Бастауыш сынып оқушыларының оқу дағдысын тексеруге арналған

Бір шалдың төрт ұлы болыпты. Бір күні ол ұлдарын жинап алып:

- Балаларым, мен болсам қартайдым. Сендер ержеттіңдер. Кімнің ақылы мен байлығы сай болса, сол менің мұрагерім болады. Әрқайсысың маған ақылдарың мен байлықтарыңды көрсетіңдер, - депті.

Үлкен ұлы асыл тасты жүзік салған қолын көрсетіп:

• 
  Міне, менің байлығым. Ал кім бай болса, сол ақылды, - депті.
  

• 
  Мені осы қалпымда көргендер ақылым мен байлығымның алдында бас иеді, - дейді.
  

- Мұндай белдікті ешкім, ешқашан буынып көрген жоқ, - дейді.

Әкесі үлкен балаларына қарап, басын шайқайды. Енді ең кіші ұлына қарап:

• 
  Сен неге үндемейсің? Сен қандай байлығыңмен мақтанасың? - дейді. Сонда кенжесі былай депті:
  
• 
  Менде асыл тасты жүзік те, сәнді киім де, қымбат тастармен әшекейленген белдік те жоқ. Тек еңбек сүйгіш екі қолым, қайрат-жігерге толы жүрегім ғана бар.
  

(155 сөз)

Бір адам он жасар баласын ертіп, егіннен жаяу қайтып келе жатады. Жолда жатқан бір ескі тағаның сынығын көріп, әкесі баласына:

• 
  Балам, ана тағаны ала жүр, - дейді. Сонда баласы әкесіне:
  
• 
  Сынып қалған ескі тағаны алып не қыламыз, - депті. Әкесі еш нәрсе айтпай, тағаны алыпты да, жүре беріпті. Қаланың шетінде темірші ұстаға тағаны үш тиынға сатыпты. Ол ақшасына шие сатып алып, орамалына түйіп, өзі шетінен бір-бірлеп алып жеп, баласына қарамай жүре беріпті. Біраз жүргеннен кейін әкесінің қолынан бір шие жерге түсіп кетеді. Әкесінің соңында шиеге қызығып келе жатқан бала шиені дереу жерден алып, аузына салады. Шамалы жүргеннен кейін әкесі тағы бір шиені тастайды, бала тағы алып жейді. Тағы тастайды, тағы алып жейді. Сонда әкесі баласын тоқтатып тұрып былай депті:
  
• 
  Көрдің бе, балам. Бағана жамансынып, жерден бір ғана еңкейіп алуға ерініп едің, енді сол ескі тағаның ақшасына алған шиенінің жерге түскенін теремін деп, бір еңкеюдің орнына үш еңкейдің. Мұнан былай есіңде болсын: «Аз жұмысты қиынсынсаң, көп жұмысқа тап боларсың, азға қанағат етпесең, көптен құр қаларсың», - депті.
  

Ерте, ерте, ертеде

Ешкі жүні бөртеде,

Қырғауыл балапаны қызыл екен,

Түрі сондай қызық екен.

Мұзға тайып жығылыпты.

Сонда мұздан сұрапты:

• 
  Мұз! Мұз! Мені құлататындай неден күшті болдың?
  
• 
  Мен күшті болсам, Күннің жылуына ерір ме едім?
  
• 
  Күн! Күн! Сен неден күшті болдың?
  
• 
  Мен күшті болсам, Бұлтқа бетімді жапқызар ма едім?
  
• 
  Бұлт! Бұлт! Сен неден күшті болдың?
  
• 
  Мен күшті болсам, Жусанға көгімді берер ме едім?
  
• 
  Жусан! Жусан! Сен неден күшті болдың?
  
• 
  Мен күшті болсам, Қошақанға бүрімді жегізер ме едім?
  
• 
  Қошақан! Қошақан! Сен неден күшті болдың?
  
• 
  Мен күшті болсам, Қасқырға жегізер ме едім?
  
• 
  Қасқыр! Қасқыр! Сен неден күшті болдың?
  
• 
  Мен күшті болсам, Мергенге атқызар ма едім?
  
• 
  Мерген! Мерген! Сен неден күшті болдың?
  
• 
  Мен күшті болсам, мылтығымның бауын Тышқанға қиғызар ма едім?
  
• 
  Тышқан! Тышқан! Сен неден күшті болдың?
  
• 
  Мен күшті болсам, інімдегі бидайымды Құмырсқа тасып әкетер ме еді?
  
• 
  Құмырсқа! Құмырсқа! Сен неден күшті болдың?
  
• 
  Күшті болғың келсе егер,
  

Еңбекпенен шыныққан,

Менің атым – Құмырсқа!

(166 сөз)

Бұл – күн ұясына батқаннан кейін батыстан туатын жарық жұлдыз. Халық арасында Сары жұлдыз, Бақташы жұлдыз деген бірнеше атауы бар.

Аңызда былай аталады: «Бір күні есектерге жүгін артқан саудагерлер керуені жолай бір ауылға жетеді. Шаршап-шалдығып келген олар алыс жол алдында тынығып алмақ болып ертерек жатып қалады. Бір мезетте керуен басы ұйқысынан оянып, далаға шықса, айнала жап-жарық. Ол бүкіл адамдарын оятып: «Жүрер уақыт болды. Шолпан туыпты», - деп жүруге қамдана бастайды. Есектеріне жүктерін теңдеп, жолға шығып кетеді.

Жүріп келеді, жүріп келеді. Таң ағарудың орнына, қайта қоюланып қараңғылана түседі. Таң атып болмайды.

Осылай келе жатқанда құмды дауыл басталады. Бүкіл есек дауылға шыдамай қырылып қалады. Жандарын әзер сақтап қалған керуеншілер жаяу, өздері шыққан ауылға зорға жетеді. Есін жиған жұрт: «Шолпан туды деп алып шыққан сенсің», - деп керуен басыдан қырылған есектері үшін құн талап етеді. Керуен басы ақталып: «Мені алдап соққан жұлдыздың өзі, сенбесеңдер көрсетейін», - деп барлығын сыртқа алып шығады. Жарқырап тұрған жұлдызды көрген адамдар «Расында да таң атып қалған ба?» деп жағаларын ұстапты. Сөйтсе бұл күн батқан соң батыстан көтерілетін жұлдыз екен.Содан бері ол «Есекқырған» деп аталып кетіпті».

(177 сөз)

Аю - өте ірі аңдардың бірі.

Қоңыр аю біздің еліміздің оңтүстік аудандарында (Тянь-Шант сілемдері мен Алтай тауларында) және ормандарда кездеседі. Олар жазықта да, таулы аймақтарда да, қайда қираған ағаштар, батпақ, көлшік сулары бар меңіреу орман болса, сонда тіршілікі етеді. Олар аса әккі аугер, алайда олар бәрін де жейді, көбінесе жеміс-жидек, шөп тамырларымен қоректенеді, құрт-құмырсқа, личинкаларды қазып жейді, бақа, балықтарды ұстайды. Аю аса балқұмар, ол балға аузы тиген соң араның шаққанына да қарамайды.

Күзде қоңыр аю көктемге дейін тыныш ұйықтап шығатын сенімді баспаның қамына кіріседі. Оның қыста қоректенуі де, қалың қарда жүруі де қиын. Егер күзде семіріп май жинап алмаса, аю апанында жатпайды. Қыс бойы долданып, аш құрсақ жүріп күн кешеді. Мұндай «қаңғыбастар» өте қауіпті. Аюдың ұйқысы сергек болады, ұйқы кезінде дене температурасы төмендейді. Кірекейі апанда былтырғы қондықтарды қарауға көмектеседі, сондықтан өткен жылғы қонжықтарды орыс халқы «пестун» (көмекші) деп атаған. Қонжықтар енесімен екі жылдай бірге жүреді. Аюдың қонжықтары қаңтар-ақпан айларында дүниеге келеді, олар жарты килограмм болып туады және көктемге дейін баяу өседі. Есейе келе аюдың тұрқы 2,5 метрге, салмағы 750 кг-ға жетеді. Қоңыр аюлар 50 жылдай өмір сүреді.