Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықТЫҚ педагогиканың озық ДӘСТҮрлерін пайдалану
Халықтық салт-дәстүрлердің бала дамуына ықпалы
жүктеу/скачать 492,5 Kb.
|
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕ ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫҢ ОЗЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУ
| 1.2. Халықтық салт-дәстүрлердің бала дамуына ықпалы.
Салт-дәстүрлер адамдармен бірге туып, дамып қалыптасады. Адам туғаннан өмірінің соңғы күніне дейін салт-дәстүрлердің ықпалымен өмір сүреді. Жекелеген адам салттарды ойлап шығара алмайды, сол сияқты жоя да алмайды. Салт-дәстүрлер тұтас әлеуметтік өмірді бейнелейтін қоғамдық құбылыс. Тарихта тұрақты салт-дәстүрсіз ешбір қоғам, ешбір халық болған емес. Әрбір халықтың қалыптасқан материалдық және рухани өмір жағдайын, өзіндік тарихи даму жолын, географиялық және тіршілік ерекшеліктерін оның жеке өкілдерінің санасында бейнелейтін азды-көпті салт-дәстүрлері болады. Соңғы жылдардағы зерттеулерде қазақ халқының салт-дәстүрлері белгілі жүйеге келтіріліп, үлкен үш топқа бөлініп қарастырылуда. Олар: бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер, тұрмыстық салт-дәстүрлер және әлеуметтік мәдени салт-дәстүрлер. Халқымыздың ғасырлар бойы даму тарихында өскелең ұрпақты тәрбиелеп, оларды азаматтық дәрежеге жеткізуде атқарылатын жұмыстары мен тағылым берерлік салт-дәстүрлері сан алуан. Ондай дәстүрлер баланың жас кезінен сезімі мен санасына ұялап, халықтық тағылымның мән-жайын бойына сіңіріп өсуіне әсер етеді. Халқымыз «баланы жастан» деген ұлағатты ой түйіп, оның болашақ азамат болып өсуіне ана құрсағынан бастап қамқорлық көрсетіп отыруды әдетке айналдырған. Сондай дәстүрлердің бірсыпырасы баланың шыр етіп өмірге келуімен байланысты шілдехана тойын өткізу, оның ата-аналарынан, жақын туыстарынан сүйінші сұрау, балаға ат қою, қырқынан шығару, бесікке салу, сөйтіп бесік тойын өткізу сияқты жол-жоралғылар жасалады. Баланың құрсақтағы дамуы мен дүниеге келу кезіндегі халықтық салт- дәстүрлердің әсері өмірде үлкен рөл атқарады. Қазақ халқының өмірінде тәрбие тек қана жеке отбасының мұраты болып қалмаған. Халқымыз ұрпақ болашағын ежелден ортақ мүдде деп түсінген. Сондықтан нәрестенің аман-есен дүниеге келуіне оны өмірге әкелер әке-шешесі ғана емес, ата-енесі, ағайын-туыс ауыл-аймақ болып қамқорлық жасап отырған. Нәрестеге қамқорлықты анасының бойына біткенін сезген күннен бастап қолға алып, жас келінді жүктілік кезеңін қыр-сырымен, оның бойында болатын белгілер мен өзгерістер туралы түсінік беруден бастаған. Мұндай ақыл- кеңестерді аналар мен әжелер жас келіннің енесі өткізетін «Құрсақ тойында» айтатын болған. Олар өз тәжірибелерінен мысалдар келтіре отырып, іштегі баланың қанша айда қимылдап, қозғалатынын, бұл кезеңде ауыр жүк көтермей, бойды таза ұстау, қандай тағамдар ішу керектігін айтып, нәрестенің ана құрсағында дұрыс дамуына ықпал жасайды. Осылай «құрсақ той» дәстүрі, бір жағынан, жас келін үшін ағартушылық қызмет атқарса, екіншіден, тойға жиналған әйелдер мен қарт аналар шашу шашып, келінге бата тілектерін айтып, әрі қарай ән шырқап, өлең-жырға ұластырып, болашақ ананың көңіл-күйін көтереді. Сөйтіп оның өмірге әкелер ұрпағының үй-ішіне, ағайын- туыс, ауыл адамдарына үлкен қуаныш әкелетінін сезіндіреді. Мұндай ынта-ықылас пен ілтипат, өзіне аударылған жылы көңіл мен қамқорлықты сезінген жас келіннің бойында қорқынышы басылып, қуаныш сезімі пайда болады. Қазіргі кезде жүкті әйелдерді тіркеуге алатын орындар әйел-аналарға ақыл кеңестер беріп, психологиялық дайындықты жүзеге асырады. Сондай-ақ, дәрігерлер мен психологтар жүкті әйелдердің ашу-ызадан аулақ болып, көңіл-күйінің көтеріңкі жүруі іштегі нәрестенің психикасының дұрыс дамуына көп әсерін тигізетіні туралы болжамдар айтуда. Олар іштегі баланың психикалық дамуына пайдалы сыртқы әсерлерді ұйымдастыруды ұсынады. Мысалы, жүкті кезеңде әйел-аналар құлаққа жағымды, жүрекке жылы тиетін ән-күйлерді тыңдап, картиналарды қарап, табиғаттың әсемдігін қабылдап, жақсы әсерлер алуы керек дейді. Бұл болжамдар ғылыми тұрғыда нақты дәлелденбегенімен, іштегі балада сезімталдықтың бар екені сөзсіз. Мұны анасы қимыл-қозғалыста болғанда іштегі баланың тынышталып, қозғалмай қалатынынан, ал анасы тыныш күйде болғанда баланың аяқ-қолын қимылдата бастауынан байқауға болады. Сонымен қатар нәрестенің көру және есту сезімталдығы бар екендігі, анасының сөздерінің әрбір дыбысын, жүрегінің соғысын естіп, сырттан келген дыбыстарды қабылдай алатыны психология ғылымында арнайы бақылаулар мен эксперименттер арқылы дәлелденген. Дүниеге келген нәрестенің жүйке жүйесі мен ми ауаның жетіспеуін өте сезгіш келеді. Нәресте екі жолмен – кіндік және өкпе арқылы тыныстайды. Туғаннан кейін бала – 4-5 минуттай демалады. Сондықтан кіндікті алғашқы минутта кесіп тастамай нәрестенің қантамырлары жүйесіне қанды жаңа бағыт бойынша айдауға мүмкіндік беру керек. Нәрестенің алғашқы шыңғырған даусынан кейін демалуы жиілеп, кеңейіп, тереңдейді де, бір қалыпқа түседі. Осы кезде кіндік өз жұмысын аяқтап, кесуге дайын болады. Кіндігі кесілген нәресте еркін тыныстап анасының денесінің физиологиялық жағынан бөлінгенімен, биологиялық және психологиялық жағынан бөлінуге әлі дайын емес. Сондықтан бұл бөліну ана мен балаға ауыр тимес үшін екеуінің 4-5 күн бірге болуының маңызы зор. Анасының қасында жатқан нәресте оның денесінің жылуын, иісін жүрегінің соғысын, дауысы мен демін түйсінеді де, мұның бәрі оны ана құрсағында жатқандай сезіндіреді. Нәрестенің өмірге келген сәтін көріп, сезіну де әйелдің аналық сезімін ұшқырлап, оған нәзіктік пен мейірімділік қасиеттерін дарытады. Қазақ осындай ерекшеліктерді өте жақсы біліп, көңілге түйген. Бұл сәтке өте жауапгершілікпен қарап, алдын ала дайындалғанын «Кіндік шеше» белгілеу салтынан айқын байқаймыз. «Кіндік шеше» нәресте дүниеге келмей тұрып таңдалады. «Кіндік шеше» сол үй адамдарына өзінің көңіл жақындығымен, жайдары, ашық мінезімен немесе өткір тілділігімен, шешендігімен т.б. мінез қасиеттерімен жаққан көп бала тапқан адам болуы шарт. Өйткені халықтың нанымында, баланың кіндігін кім кессе бала соған тартады. «Кіндік шеше» қалжаға қой сойып әкеліп, нәрестеге ит көйлек кигізеді. Босанған ана мен баланың санитарлық-гигиеналық мәселесімен бірге, жаңа босанған ананың жас сорпа ішіп әлденуіне мүмкіндік туғызып, ана көтерілгеніне 4-5 күн сол үйдің шаруасына көмектесу оның міндеті болған. «Кіндік шеше» болған адам келешекте де балаға әрдайым қамқорлық жасап жүреді. Әке-шеше де бала да оны өз туыстарынан кем көрмей өзіне тірек тұтады. «Кіндік шеше» белгілеу салтының психологиялық мәні ең алдымен нәрестені өмірге аман-есен келтіріп, ана мен баланың алғашқы күндерінде бірге болуын қамтамасыз ету болса, екіншіден, бала тәрбиесінде сол адамның мінез-бітісіндегі жақсы қасиеттерін үлгі ретінде ұстану, үшіншіден, нәрестенің екінші анасы ретінде көңілдері қалаған адаммен туыстасу. Біздің еліміздегі дәстүрлі ғылыми түсінік бойынша нәресте өзінен басқа ештеңені белмейтін, сезбейтін, органикалық қажеттіліктері ғана бар автономиялық өмір сүретін тіршілік иесі ретінде қарастырылып келді. Бұл көзқарасқа байланысты нәрестенің әлі дамып жетілмеген психикасы барынша оқшауланған, әлеуметтік қатынастарды қабылдауға қабілетсіз және сыртқы дүниенің өзіне қатысты кейбір тітіркендіргіштеріне ғана өзінің тілегін, әрекетін әлеуметтендіре отырып тіршілік иесіне айналады деген ой етек алады. Мұның қате екені дәлелденіп, баланың психикасы өмірге келген сәттен бастап-ақ өзін қоршаған адамдардың жалпы тұрмыс-тіршілігімен біте қайнасып, сыртқы ортамен тығыз байланыста дамып жетілгендігі ғылыми тұрғыдан дәйектелген биологиялық және әлеуметтік факторлармен ұштасты. Бала өзін қоршаған адамдарға қимыл-қозғалысы арқылы жауап беріп, солар арқылы маңындағыларды таниды. Нәресте өз алдына бөлек (автономиялық) өмір сүріп жатқанымен де, ол адамдармен іштей біртұтас күйде болады. Кейінірек үлкендерден психологиялық бөліну пайда болады. Нәрестенің психикалық дамуындағы әлеуметтік ситуация әсерінің маңыздылығы Х.Р. Шоффер, К.Гарвей, В.Штерн, М.И.Лисина т.б. психологиялық зерттеулерінде қамтылған. Бұл жәйттердің жүзеге асуы халқымыздың өмірінде қалыптасқан, нәрестенің дүниеге келген құрметіне арналатын «шілдехана» тойын өткізуден байқалады. «Шілдехана» дәстүрі бойынша нәрестенің дүниеге келген күні жастар жиналып «бауы берік болсын» деген құттықтау тілек айтады. Олар ойын-сауық құрып, таң атқанша түрлі ұлт ойындарын ойнап, ән салып, күй шертісіп, жұмбақ, жаңылтпаш айтысып, өнер салыстырады. Кей жерде бұл салтты «шілделік күзету» деп те атайды. Оның себебі алғашқыда жас босанған әйелді үш күн бойы жын-періден қорғап күзету керек деген діни ұғыммен байланысты пайда болған. Таң атқанша жас босанған әйел мен жаңа туған жас нәрестені ұйықтамай күзетіп отыру үшін үш күнді түнімен ойын сауықпен өткізген. Бұл дәстүрдің психологиялық мәні өмірге нәресте келтірген жас жұбайлардың, үй иелерінің қуаныштарын бөлісіп, көңілдерін көтеру, жас нәрестеге жақсы тілектер айтып, оның болашақта жақсы азамат болуына тілектестігін білдіреді. Сонымен қатар мұндай ойын-сауықта жастар өзара қарым-қатынас жасап біріне-бірі ойларын жеткізіп, пікір алысады. Айтысқа түсіп, ән айтады, ойын ойнайды, үлгі өнегелі әңгімелер тыңдайды. Осындай қарым-қатынас нәтижелерінде жастардың өмір тәжірибесі, іс-әрекеті, ой-пайымдары дамиды. Адамдардың көпшілік арасындағы орны мен мінез-құлық ерекшеліктерін, қасиеттерін, нормаларын танып білуге , сонымен қатар өз орнын, өзінің мінез-құлық сапаларын, қасиеттерін салыстырып, өзін көпшілік ортада ұстай білуді, іс-әрекетін дұрыс басқаруды қалыптастырады. Жалпы адамның рухани дүниесінің өсуіне , яғни ақыл-ой, адамгершілік-моральдық эстетикалық сезімдерінің дамуына ықпал етеді. Балаға ат қоюдың өте маңызды маңызды екені қазақ ұлтына ғана емес басқада көптеген халықтардың ерекше көңіл аударатын мәселесі болып табылады. Нәрестеге «ат қою» ең жауапты кезең. Антропонимдерді (есімдерді) зерттеуші ғалымдардың айтуынша әрбір халықтың адам есемдерінен сол халықтың мәдени-тарихи өмір бейнесі мен қоғамдық құрылысын, тұрмыстық жағдайы мен дүниетанымын көруге болады. Кейбір халықтар мен тайпалардың адам есімдеріне мән беретіні соншалықты, есім беру олардың бұл тәрбиесіндегі салт-дәстүрлерінің басы болып табылады. Мысалы, Индонезиядағы Солтүстік Сумрата аралын мекендейтін тайпалардың өмірінде де баланың орны ерекше. Екі жас үйленер алдында балгерге (жрец) өз есімдерін айтып бал аштырады екен. Ондағы мақсат екі жастың некесі бақытты бола ма, яғни көп балалы бола ма, осыны білу. Егер бала болмайтын болса, жастар үйленуден бас тартады немесе екі жасқа жаңа есім беріледі де, салт бойынша, ең алғаш есім алғандай тойлап өтеді. Бала дүниеге келгеннен кейін де батақтардың салты бойынша бірінші орындалатын рәсім – ат қою. Егер нәресте келген отбасында бала жиі шетінеген болса, онда есім беру бір жылға кейінге қалдырылады да, оны «Бала, балақай» деп атайды. Бұл тайпалар адам есіміне үлкен мән беріп, есім адамның алдағы өміріне көп әсер етеді деп түсінеді. Сондай-ақ Оңтүстік Индияны мекендейтін дравид деген халықтардың да балаға ат қою салттарынан олардың өзіндік дүниетанымы ерекшеленіп тұрады. Олардың діни сенімі – индуизм. Бұл халықтарда баланың дүниеге келуін ана құрсағынан бастап қолға алады да (нәрестенің ана құрсағына біткен 4-8 күндерінен бастап 6-8 айларына дейін діни наным –сенімдерге байланысты жүргізілетін рәсімдер орындалады), әсіресе ұл баланың туған күнін –джатакарма – атап өтеді. Бұдан кейін екінші орындалатын рәсім –намакарана – нәрестеге есім беру. Дравидтердің салты бойынша нәрестеге туғаннан соң 7 күннен кейін ат қойылады. Баланы шомылдырып белгілі орынға (ложе) жатқызады да, қолына мова (киелі ағаш саналса керек) ағаштың жапырағын ұстатады. Көрші-қолаң, туыстары жиналып, таңдалған есімді атайды. Егер бала жыласа, оның бұл есімге қарсы болғаны. Баланың қолына басқа жапырақ ұстатады да жаңа бір есімді атайды. Осылай бала қашан жылауын қойып, өзіне ұнаған есімді қалағанынша жүргізіледі. Сөйтіп, бала өзіне есімді өзі таңдайды. Ал, қазақ халқының нәрестеге ат қоюы, мұнымен байланысты орындалатын рәсімі оның өзіндік қарым-қатынас нормаларына , діни сенімдері мен әр түрлі тарихи-мәдени факторларының әсері мен экономикалық, саяси құрылымына қарай ерекшеленеді. Халқымыз нәрестеге есім беруді ел ішіндегі сыйлы қарияға немесе нәрестенің ата-әжесіне, нағашы ата-әжесіне ұсынған. Көбіне молданы әкеліп, кейде осы үлкендердің өзі баланың құлағына «Аллаһу акбар, сенің атың ...» деп таңдаған есімді үш қайталап айтады. Мұны қазақта «азан шақырып ат қою» дейді. Кезінде түркі халықтарының этнографиясын, әдебиеті мен тілін зерттеп, көп еңбек сіңірген В.В. Радлов, кісі аттарының табиғатына ерекше көңіл бөліп, жеке зерттеу туралы арнайы сөз еткен болса, қазақ халқының антропонимдерінің зерттелу тарихын, есімдердің шығу, пайда болу тарихы мен жасалу жолдарын, олардың лексикалық астарлары мен басқа халықтардың жеке адам есімдерімен байланысын, басқа тілдерден енген есімдердің мағыналарын қысқаша түсіндіріп, кісі аттары, әке аттары мен фамилияларының алфавиттік тізімін жасаған ғалым Телқожа Жанұзақов болды. Ғалым «Қазақ есімдерінің тарихы» атты еңбегінде қазақ есімдері туралы мақалалардың ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап шыға бастағанын, олардың алғашқылары А.Е.Алекторовтың «Имена киргизов» (Оренбургский листок. 1868 №4) деген мақаласы мен А.А.Диваевтың «К вопросу о наречении имен у киргизов» (Туркестанские ведомости, 1916.№206) деген мақаласы болғаны айта келіп: Антропонимдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық-әлеуметтік құрлысын және материалдық әрі мәдени өмірдің тіршілік іс-әрекетінен және шаруашылық күйінен мағлұмат береді... Халықтың әдет-ғұрып, тарихи дәстүрлері мен кісі аттарының арасында тозбас желі бар...» дейді. Адам есімдеріне тереңірек үңіліп қарасақ ұлтымыздың таным-түсініктері мен наным-сенімдерін ғана емес, өзіндік сапасы мен сезімдерін, ой арманын, білімі мен талғамын да көре аламыз. Мысалы, Айсұлу, Айкүн. Айгүл, Жұлдыз, Шолпан, Айбек т.б. сияқты есімдерден ата-бабаларымыздың басқа да түркі текті халықтар сияқты ерте кездерде аспанға, тәңірге табынып, Күн, Ай, жұлдыздарды құдай санаумен бірге, оларға қосылған екінші сөзден бұл пленаталардың тіршіліктегі маңызын, әсемдігі мен ерекшеліктерін түсініп, сезінгенін байқаймыз. Ал тұрмыс-салтымыздағы мал шаруашылығымен байланысты пайда болған Ботакөз, Ақмарал, Аққозы, Құлыншақ, Жылқыбай, Қаратай, Қозыбай, т.б. есімдер төрт түлік малдың адам өміріндегі орнын дәріптеумен бірге малдардың өзіндік қасиетеріне қарай ажыратып, талғай білгенін дәлелдейді. Ботакөз, Ақмарал, Марал т.б. осы сияқты есімдер әдемілігі мен нәзіктігі ескеріліп қыз балаларға берілсе, Аққозы, Жылқыбай, Қаратай, Танабек т.б. есімдер күштілігі мен қайраттылығы т.б. ерекшеліктері ескеріліп ұл балаларға берілген. Дүние жүзіндегі халықтардың бәрі де өздерінің ұлттық ерекшеліктеріне қарай наным-сенімдеріне белгілі бір аңдар мен құстарды, малдарды немесе жәндіктерді «киелі» деп таниды да, ол сол халықтың өмір тіршілігінде, салт-дәстүрі мен фольклорында, ауыз әдебиеттерді, бейнелеу өнерінде ерекше орын алады. Мысалы, Македония және серб халықтарының сенімінде жылан адам өмірін барлық жамандықтан сақтап, құт береке, ырыс, жақсылық алып келеді. Сондықтан да бұл халықтарда Жылан есімді адамдар көп кездеседі. Осы жерде айта кететін нәрсе дүниежүзінің көптеген халықтарында балаларға ат қоюға ерте кездің өзінде-ақ ырым мен әдет-ғұрыпты сақтаушылық пайда болып, күні-бүгінге дейін өз жалғасын тауып отыр. Мысалы, қазақ халқы ұлы жоқ үйлерде қыз балаларды Ұлболсын, Ұлтуар, Тұрсын, Тоқтасын деп атаса, түркімендерде Турсун, Турды, Итер, өзбектерде Турсун, Мазкам т.б. деп атайды. Егер отбасында жалғыз ұл болып, үнемі қыз туылса, соңғы қыз балаға Қызтумас, Болдықыз, құмықтарда Улангерек, қырғыздарда Турулчу, Токтобүбү т.б. есімдер қойылған. Сонымен бірге Орта Азия халықтары мен қазақ халқында балалары тұрған отбасында көз тиюден сақтайды деп нашар есімдер мен қорғаныс есімдер де қойылып отырған. Мысалы, оларға қазақтарда Жаманқұл, Байпақбай, Шұлғаубай т.б. есімдер жататын болса, түркімендерде Күрре (Қодық) Италмаз т.б. есімдер жатады. Осындай нашар есімдер арқылы баланы сақтап қалу ғұрпы Оңтүстік Индияны мекендейтін дравид халықтарында да бар. Бұл халықтарда көптеп бала көтермеген әйел әулие-әмбиелерге сыйынғаннан кейін перзент көретін болса, солардың құрметіне арнап есім берген. Мысалы, оларда жыландар, әулие жыландарға сыйынуға байланысты, адам, есімдерінің құрамдас бөлігі ретінде нага (жылан) сөзі жиі кездеседі. Ал біздің халықта баласы шетінеп тұрмайтын отбасында кейінгі туған балаға орнын басты деп Орынбасар, Өтеген, Тұрар, Төлеген, Төленді деп ат қойса, халықтың сенімі, арман-тілегі қалайда баланың ұзақ өмір сүруін, көп жасап, жақсы азамат болуын қалап Мыңжасар, Өмірзақ, Ұзақбай, Жанұзақ, Көпжасар т.б. есісдер берген. Халқымызда балаға ат қою дәстүрі, бріншіден, игі тілек пен мақсат-мүддені көздейтін болса, екіншіден, әрбір балаға қойылған ат (есім) оның болашақ өмірде алатын орны мен тіршілік бейнесін меңзейтін игі ниеті болып табылады. Мұның бәрі халқымыздың өзіндік болмысы мен арман-тілегін білдіреді. Келесі нәрестенің өмірімен байланысты «қырқынан шығару», «бесікке салу тойы», «бесік жырларын» айту сияқты дәстүрлері халқымыздың баланың өмірге келген алғашқы айындағы психикалық дамуының тағы бір дәлелі деуге болады. Дүниеге келген нәресте организмінде 1 ай 10 күнге дейін сан алуан тітіркендіргіштерге толы, ауалы ортадағы мүлдем жаңа жағдайға бейімделу процесі жүреді . Нәресте жарық дүниеге іште пайда болған шартсыз рефлекстер қорымен келеді. Бұл шартсыз рефлекстер нәрестенің жаңа жағдайдағы тіршілік ету мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Ал нәрестенің жүйке жүйесі әлі де қалыптасып үлгермегенімен, организмнің сыртқы жағдайларға бейімделу белгілері болады. Өмірге келгеніне бір ай толып, одан аса бастағанда нәресте өзіне қарап еңкейген адамға көз тоқтатып, жымиып күлімсіреп, қолдары мен аяқтарын қозғап, жай дыбыстар шығара бастайды. Үлкендермен бұлай қарым-қатынас жасауы – баланың алғашқы әлеуметтік қажеттілігі. Бұл көріністі ғалымдар «Жандану комплексі» деп атаған. (Бұл терминді ең алғаш 1920 жылдары Н.М.Щелованов ендірген), Осы жандану комплексінің пайда болуы жөргектік кезең мен нәрестелік кезең арасындағы шекара болып табылады. Осындай психикалық саналардың пайда болуымен қатар оның организмі де бірқатар өзгерістерге ұшырайды. Қырық күннен соң кіндігі түсіп, мойын еті қатаяды да, қимыл-қозғалысы өзгерістерге ұшырайды. Осы кезеңде жаңа туған нәрестені «қырқынан шығару» дейтін халқымыздың өмірінде қалыптасқан дәстүр бар. Нәрестенің ит көйлегін шешіп, қарын шашын, тырнақтарын алады да, ыдысқа қырық қасық су құйып, 40 құмалақ тас, 40 тиын, сақина, жүзік сияқты заттарды салып шомылдырады. Шомылдырып жатқанда «30 омыртқаң жылдам бекісін, 40 қабырғаң жылдам қатсын» деген тілек айтады. Тиын, сақина, жүзіктерді нәрестені шомылдыруға көмектескен әйелдер өзара бөліседі. Нәрестені шомылдырған қарт әжеге сый-сияпат көрсетіледі. Бесік тойы мен бесік жырының психологиялық сипаты. Қырқынан шыққан кейін нәрестеге жаңа көйлек кигізіп, бесікке бөлеп тәрбиелеуді қолға алады. Бесікті салт бойынша нәрестенің нағашы жұрты алдын ала арнайы жасатып, «бесік тойына» алып келеді. Жиен-жекжат өсе берсін, үрім-бұтағым, өрісім көп болсын деген ой пікір көзделген. Қызды өріс, жиендерді ұрпақ, жұраға санаған. Бұдан біз халқымыздың қыз баланы «жат жұрттық» деп есептегенімен, оны сыртқа теппей, өмірге әкелген нәрестесін өз ұрпағының жалғасы деп сезінгенін, көпшілдік, балажандылық сияқты ерекше қасиеттерін байқаймыз. Бесік иіп кептірілген талдан жасалады. Екі басын қайын ағашынан шауып та жасайды. Ағаш бесіктің тек көшпелі өмірге ғана емес, кез келген үй шаруасындағы әйел анаға өте қолайлы екенін оның құрлысынан көруге болады. Нәрестені бесікке салмас бұрын бесікті адыраспан шөбінің түтінімен аластайды. Мұның себебі, біріншіден, нәрестеден жын шайтан аулақ болсын деген ниетпен жасалатын діни ұғымға байланысты туған болса, екіншіден микробтарды өлтіру, үшіншіден иіс-қонысты кетіру, яғни гигиеналық тазалық көзделген. Өйткені адыраспан шөбін қазақ халқы «киелі шөп» деп танып, онымен аластау дәстүрі қалыптасқан. Нәрестенің бесікке бөленуі гигиеналық-санитарлық тұрғыдан өте пайдалы екендігін халқымыз ерте кездерден-ақ жете аңғарып білген. Бесік нәрестені жел, суық тиюден сақтандырып, денесін бірқалыпты жылылықты ұстауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар бесікке бөлеу нәрестенің денесінің таза болып, зәрінің бойына жайылмауын қамтамасыз етеді. Жайлы жатып, тыныш ұйықтаған нәреснің денесі де тез өсіп жетіледі. Жалпы қазақ халқының адамның мінез-құлқындағы мейірімділік, адалдық, адамгершілік, қарапайымдылық, меймандостық, елжандылық, еңбексүйгіштік, отан сүйгіштік, пайымшылдық сияқты асыл қасиеттер мен сапаларын дамытуды бала дүниеге келген күндерден бастап қолға алатынын нәрестеге білдіретін тілектерінен айқын көруге болады. Осы жерде айта кететін нәрсе бұл халқымыздың бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлерінде болсын, тұрмыс-салт дәстүрлерінде болсын, әлеуметтік салт-дәстүрлерінде болсын, жалпы қуанышты оқиғаға байланысты «шашу шашу» рәсімі бар. Шашуға құрт, ірімшік, бауырсақ, қант, кәмпит, күміс ақша т.б. әкеліп шашады. Мұның мәні өмірдің молшылықта, тоқшылықта, тату-тәттілікте өтіп, қуаныш бола берсін деген тілекпен, ниеттен туған. Сондықтанда бесік тойына келгендер шашуларын бесікке шашып, соңынан өлең айтып көңіл көтереді. Адамдардың өзара тілдесіп өмір сүруіне бейімделуі организм тіршілігі үшін су мен ауа, күн шұғыласы сияқты табиғи қажеттілігімен бірдей екенін, адамның рухани жағынан дамып, кез келген іс-әрекетінде шешуші маңызы бар екені, егер адамдар сөйлесіп, қарым-қатынас жасамаса, онда оның өмір тіршілігінің мән мазмұны болмайтынын осы кезде әлеуметтік психология ғылымы дәлелдеп отыр. Олай болса біз жоғары да айтып өткен және алда тоқталатын салт дәстүрлерімізде халқымыздың өзара тілдесіп бір-бірімен қарым-қатынас жасауға мол мүмкіндіктерімен болғанын көреміз. Қазақ халқы бесіктің оқтығын әртүрлі ашық түсті бояулармен бояп, оған малдың омыртқасын жіппен іліп қойған. Оқтын-оқтын нәрестенің ояу кезінде қолын босатып онымен оянауға мүмкіндік туғызған. Бұдан біз нәрестенің көру анализаторы мен қол қимылын дамытуға көңіл бөлгенін көретін болсақ, салтымыздағы «бесік жыры» айту арқылы есту анализаторларын дамытып тәрбиелегенін көреміз. Бұл туралы халқымыздың біртуар , елжанды азаматтарының бірі Мағжан Жұмабаев өзінің «Педагогика» кітабында баланың есту әсерлерінің ерекшеліктеріне тоқтала келіп былай деген: «... баланың құлағын түрлі зияннан сақтаумен бірге сақ құлақ болуына да көмек көрсету керек, ана баланың жанында үндемей отырмасын, бала ана сөзін ұқпағанымен дыбысты тыңдап әдеттене беруінің маңызы зор ... Баланың есту сезімін ілгерлету үшін музыка құралдарының үнін естірте беру керек. ... Баланың есту сезіміне аса көп әсер беретін бесік жыры. Бала оның сөзін ұқпаса да күйінен әсерленеді. Жас балаға қазақтың «әлди-әлди, ақ бөпем» деп басталатын бесік жырын жырлау керек. Бұл жырдың сөзі де, күйі де тәтті. Баланың жаны кетік болмай, бүтін болсын, жырдан, музыкадан қашырмасын! (Жұмабаев. М. Педагогика. Алматы. «Ана тілі» 1992.66.70 бб). Бесік жырларының мазмұны әр алуан болып келеді. Бесік жырларынан біз халықтың бала бойынан келешекте батыл де ер жүрек, қайсар да қайтпас, елін-жерін жаудан қорғайтын отансүйгіштік қасиетті бойына сіңірген жауынгерді, еңбексүйгіштік, өнерлілік, шешендік сияқты асыл қасиеттер мен мінез бітістерін дүниеге келген күннен бастап құлағына сіңіріп тәрбиелей бастағанын көреміз. Баланың жүре бастауы және тұсау кесу рәсімі. 10-12 айда бала қаз тұрып бір-екі аттап, жағалап жүруді үйренеді. Өздігінен еркін қозғалу баланың теуелсіздік сезімін туғызады. Ол өзінің іс-әрекетін ғана емес өзіне жақын үлкендердің де әрекеттерін еркіне бағындыруға тырысады. Осы кезеңде ол тынымсызданып, өзінің айтқанын істеуге ұмтылады. Бұл нәрестелік шақтан сәбилік шаққа ауысатын өтпелі кезеңдегі, яғни 1 жастағы дағдарыс болып табылады. Оның ойында және заттармен іс-әрекетінде белсенділігі артып, олармен қатынаста жаңа әдіс-тәсілдерді меңгереді. Сәби өзінің барлық іс-әрекетін үлкендерге тәуелсіз орындап, үлкендердің оған баға беруін талап етеді. Бала дамуының бұл өтпелі кезеңінің маңыздылығы халқымыздың «тұсау кесу» деп аталатын дәстүрінде өз көрінісін тапқан деуге болады. Сәбидің бесіктен шығып, еңбектеуден өткен соң қаз-қаз басып, ұядан ұшқан балапандай ең алғашқы тірлігін бастайтынын жоғарыда айтып өттік. Мұны ежелден түсінетін халқымыз баласының келешегіне ақ жол тілеп тұсау кесер кәдесін істейді. Бұған мал сойылып, ауыл-аймақ жиналады. Сәбидің анасы ақ пен қара жіптен ала жіп дайындайды да шаруаға икемді, елгезек, пысық әйелге сәбиінің тұсауын кесуді ұсынады. Ол жіпті алдымен сәбидің екі аяғына байлап, оны жұрттың көзінше кеседі. Сәбиді қолынан жетелеп: Қаз баса ғой қарағым, Құтты болсын қадамың. Өмірге аяқ баса бер, Асулардан аса бер! - деп әрі-бері жүргізеді. Тойға келгендер шашу шашады. Тұсау кескен әйелге сый-сияпат көрсетіп, киім кигізеді немесе аяқ киім сыйлайды. Тұсау кесу қазақ халқы үшін баланың өмір сапарының алды. Тұсауы кесілмеген бала сүріншек болады деген сөз осыған байланысты туса керек. Баланың сүріне беруі халық ұғымында оның алғашқы қадамы сәтті болсын деп ниет етпегендіктен дегенге саяды. Осы жерде айта кететін нәрсе, сала бойынша баланың аяғына тек ақ пен қара жіптен дайындалған ала жіп байланады. Мұның мәні мынада болса керек: халық «жақсылық» пен «жамандықты», «ақ» және «қара» түстермен байланыстырған. Қазақ баласын сөзді ептеп ұға алатын, яғни осы тұсауы кесілгеннен бастап ұрлыққа, зорлыққа, жырындылыққа барма, жолама деп баулиды. Біреудің ала жібін аттама, рұқсатсыз ештеңе алма дегенді әу бастан-ақ құлағына сіңіруге тырысады. Тұсау кесу дәстүрінің психологиялық мәні біріншіден, баланың келешегіне жол ашу, ақ жол тілеу болса, екіншіден жамандықтың жолын кес, адал, таза бол дегенді бала бойына осы кезден қалыптастыру. Баланың 5-7 жас аралығындағы даму және оларға тән халықтың салт-дәстүрлері. Бала дамуының осы кезеңіне дейін атқарылатын халқымыздың салт-дәстүрлері ұл балаға да, қыз балаға да қатысты болса, алдағы «атқа мінгізу» салтынан бастап ұл әкенің, қыз шешенің баулуында болып, тәрбиенің түрі өзгереді. Бұл жерде қазақ халқының ұл баланың бойына қайраттылық, батылдық, төзімділік, ержүректік, қайсарлылық, өнерлілік т.б. ер адамға тән мінез-бітістерін, ал қыз баланың бойына шеберлік , үй шаруасына ұқыптылық, әдептілік пен нәзіктік т.б. әйел адамға тән мінез – бітістерін осы 4,5-5 жастан бастап бойларына сіңіре бастағанын аңғару қиын емес. Халқымыздың дәстүрінде қалыптасқан атқа мінгізу тойы бала 4,5-5 толғанда өткізіледі.Бұл тойға ағайын-туыс, жекжат, нағашылары, ауыл адамдары, ересектеу балалар келеді. Салт бойынша баланы мінгізетін атты нағашы әкеледі. Тойға келушілер балаға арнап қамшы, садақ, шідер т.б. заттарды сыйға тартады. Қариялар балаға бата беріп, әйелдер оның азамат болу қуанышына шашу шашады. Халық балаға қамшы, садақ, шідер ұстап, атқа мінер азамат болдың деп қатынас жасау арқылы оның айналасындағы дүниеге, адамдар арасындағы қарым-қатынас, іс-әрекеттеріне зер салып, аңғарып қарауға , көңіліне тоқуға ықпал ете білген. Сонымен бірге өзінің қимыл-қозғалысын жақсы меңгерген баланы ат үстінде бойын ұстай білуге үйрете отырып, оны келешекте қозы-лақ қайыру, мал бағу сияқты еңбекке баулуды көздеген. Халқымыздың бала тәрбиесіндегі осындай психофизиологиялық ерекшеліктері ХІХ-ХХ ғасырда тұрмыс-салтымызды зерттеген шетел және орыс ғалымдарының назарынан тыс қалмаған. Бұл жөнінде неміс халқының әуесқой этногафы әрі дәрігер Қару Рихард: «Бала есейе келе көшпелі тұрмыстың қатаң шыңдарына өз талабын қоя бастайды. Ол ертеңгісін тезек теріп, кішкентай баланы көтеріп ойнату, құдықтан су тасып мал суару, қой сауу т.б. жұмыстарға көмектеседі. Ол атқа мінуге де ерте үйренеді, оның кішкентай салт аттан құламайтын, алдыңғы, арқасы биік, көбінесе оюлы өрнегі бар арнайы ер (ашамай) болады» – деп жазса. (Қалиев С., Аюбаев К. , Базилов Ж. Еуропа ғалымдарының қазақ мәдениеті туралы ой пікірлері. Алматы. 1992. 16-бет) орыс география қоғамының негізін қалаушылардың бірі Алексей Левшин: «Бала күнінен ат құлағында ойнау қазақтың тұңғыш гимнастикалық жаттығуындай» - дейді . Міне, осының бәрі балаға үлкен ой салып, тез есеюіне әсер етеді. Баланың психикасының дамуына осылай әсер ететін салт-дәстүрлердің бірі – «сүндет тойы». Сүндетке отырғызу мұсылмандықтың белгісі болып саналған. Ұл балаларды сүндеттеудің оның денсаулығы мен жеке басының гигиеналық тазалығына әсерінің мол екендігі қазіргі кезде медицина ғылымында дәлелденгені көпшілікке мәлім. Баланы сүндетке 5,7 жасында жазға салым, күз айларында отырғызады. Себебі суық та, ыстық та балаға әсер етпесін деген мақсат көзделген. Сүндеттелген баланы тойға келген ағайын-туыс, көрші-қолаң, ауыл адамдары мұсылман болғандығымен құттықтап, құтты болсын айтып, шашу шашып, көрімдік береді. Бұл тойда ат, тай, құнан жарыстырып, балаларды күрестіріп күштерін сынаған. Түрлі ұлт ойындарын ойнатқан. Сүндет тойы дәстүрі де бала психологиясының өзгеруіне әсер етіп, оның өзін үлкейген екенмін деп сезініп, іс-әрекетін еркіне бағындыра білуге тәрбиелейді. Бала дамуының ерекше көзге түсетін кезеңдері тілінің шығуы мен жол айтар» деген мәтелді эталон ретінде қолданып, балаға әкесінен бастап ата тегін, ағайын туысты, нағашы жұртын, алыс-жақынды, руын, елін, жұртын білдіруді 7 жасына бастап қолға алған. Олардың қандай адам болғанын, өнердің қандай түрімен айналысқанын немесе қандай ерліктер жасағанын әңгімелеп айтып, құлақтарына құйып отырған. Дәстүріміздегі осы ерекшелігімізді венгр ғалымы, тілші –турколог әрі этнограф Армени Герман Вамбери «Орта Азияға саяхат» деген еңбегінде былай деп атап көрсеткен: «Бізді аса бір таңғалдырғаны – бір жағынан, олардың музыка мен поэзияға бейімділігін, екінші жағынан, ақсүйектік текшілдігін байқаймыз. Екі қазақ жолықса, міндетті түрде алғашқы сұрауы «Жеті атаң кім?» – деп келеді, ал екіншісі, тіпті, сегіз жасар бала болса да, жауапқа мүдірмейді, олай болмаған күнде жетесіздігін көрсеткені». Сонымен қатар ел, ру, жер тарихын, олардың атауларының неге байланысты шыққанын да айтып, балалардың таным-түсінігін, ақыл-ойы мен қиялын, зейіні мен есін дамытып, елжандылық, отансүйгіштік сезімінің қалыптасуына әсер еткен. Халқымыз 7 жасқа толған баланы өз басын меңгеріп, ересек адамдардың көріп-білген танымдық даму процесінде «Бұл не?». «Менің жанашыр жақын адамдарым кім?». «Менің өміріме қажетті нәрселер не?» деген сұрақтардың мән –жайын түсініп , өздігінен пікір қорытуға бейімделеді. Баланың даму процесіндегі мұндай өзгерістерді танып біліп, алдына мақсат қоюы бала дамуындағы сапалы өзгеріс деп аталады. Міне, осы кезде психология ғылымы анықтағандай, баланың өмірінде өзімшілдік көзқарас пайда болып, қатар-құрбыларымен ересек адамдардың айтқандарына көнбей өз ойындағысын орындауға ұмтылады. Бұл психологиядағы бала дамуының 7 жас кезіндегі дағдарыс деп аталады да, оның бойында жаңадан саналық қасиеттер пайда болғанын көрсетеді. Біз бұл зерттеуде баланың 7 жасқа дейінгі даму кезеңдері мен сол кезеңдерде пайда болатын психологиялық өзгерістердің, оны қалыптастырып, дамыту жолдарының ғылыми негіздерінің қазақ халқының бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлерінде кеңінен қолданып, өмір тәжірибесінде айқын көрініс тапқанын психологияда, этнопсихология мен педагогикада, философия мен медицина ғылымдарының мәліметтеріне сүйене отырып баяндауды мақсат еттік. жүктеу/скачать 492,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|