоқтатты.
  

• 
  Мен енді қайтемін, сенен қайтіп қаламын, сенсіз дүниеде мен не боламын? - деп неше мәрте сұраса да, Ғали:
  
• 
  Құдайға тапсырдым, - дегеннен басқа еш жауап айта алмады.
  

• 
  Жылама балам, бақытсыздығыңнан кѳр, құдай жазбаған, обалың бізде секілді. Әуелде қазақшылық қылмасақ, мұндай іске себеп болған секілді болар ма едік? Тентек қылсаң да теңіңді тауып едің, алла лайық кѳрмеген соң, жылағаныңмен не ѳнеді, - деп бір сыпыра насихат айтты. Ғалидың шешесі де жылап:
  
• 
  Қарағым Ғалижан мен Жамалжан қашан елдің сѳзінен құтылып, оң жағымды қарайтып отырар деуші едім, ол тілегіме құдай жеткізбеді, - деп сѳздің аяғын бітіре алмай, еңкілдеп жылап жіберді. Бұлар үш күн қонып, қайтатын күні Ғалидың зиратына дұға қылмақшы болып келген еді. Молда құран оқып болған соң, Жамал Ғалидың қабірінің басын құшақтап отырып, кѳзінен жас ағызып сѳйледі:
  
• 
  Ғали! Ғали! Бақытсыз Жамалың қасыңа келіп тұр, алла тағала маған сенің қабіріңді кѳрсеткенше, мені алғаны жақсы болатын еді, бірақ бұйрықсыз жан шықпайды екен. Дүниеде бірге рақат ғұмыр ѳткеремін, Ғали тұрғанда еш жаманға қор болмаймын дегенім тәкаппарлық екен. Алла қабыл етпеді, үмітім кесілді, Ғали. Қып-қызыл шоқтың ішіне тастап, алыс сапарға жѳнелдің, ѳзің үшін қайырлы болсын! Мен сорлың кеудемде шыбын жаным барда сені ұмытпаспын. Дүниеде патшаның баласы болса да саған теңгермеспін. Қош жаным! Ғали! Бір мен үшін мейірбан ата-анаңды да кѳре алмай, қолдарынан топырақ салғыза алмай кеттің, кеш, жаным! Алла тағала ақиретте қосылуға несіп тілесін, сол уақытта ғана кѳрген қасіретім бір сағаттай болмай ұмытылар. Мен сорлың опасыз дүниеде қонақтай алмай адасып қалдым, қош, жаным. М... м... қош...о...ш,- деп Жамал талып кетті. Зират басындағы халық Жамалға су бүркіп, кішкене тәуір болған соң алып қайтты. Сонда да Жамалдың есі бүтін кірмей, әлденендей мағынасыз сѳздер сѳйлеп келе жатты. Зираттан қайтқан соң Бабастың үйіне келіп, енді жолаушылар қайтпақшы болды. Ғалидың атаанасы үйіне кетіп, Жамалдың шешесі Жамалды ѳз үйіне алып қайтты.
  

• 
  Енді келініңізді алдырыңыз, пәлен-түген деген кек қылмаңыз, әуелден еш кінәңіз болмаған соң алла тағала жақ болып ақыры мұндай болды ғой, - деп һәм Сәрсенбайғада:
  
• 
  Енді сіз де балаңызды әуелі разы болған жеріңізге беріңіз, - деп насихат айтты. Бұл сѳзге екі жағы да разы болды.
  

• 
  Қарағым, Жамал, жұрт мынандай деп жатыр, енді қайтеміз? - деп. Жамал:
  
• 
  Апа, енді менүшін жаман атты болмаңыз, маған енді Ғали болмаған соң бәрібір, суға батырып, отқа жандырса да ықтияр бере беріңдер, алла тағала менің маңдайымды ашайын десе, Ғалиды мұндай қылмас еді, - деп қасіреттеніп, мұңлы дауыспен жауап берді. Жұман мырза Жамалды ѳзі келіп алуды намыс кѳрген соң, Байжанның қатыны келіп алып кетті. Бір күндерде Жамал кәміл бақытты бір қыз болып жұрттың аузына ілігіп, құрбысының алды болып жарқылдап жүрген дәрежеден түсіп, ақырында мұндай қадірсіз, мұндай кемшілікке душар болып, барымтаға түскен малдай біреуден біреу алып жүргенін кѳрген халықтан Жамалды аямаған жан калмады. Жиын-тойда болғанда, кѳлге қонған аққудай кѳрінетін Жамалды енді кѳрген кісі танымай қалатын болды. Жамалды Байжан үйіне келтіргеннен кейін болыс арқылы қағаз жазып, ұлыққа білдірді. Құдай қазасы болып Ғали Дүйсебек баласы опат болғаннан кейін билердің үкімі бойынша атаанасы Жамалды алып келді. Жамал да енді бұрынғы күйеуіме тазамын деп қол қойып, подписке берді, Жамал болып: «енді екі тарапымыздың да бір-бірімізден сұрайтын хақымыз, дауымыз жоқ», - деген соң күллі бұл іс хақындағы ғарыздар атказ деп, начальниктен хабар келді. Бұл оқиғалар тамам болғанда октябрь жүлдызы жетіп, жұрт қыстауларына кіре бастаған еді. Жамалың ешуақыт ойынан Ғали кетпей, бір минут кѳңіл ашып, езу тартып күлмеуші еді, ешкіммен сѳйлеспей, сѳйлеген кісінің сѳзін ұқпай я естімей бір түрлі диуана кісідей болып жүрді. Жұман ерегісіп, бұрынғыларын алдына келтіремін дегенсіп, не сѳйлесе ұрсып, боқтап сѳйлеп, бағзы уақытта түртіп түйіп қалып, қорлап жүрді. Байжан мен қатыны Жамалды шын ықыласымен жақсы кѳрмей, баласына ақыл айтып, кѳп тоқтатпаушы еді. Жамалдың үстіндегі киімі бек нашар болып, бағзы уақытта кѳздерінің алды кѳгеріп те қалып жүргенде,
  

• 
  Енді балам, жетер, «қашқан жауға қатын ер» деп кѳп қоқақтай берме, - десе де құлағына кірмеді. Жамалға жаны ашып кѳріне болысатын кісі болмай», жалғыз қолынан келгені оңашада зарланып жылау ғана еді. Осылай қыстың бір-екі айы ѳтті. «Жамалдың кѳрген қорлық, кемшілігін мұсылман баласына бермесін», - деп айтарлыққа лайық болып, тұрса аяққа, отырса басқа ұратын болды. Нендей ұрып-соғып қинаса да, Жамал бір сѳз қарсы айтып кѳрген жоқ еді. Бір күні Жұман тағы да бір себепсіз боқтаған соң, Жамал шыдай алмай:
  
• 
  Мені ѳлтіретін болсаң біржола ѳлтір, әйтпесе ѳзі күйіп жүрген жанымды күйдірме? - деді.
  

• 
  Я, сенің сүйіп болған байыңның күйігі басылмай жүр екен ғой, мен сенің күйігіңді басайын, -деп, сол жерде тұра салып кеудеге тепкілеп, Жамалды талдырып тастады. Бұлардың үстіне Жұманның шешесі келіп айырып алып, Жұманды ұрсып:
  
• 
  Енді сен кісі ѳлтіремісің, - деп үйден шығарып жіберді. Жамал бір сағаттан кейін есін жиған соң, ақырғы ақылын жиып, мен бүйтіп жүріп тіршілік қыла алмайды екенмін, мұнанда бұл иттің қолынан ѳлгенше басқа жаққа кетіп ѳлейін, - деп ойлады. Жамалдың бармақшы болып ойлағаны - қаладағы Фатихолла бай еді. Әйтеуір онда жетсем, біреудің самаурынын қайнатып, қызметін қылсам да қор болып, халық кѳзіне кѳрінбес едім деп, осылай ойлап жүргенде күн де батып, түн болып, ел де жатты. Жамалдың бұл ойлағанына қарай осы түні Байжанның ерттеулі аты таң асып тұрған еді. Жылырақ киім киініп, ептеп шығып Жамал әлгі атқа мініп, үлкен жолмен: «Құтқардың ба, құдай?»- деп жѳнелді. Жамалдың ісі әуелде теріске басып келе жатқанмен, бұл сапарда істің сәті болмайтұғын белгісі кѳріне бастады. Жамал шыққан уақытта азырақ жаяу борасын бар еді. Жамал жиырма шақырым шыққан уақытта боран кѳтеріліп, жол кѳрінбей бастады. Бара-бара боран әбден күшейіп, алды-артын орап алды. Қорқыныштың не екенін һәмжән-тән рақатын ұмытқан Жамалдың ойында Ғали ғана болып келе жатқан уақытта аты бір жерге келіп тұрып қалды. Сол уақытта ғана байқаса, ат әлдеқашан жолдан шығып кетіп, бір қалың омбы қарға тоқтаған екен. Атты кейін бұрайын десе, екі қолы қатып қалып, тізгінді ұстауға келмей тоңып һәм күллі денесінің қалтырағанын сезді. Жамал бар күшін жинап алып, атын бұрып жүрген болып еді, еш нәрсе кѳрінбей, жол табылмайтын болды. Осылай адасып түн ортасына шейін жүріп, ѳзі әбден жаурап не болғанын білмеске айналды. Тым болмаса аттан түсіп, жаяу жүрсем жылынар ма екенмін деп, түсіп жүріп кѳріп еді, қалың қарға жығылып-тұрып жүре алмай, бір жерге келіп біржола құлады. Күндізінде мініліп жүріп, түнде һәм болдырған ат Жамалдың қасынан ұзамай тұрып қалды. Жамал да жан ұшырып, тұлабойы қызып бара жатқан секілді болып, үстіндегі киімдерін әр жерге шешіп лақтырып, бар даусымен:
  
• 
  Ғали, Ғали, қиналды жаным, қайдасың? - деп, ақырғы тіршілігінің минуты осы болып, бір ояздай елге әңгіме болған сұлу Жамал мақсатына жете алмай, жапан далада, декабрьдің рақымсыз боранды түнінде жан тәсілім қылды... Боран Жамал үшін ғана болғандай таңертең ашылып, Жамал бейшара да жолдан жарты шақырым ғана жатыр еді. Сәске кезінде қаладан келе жатқан бесалты жолаушы әлгі жерге жақындағанда жол үстінде қалтиып тұрған бір ерттеулі атты кѳріп, бұрылып келіп шүбәланып, мұның иесі қайда екен деп жан-жаққа аттың ізімен жүріп іздегенде, Жамалдыңүстінен түсті. Кѳрсе бір әйел адам, қасында шашылып жатқан киім. Сол жерде жолдастарының бірін жақын жердегі ауылға шаптырып, ѳздері күтіп тұрды. Бұлар қарап тұрмай: «Бұл кім екен, неқылған адам екен», - деп тани алмай тұрғанда, біреуі: «Мұның қалтасында не бар екен» деп шапанының қалтасына қол салғанда, қарындашпен жазылған бір қағаз шықты. Оқып кѳрсе бұл Байжанның келіні Жамал екен, бұл қағазға Ғалиды жоқтап һәм басына келген зарын жазған екен. Елден кісі келіп, Жамалды Байжандарға апарып берген соң, ертеңіне бауыры суық қара жерге тапсырды. Манағы Жамалдың қалтасынан шыққан қағазды жолаушылар ѳздері оқып һәм солай деп мәнісін айтып, елдеріне таратқан еді. Сондағы ЖамалдыңБайжанның үйінде жазып жүрген зары мынау екен: