Бастауыш сынып оқушыларының оқу дағдысын тексеруге арналған

Қазақ халқының ұлы ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың кіндік қаны тамған Құсмұрын бекінісінің ескі жұрты қазіргі Қостанай облысы Семиозер ауданы «Шөптікөл» совхозының бөлімшесінен үш-төрт шақырым жерде.

Шоқан туған Аманқарай дуанының осында ауысуына орай жаңа дуан да Құсмұрын болып аталып кеткен. Шоқанның әкесі майор дәрежесіндегі Шыңғыс Уәлиханов, сол кездері Құсмұрын дуанының аға сұлтан болған, «Қара шаңырақ» иесі атанған.

Өз шаңырағының, қала берді, бүкіл Уәли әулетінің мұрасы – Уәли ханның сауыты мен дулығасын Шыңғыс 1865 жылы Орыс география қоғамына тарту еткен.

Ата дәстүрі бойынша құрылтайға Шыңғыс ұрпағымен қатар, әр руда жұрт тұтқасын ұстаған ақсақалдар, ұлыстағы түменбегі, мыңбегі батырлар, жорық, қауға күндерінде айрықша көзге түскен жалаң қылыш ерлер де келген. Етегі шұбатылған шекпен
сыртынан бадана киіп алыпты. Тозған шаруамызды түзейміз деп бес жүзаламан атқа қоныпты.

(122 сөз)

Атын баптап мініп, қару-жарағын ұстауға әдеттенген Ерасылдың он үш жастан асқан кезі. Күзді күні, қысты күні саятшылық құрып, аң-құс аулауға дағдыланды. Садақ тартып, мергендікті де игерді.

Күн салқын тартқан. Ел жайлаудан ойға қарай бет алып, бүгін Майлытаудың сайын құлдаған. Кенет көш басындағы түйе жетелеген егде әйелдердің үрейлі дауыстары еміс-еміс естілді. Атын тебіне алға шыққан Ерасыл үй орнындай алаңқайда айбат шегіп көлденең тұрған танадай қабанды көрді. Ерасыл атынан қарғып түсті де, көші-қон кезінде қолынан тастамайтын найзасын кезеніп, ілгері жылжыды. Көзі тесірейіп,

түгі тікірейген қабан аузын ақситып тап берді. Ерасыл өзіне қарсы атылған тағыны көз ілеспес жылдамдықпен түйреп алды да, басынан асыра лақтырып жіберді. Шыңғырып гүрс еткен қабанның ішек-қарыны ақтарылып жатты. Ерасыл ортекедей ойнақтаған Керқұласын жетелеп ілгері жүре берді.

Лұқпан хакім қарыз сұрап келген кісінің бетін қайтармайтын еді. Бір күні бір кісі келіп, мың алтын алады. Іштей: «Қарызын бермей кетейін» деп ойлайды. Жолда бара жатып, бір жерге дем алады. Сол кезде бір құс келіп, жатқан түйіншекті іліп ала жөнеледі. Құс Лұқпан хакімнің үйінің төбесінен ұшып бара жатқанда, түйіншегі жерге түсіп кетеді.

Қарыз алған кісі Лұқпан хакімге қайтып келеді, тағы мың алтын беруін өтінеді. Ішінен: «Егер осы жолы берсе, мың алтынын екі мың қылып қайтарамын-ау» деп ойлайды.

Лұқпан сұрағанын береді. Алтын алған кісі сауда жасап, мың алтыннан он мың пайда көреді. Лұқпаннан алған қарызын екі есе қайтарады. Сонда Лұқпан хакім: «Бірінші алғанда бермей кетейін деп арамдық ойлап едің, ол саған бұйырмады. Екіншіде адалдық ойлап едің, пайда таптың. Бұдан былай қара ниет болма», - дейді.

Ерте, ерте, ертеде піл мен тышқан дос екен. Күндердің бірінде екеуі бірлікте егін салып, астық жинапты. Қамбадағы астықты пілдің иеленіп алуынан

Бір күні қамбадағы іннің аузын байқап қалған піл, оны бітеп тастаса, ертесіне тағы да ашылып қалыпты. Тышқаннан сұраса, ол:

• 
  Мен емеспін, көрген жоқпын, - деп зар-зар етіпті.
  

(Жәди Шәкен)

«Қайда бардым, не көрдің?»

Деген ойын бастайық.

Зерек болса егер кім,

Бәйгені алсын қасқайып,

Бардың дейік орманға,

Не бар екен ол маңда?

Көргеніңді баянда,

Іркілме де, қорғанба.

Көрдің бе:

Гүл, құрақты,

Тал мен қайың,

Бұлақты.

Бәрін,бәрін тізбелеп

Жауабын бер сұрақтың.

Ойын басталды.

Ойын бастаушы:

- Жазда барып өзеннің,

Жағасына бөгелдім.

Кім айтады, кәнеки,

Мен ол жерден не көрдім?

Балалар: - Су ,тас, құм, шалғын,гүл, тал т.б.

Ойын бастаушы:

-Қыста барып өзеннің жағасына бөгелдім.

Кім айтады, кәнеки,

Мен ол жерден не көрдім?

Балалар: - Қар, мұз, тас, тал т.б.

Ойын бастаушы:

- Жазда тауға өрмелеп,

- Шаршап, талай бөгелдім.

Жан-жағыма мен кенет,

Қарап едім,

Не көрдім?

Балалар: - Тас,гүл, шөп, қарағай, өзен, көл,... т.б.

Ойын бастаушы:

- Айтшы, Мұрат,

Жаңылма,

Не көрдім мен тағы да?

Мұрат:

-Аспан,құз, күн,шырша...

- Бәрекелді, Мұратжан,

Сүрінбедің сынақтан.

Мен тағы не көрдім,

Нақты жауап берер кім?

(128 сөз)

Жаздың бір әдемі күнінде, таңертең бір бақшашы баласымен бақшаға барып, жеміс ағаштарын көріп жүрді. Баласы әкесінен:

• 
  Әке, мынау ағаш неге түп-түзу, ал мынау ағаш неге қисық? – деп сұрапты. Әкесі:
  
• 
  Оның себебі, балам, анау ағашты күткен, суарған, қисық бұтақтарын кесіп тастап, ертелі-кеш тәрбиелеген. Сондықтан ол ағаш түп-түзу болып, жақсы өскен. Ал мынау ағашты күтуші болмаған, өз бетімен өскен, тәрбиелемеген. Сондықтан ол қисық болып өскен, - депті.
  
• 
  Олай болса, бағу, тәрбиелеуде көп мағына бар екен ғой, әке? – депті баласы.
  
• 
  Бағу, тәрбиелеуде көп мағына барында шек жоқ, шырағым. Мұнан көп ғибрат. Сен шыбық сияқтысың. Саған да тәрбие керек. Мен сенің қате істеріңді түзеп, жақсы ақыл айтсам, сен менің айтқанымды ұғып, орнына келтірсең, жақсы болып өсерсің. Ал айтқан ақылды құлағыңа алмасаң, бетіңмен кетсең, тәрбиеге көнбесең, мынау ағаш сияқты қисқ болып өсерсің, - депті әкесі.