Бастауышты оқыту педагогикасы және әдістемесі”

Дәрістің мазмұны:

2. Топтық психотерапиядағы түсініктер мен категориялар.

Топтық психотерапия қазіргі уақытта кең тараған және де өзіндік орыны бар психотерапия бағыттарының бірі.

Психотерапия бағыттарының ішінде (мінез-құлық терапиясы, психодрамма, гелитальт, психосинтез т.б.) психокоррекциялық жұмыс жүргізуде өзіндік маңызға ие, және де мұнда психотерапияның түрлі бағыттары қолданылады. Олардан негізгі ерекшелігі басты жұмыс пен жауапкершілік тек психотерапевке қана емес топ мүшелеріне де қатысты болып табылады.

Топтық психотерапия идеялары әсіресе гуманистік психология мен психотерапияға жақын, алайда бұл бағыттарды Адлер идеяларынан көруге болады.

«Топтық психотерапия» терминін алғаш 1932ж. Яков Морено қолданды, яғни психотерапияның жекелей емес, топ болып жүргізілуі болып табылады. Одан кейін медицина және медицина емес психотерапия өкілдері бұл форма мен әдіске өзіндік анықтамаларын берді.

С.Крахотвил (1978ж.) топтық динамикалық қарым-қатынас өзара әрекеттесу тігінен және көлденең арқылы жүзеге асуы өте жақсы нәтиже бере алады деп тұжырымдаған болатын. Алайда, бұл «тігінен» және «көлденең» түсінігі менеджменттегідей (басшы – бағыну т.б.) қатынас атмосферасы өзара үйлесім табады, мұны Адлер «тең дәрежедегі жұп » деп атаған болатын.

Көптеген авторлар бұл әдіс өзара бірлесу атмосферасы яғни клиенттер мен психотерапевттердің бір-бірімен араласуы белсенділікті танытады дейді.

Кейде топтық психотерапия мен қатар ұжымдық психотерапия ұғымында кездестіруге болады. Либих (1974), Вельвовский (1986) сияқты т.б. белгілі мамандар бұл терминдерді ұқсас деп тұжырымдамайды.

Алайда өзге авторлар «ұжымдық психотерапияны» тек ұжымдық жұмыс жасау түріндегі жай ғана ұжым болып жұмыс жасауын айтады.

Психотерапияның бағыты ретінде топтық терапияның да өзіндік терминдері мен анықтамалары бар.

Алдымен, психотерапиялық топ ұғымынан басталық.

Психотерапиялық топ (20 адамға дейін) терапиядағы аз ғана топ болып саналады, яғни мұнда адамдар өзара келісімді біріккен жалпы және жеке психологиялық мәселелер бар адамдар қатысады.

Топ «қазір және осында» принципін басты назарға алады.

Психотерапиялық топтың кең тараған 2 типі бар:

• 
  шебер тренинг тобы
  
• 
  encounter
  

Алайда, қазіргі кезде көпшілік психоаналиктер топтық әдістерді тек уақытты үнемдеу мақсатында емес, қайта тиімді болу үшін қолданылады.

Топтық психотерапияның әдіс ретінде қолданылуын Якоба Мореноның 1931 жылы шыққан «топтық психотерапия» журналында кең түрде айтылған.

Сонымен қатар, топтық психотерапия өкілдерінің бірі Карл Роджерс. Оның қосқан маңызды үлесі гуманистік терапия жұмысы немесе анти белсенді бағыт, яғни терапияның клиентке орталықтандырылуы. Ол осы әсерде encounter – топ түсінігін еске түсірген болатын. Карл Роджерстің негізгі идеясы мен әдістері. Л.А.Петровскийдің «әлеуметтік – психологиялық тренингтің теоретикалық және әдістемелік мәселесі» (М.1982) атты еңбегінде жазылған.

Топтық психотерапиясының медицинада қолданылуы С.Кратохвиланың «невроздар топтық психотерапиясы» (1978) атты кітабымен байланысты.

Осы бағыттағы аса қызықты еңбектер Б.Д.Карвасаркс және С.Ледердің «топтық психотерапия» (1990) еңбегі және С.С.Либихтің еңбектері, А.Л.Тройсман, Н.В.Иванова, А.И.Захарова және т.б. еңбектері бар.

Психокоррекциялық топта мына бір әдістемесі қолданылады:

• 
  мәселені шешу тобы;
  
• 
  ұжымаралық қарым-қатынасты оқыту тобы (әдетте бұл топтағы адамдар іскер адамдар, саясаткерлер, әртүрлі басшылар)
  
• 
  топ бойы
  
• 
  терапевтік топтар
  

Лэкин болады. Ол 1972 жылы басылған еңбегінде көрсеткен. Ол топтық психотерапиядағы процестің маңызды атмосфера мен қарастырады.

• 
  эмоцияны шығару арқылы жеңілдеу
  
• 
  берілу сезімінің тууы
  
• 
  өзіндік жасыру міндеті
  
• 
  мінез-құлықтың жаңа дағдыларын сынау
  
• 
  топтың ұжымаралық қарым-қатынас еркіндігін санкциелеу.
  
• 
  Топтағы басқару көшбасшымен топ арасында жауапкершілікті бөлісу.
  

жүйеленген К.Рудестамның «Топтық психотерапия» (1990) атты еңбегінқолданады.

Топта әртүрлі әлеуметтік ситуацияларды талдайды, мұнда адамдар аналогиялық немесе ерекшеленген яғни жалпыға қызықты мәселелермен келеді, өзгеге көмектесу арқылы өзіне де көмек бере алады. Яғни, топ мүшелерінің барлығы тек көрермен ғана емес, әркелей олар қызығушылық танытады.

Алайда айтып кететіні, топтық терапия кез-келген адамдарға немесе кездейсоқ жағдайларға жүргізіле бермейді. Бұл жерде психотерапевтің шеберлігін талап етеді, яғни топтық психотерапияны қолданылуын немесе керек еместігін білгені абзал.

Әдетте өмірдегі қиын жағдаяттарды шешуде әңгімелесу терапиясы тиімдірек болады. Мұнда клиент проблемасын өзін түсінетін басқа жандарға айта отырып, проблеманың шешу жолдарын бірлесе қарастырады.

Топ мүшесі ретінде психоз және интеллектісі төмен адамдарды қабылдамауы керек өйткені, интеллектісі төмен адам әңгімелесуде барлығына түсінікті мәселесуде детальдарды қайталап сұрай беруі мүмкін.

Олар өзге топ мүшелеріне түсінікті нәрсені қайталату бұл олардың назарын басқа жаққа аудартуы мүмкін, яғни топтың әңгімелесуді бұрады. Сондықтанда, жақсырақ тұрып ойланған жөн.

Терапиялық топқа қатысушылар 3-5-тен 20 адамға дейін сандар бойынша ажыратылады. Кейбір терапевтер 30 адаммен де топ құрыпта жұмыс жасай алады. Психокоррекциялық топта көп жағдайларда адам саны 8-ден 12-ге дейін болады.

Әдетте топ құрылады, мынадай белгілер болса:

1. 
   проблемалық белгілер (жалпы психологиялық мәселелер және невроздар)
   
2. 
   жеке белгілер (жалпы ерекше қызығуы, интеллект деңгейі, мінез сипаты)
   
3. 
   демографиялық белгілер (ұлттық-этникалық қауым, жас, жыныс)
   

ұйымдастыруды тиімдірек дейді. Яғни олар қоғам моделінің шындығына жақын болады. Сондықтан да біз клиенттерімізді тиімді ұйымдастыра аламыз. Мұндай топта әртүрлі көзқарастар және де дау-жанжалдар болуы мүмкін, ал былай қарағанда қоғамдағы шындық ситуацияларды құрап өзара түсінісуді қалыптастырады.

Осы жерде мынадай сұрақ туындайды: сонда топтың психологиялық климаты «жылы», болуы керек пе, әлде қоғамдағы шындық шартқа сай болуы тиіс пе?

Гетерогенді топ (құрамы бойынша әртүрлі) әдетте арнайы (терапевт бақылауымен) дау-жанжалды қосады. Ол, яғни ашушаң адамдардың эмоцияларын бақылау мақсатында қолданылады.

Гомогенді (бірыңғай) тобы мұнда тез арада жақсы атмосфера құрып, жалпы психологиялық мәселелерді бірлесе отырып шешеді. Алайда, көптеген практиктердін айтуынша осындай жақсы қарым-қатынас моделімен өз-өзін сенімділікпен болған топтар лабораторды модель ретінде қала берген, яғни клиенттер шын өмірінде шамалы.

Барлық психокоррекциялық топтың практикалық түрлерінің қатысушыларына қойылатын негізгі ережелері:

• 
  қатысушылармен қарым-қатынаста сенімділік пен ашықтылықтың болуы.
  
• 
  Эмоциональді тұрақсыздықтың көбіне болуы;
  
• 
  «қазір және осында» принципі.
  

Топтық психотерапияның толық жеке бағыт ретінде өзіндік түсінікті аппараттары бар.Алдымен, оған мына бір түсініктер кіреді, рөл, норма, мінез-құлық түрі, көшбасшылық, топтық үрдіс.

Әрбір адам өмірінде әртүрлі қандай да бір рөлді немесе бірнеше рөлді игереді, Мәселелен, ол бастық, және бағынушы; ер адам және әке т.б. Ал, психокоррекциялық топта ол бейтаныс адамдармен кездеседі, яғни қандай да бір өзіне ресми түрде рөлді алады. Алайда психокоррекциялық топта ол басқа рөлді иемденеді, яғни алыс болмаса да кез-келген адамға оңайға соқпайды.

Мәселен, басқаруға үйренбеген кейбір адамдар топты басқара отырып көшбасшылықты игере алады, ал басшы болған адам қарама-қарсы бағынушы рөлшін ойнайды.

Сорнымен қатар топта қарама-қарсы рөлдер болады. Кейбір мамандар (Лири, 1957) бір-біріне қарама-қарсы сезімдермен тұратын эмоцияларды бөледі: махаббат-қызғаныш, күшті-әлсіз, жұмсақтылық-қаттылық т.б. Келлерман (1979) 4 түрлі қарама-қайшылықты бөледі: Романтик-скептик, күнәсіз, философ, Пуританин-кооператор (бірігуші)

Психокоррекциялық топ қарама-қайшылықтарға сүйене отырып, қалыпты құрыла алады.Сонымен қатар, өте жұмсақ, жылы топ шындық мәселелердің шешімін таба алмайды, тек сырттай қарағанда жақсы топ болып қана қалады.Оған қарама-қарсы өте сыншыл топ. Бұл топ мүшелері психологиялық қорғаныс атмосферасын құрады, бұл топта сыртқы және ішкі дау-жанжалдың себептерін көре алмайды.

Сондықтан да топ оптимальді түрде мейірімді және сыншылда болуы қажет.

Норма.

Психокоррекциялық топтағы норма ұғымы басқа топтық және қоғамдық норма түсінігіменде ұқсас болып табылады.

Әрбір қоғам, ұйымдар сонымен қатар кішкене топтардың өзіне тән ресми және ресми емес мінез-құлық нормалары берілген, және де топтық бұзылыстар болған жағдайда әртүрлі санкция түрлері қолданылады. Мінез-құлықтың топтық нормаларымен сәйкестендірілу, яғни ресмилі немесе формальді емес қолдауын қажет етеді, яғни топ мүшесі өзінің статусын жоғарылата алады. Сондықтанда психокоррекциялық топтың өзіне тән мінез-құлық нормалары белгіленген. Бұл әрине топ алдына қойылған мақсатпен ұштастырылады.

Психокоррекциялық топтарда тұрақты регламент болғанымен олардың ортақ жүйелері көп және де ең басты маңсы топ мүшелерінің жеке мәселелерін шешу болып табылады.

Бұл нормалар жеткілікті түрде Б.Д.Карвасарскийдің (1985ж.) жіктемесінде толық айтылған.

« психокоррекциялық топтың әрбір мүшесі міндетті болып »;

• 
  топтық жұмыстағы күн тәртібін орындайды.
  
• 
  Топ ішінде ашық әрі сенімді болуы керек.
  
• 
  Топ ішінде жолдастарына көмек бере отырып, өз мінез-құлқын өзгертуге амалдарды ала алады.
  
• 
  Жалпы сөйлемнен аулақ болуы қажет, өзінің және жолдастарының мәселесі мен мазасызданудың нақтысын айтып; «қазір және осында» принциппің қолданған жөн.
  
• 
  Топ мүшелерінің пікірлерін және кеңестерін тыңдай отырып, ойланып өзі шешім шығарғаны абзал.
  

Топты басқару.

Әдетте әлеуметтану және басқару психологиясында басшылық ету 3 стильде жүзеге асырылады; авторитарлы, демократиялық, либеральды.

Алайда, көптеген авторлардың айтуынша топта таза стиль болмайды. (Мәселен, «таза» сангвиник, холерик, мелонхолик, флегматик т.б. болмайды).

Бұл басқару стильдері топтық психотерапиядағы қарым-қатынаста өзіндік орын алды. (Левин, Липпит,Уайт, 1939) Олар: авторитарлі, демократиялық, либеральді.

Айтып кететін жайт, қандайда болмасын әр стилдің өзіндік жетістігімен кемшілігі қатар жүреді. Жас психотерапевтер алайда өздеріне басқару стилін таңдауда қателіктеркетеді.

Топты басқарудың авторитарлі стилі.

Мұндай стильді меңгерген психотерапевт топ көшбасшысы, әрі басқарушы болып табылады. Алайда, мұндай стильді топта толығымен демократиялық стиль жоқ деп айтуға болмайды.(Әйтпесе, бұл топтық психотерапияға жатпайды).

Сонымен қатар, топ іс-әрекеті, дискуссия психотерапевт бағытымен жүзеге асады, яғни мұнда ол кәсіби шеберлігін таныта білуі керек.

Бұл стильді қолдана отырып, еске түсіретін жағдай авторитарлі көшбасшы сонда да топтық терапияда топ мүшесі болып қала береді.

Демократиялық стиль.

Демократия – бұл шашыраңқылық және барлығына еркін болушылық. Сонымен қатар халық билігі, яғни заңсыз барлығына бірдей болуы.

Сонымен қатар, ежелгі адамдардың айтуынша: демократия- заң билігі. (көпшілік қызығушылығын есепке алған, барлығына бірдей болуы).

Ал, топтық психотерапияда басқару демократиялық стиль – бұл ұжымдық бақылаудың, яғни топ мүшелерінің шешімдерді толық талқылап дұқрыс нәтиже шығару; әрине топ нормаларының міндетіне сай болуы керек.

Либеральді (антиавторитарлі) стиль.

Бір қарағанда бұл стиль басқару стилінің түрлі деп айту қиынға соғады. Алайда бұл психотерапевт үшін тиімді болып бабылады, яғни топ ішінде жақсы сезіну тек ситуацияларда ғана емес алдағы уақытта да даму үшін де пайдалы болып табылады.

Сонымен қатар, психотерапевт өзіне сенімді болған жағдайда ған топқа орала алады. Топтық терапияда бақылап қана қоймай, топ ішіндегі дау-жанжалды анықтап топқа қатысушылардың проблемасын шешудегі сөйлесуіне көмек береді.

Топ ішінде дау-жанжалдың, пікірталастың болмауы топқа қатысушылардың ашылуына кедергі болуы мүмкін. Алайда, бұл пікірталастар қатысушылардың қарым-қатынасына зиянын тигізбеуі қажет.

Шебер терапевтер ситуация талаптарына сай индивидуальді-типикалық стильдерге 3 стильді де кең қолданылады.

Әрине авторитарлі стильді конфликтік жағдайды қолдану жеңіл әрі тез тоқтатуға болуы мүмкін. Алайда бұл топтың тыныштандырылуын сақтауға көмектесуі мүмкін. Бірақ бұл топтық проблеманы шешуде невроздық жағдайлар тудыруы мүмкін. Сондықтан көптеген психотерапевттер демократиялық стилді қолданғанды қалайды.

№ 9 дәріс