Батыс Қазақстан облысы білім басқармасының мектепке дейінгі, жалпы орта, техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарының облыстық оқу-әдістемелік кабинеті «Өсімдік өмірінде химия»

Алкалоидтар – күрделі органикалық, құрамында азот бар, күшті, ерекше әсер ететін қосындылар. Алкалоид деген екі сөзден құралған: арабша «алкали» - сілті және грекше «эйдос» - сол тәрізді. Алкалоидтар спиртте тез ериді, олардың көбі улы, бірақ организімге аз мөлшерде (0,01 г) енгеннің өзінде көбіне емдік әсер етеді. Алкалоидтардың құрылымы өте әр алуан. Өсімдіктердің бөліктері алкалоидтардың мөлшері жағынан біркелкі емес. Алкалоидтардың мөлшері өсімдіктердің даму фазасына байланысты. Олар өсімдіктерде әртүрлі органикалық қышқылдардың – алманың, лимонның, қымыздардың тұздары ретінде болады. Ақырында, тағамдық өсімдіктердің емдік көзін аша отырып, шырындардың маңызын ерекше алған жөн. Шырындар биологиялық сергек заттардың бүкіл жиынтығын шоғырландырады, бұл олардың: боиға тез сіңетіндігі мен алмасу процестеріне араласуы жоғары катализдік қасиеті, өздеріне гербицидтердің болмауы сияқты құндылығын арттыра түседі. Олар шөлді тез басады, тәбет ашады, ас қорыту бездерінің қызметіне, өттің бөлінуіне дем береді, асты жақсы сіңіруге себепші болады. Шырындар – витаминдер- мен тамаша жабдықтаушы, оларда организімге тез сіңетін қант, пектин заттары, органикалық қышқылдар аз, оның орнына олар минералдық тұздар бар. Көкөніс шырындарында органикалық қышқылдар аз, оның орнына олар минералдық тұздаға бай, ал жеміс шырындарында қанттың көп болуына байланысты, калориялығы жоғары. Шырындар, жеміс – жидектердің жұмсағы араласқандықтан, мөлдір болмауыда мүмкін, ал мұның өзі шырындарды әртүрлі органикалық заттармен қосымша байытады. Шырындар әсіресе ас қорыту мүшелері ауыратын адамдарға аса пайдалы.

Татымды өсімдіктенрден ( ақжелкен, балдыркөк) жаңа сығып алынған сығынды – бағалы қосымша шырын. Жабайы өсетін өсімдіктердің қалақайдың, бақбақтың шырыны пайдалы, германияда оларды көктемгі әлсіздікке қарсы профилактикалық дәру ретінде кеңінен қолданады.

Шырындарды белгілі шамада үйлесімді араластырып, хош иісті және дәмді сусын жасауға болады, оның үстіне, бірнеше өсімдіктің араласқан шырындары анағұрлым әсерлі: олар әр алуан витаминдер мен минералды тұздарға бай болып келеді. Қышқыл шырындары тәтті шырындармен, хош иісті еместі хош иісті шырындармен, қоюларын анағұрлым сұйықтармен араластырған жөн. Сәбіз бен алма шырындары жүзім не өрік шырындарымен, алхоры – құлпынай шырынымен үйлесімді келеді. Бірқатар шырындарды ем ретінде пайдалануға болады. Мәселен, сәбіздің, алхорының (немесе өріктің) қоспа шіріні ішті айдауға әсер етеді. Капустаның, қиярдың, сәбіздің, жүзімнің, қарбыздың құлпынайдың, алманың шырындары гастрит және қышқылы төмен кездегі асқазан мен ішек ауруларына дәру ретінде қолданаданылады. Әдетте шырынды ас ішерден 30 – 40 мин бұрын 150 – 200 г ішеді. Егер асқазан сөлінің қышқылы жоғары болып, ол көп бөлінетін болса, ондайға тарнаның, қарлығаның, шиенің, алхорының, таңқурайдың, өріктердің шырындары аса пайдалы келеді. Олар асқазан секрециясын тежейді.