Батыс философяисындағы адам мәселесі Философия тарихына үңілетін болсақ, «адам мәселесіне»

Философия тарихына үңілетін болсақ, «адам мәселесіне» қатысты радикалды-революциялық идеялар Европалық Орта ғасырлардың соңына қарай бастау алған болатын. Ал, VII-ХVI ғасырлар (нағыз орта ғасыр кезеңі) кезеңінде философия негізінен адам өмірінің діни моральдық мәселелерін алға қойып, Құдай мен адамдар арасындағы қарым-қатынасты тіршіліктің мәні ретінде қалыптастырған болатын. Бұндай қарым-қатынастың ерекшелігі не еді? Сол дәуірдің ең белді өкілдерінің бірі, Августин (Блаженный) өзінің шығармаларында Құдай – жеке тұлғаға теңестірген болатын, сондықтан, Құдайдың бейнесі мен кейпі негізінде жаратылған Адам да жеке тұлға болып табылады. Тек адам күнә жасау арқылы өзінің тазалағы мен құндылығын жоғалтып алған болатын. Адамның ең басты құндылықтары интеллект пен сана және әрбір жеке тұлға өз бойындағы осы қасиеттерін Құдайды тануға бағыштауы керек, өмірдің ең маңызды миссиясы Құдай жолын тану және Құдаймен тығыз қарым-қатынаста болуы. Міне, осындай бағыттағы өмірге деген көзқарас, қоғам өмірінің барлық дерлік сұрақтары түптің – түбінде Шіркеу деңгейінде шешіліп отырды. Бұл сол дәуірдегі Дін басшыларының абслютті билікке ие болуына мүмкіндік берді, сәйкесінше адамның тәуелсіз ойларға жүгінуіне ешқандай мүмкіндік бермеді.

Тек, орта ғасырдың аяғынан бастап Еуропа мен Америка қоғамындағы өзгерістер адамның ғасырлар бойы қалыптасқан парадигмаларынан толық азат етілу үдерісінің бастамасы қалыптастырған болатын. Жоғарыда айтып өткенімдей, Феодалдық орта ғасырларда жеке тұлға қауымдастықпен тығыз байланысты болды. Туғаннан өлімге дейінгі адамның бүкіл өмірі алдын ала шіркеу деңгейінде немесе өзі өмір сүріп отырған қауымдастық деңгейінде реттеліп, қарастырылып қойылатын еді. "Адам ешқашан өзінің туған жерін тастап кеткен емес. Сол дәуірдегі адамдардың көпшілігінің өмір әлемі қауымдастық пен мүлік шеңберімен шектелді. Қандай жағдай болмасын, бай әрқашан дәулетті және қолөнерші сол өзінің кәсібі деңгейінде қала берді. Жеке тұлға үшін әлеуметтік жағдай өзінің билогиялық денесі сияқты органикалық және табиғи болды; әр мүліктің өзіндік ізгілік жүйесі мен алатын орны болды және сол сияқты, әр адам қоғамдағы өз орнын білуі керек еді " (1).

Жеке адамды қоғамның қалыптасқан «диктатурасынан» босату үдерісі Қайта Өрлеу дәуірінен бастау алған болатын. Ортағасырлық қалыптасқан әлемді бұзып, адамдарды ең айқын шектеулерден босату үшін төрт жүз жылдан астам уақыт қажет болды. Европаның көптеген мемлекеттеріндегі абсолюттік монархиялық биліктің шектеулеріне қарамастан, бостандық пен тәуелсіздікке ұмтылған адамдар тобы (жаңашылдыққа ұмтылған ғалымдар, жаңа сауда жолдарын іздеген кәсіпкерлер, өндірістің тиімділігін арттыруға тырысқан инженерлер және т.б.), көптеген заңсыз жолдармен ақыл-ой мен эмоционалды түрде дамып отырып, келесі ұрпаққа сол жинаған білімдерін қалдырып отыруға тырысқан болатын. Бірақ сонымен бірге, Э .Фроммның айтуынша, бостандық пен даралықты оң жүзеге асыру үшін кез-келген байланыстан бостандық пен шектеулі мүмкіндіктер арасындағы сәйкессіздік Еуропада бостандықтан жаңа байланыстарға немесе кем дегенде толық немқұрайдылық позициясына дүрбелеңге алып келді (2).

Қайта өрлеу индивидуализм идеяларының одан әрі дамуына үлкен импульс бергенімен, бүгінгі батыс қоғамының капиталистік идеясы мен экономикалық құрылымының қалыптасуы итальяндық мәдениеттің соңғы кезеңінде емес, Лютер мен Кальвиннің доктриналарына негізі болған Орта және Батыс Европадағы қоғамдық өзгерістер деп толық негізбен айтуға болады.

Реформация кезеңінде батыс қоғамының экономикалық негізі түбегейлі өзгерістерге ұшырады және осы өзгерістер адамның псилологиялық түрленуіне алып келді, сәйкесінше, реформацияның нәтижесі ретінде Батыстың діни ілімдерінде айқын көрініс тапқан бостандықтың жаңа тұжырымдамасы пайда бола бастады. Негізінен, сол Орта ғасырлардың аяғында қазіргі мәдениеттің негіздері қаланды деп айтуға болады.

Қайта өрлеу кезеңі мен реформация кезеңдерінің басты айырмашылығы неде? Қайта өрлеу мәдениеті салыстырмалы түрде жоғары дамыған сауда және өнеркәсіптік капитализм қоғамын білдірді. Бұл қоғамды байлар мен билікке ие адамдардың шағын тобы басқарды, бұл мәдениеттің рухын білдіретін философтар мен суретшілердің рухани жаңғыруы болса, реформация кезеңі негізінен шаруалар мен қалалық қоғамның төменгі топтарын біріктірген идеология деп сипаттауға болады. Макс Вебердің пікірінше, Батыс әлеміндегі сол дәуірдегі капиталистік дамудың негізі ескі парадигмалардан босаған, мінез-құлқы мен ойлау жүйелері өзгеріске ұшыраған қалалық орта тап өкілдері еді және реформация дәуіріндегі адамның бойындағы бостандықтың діннен алшақтауын Протестантизм мен Кальвинизмнің Католиктік шіркеуден бөлініп шығуымен байланыстыруға болады.

Реформациядан бұрын ұзақ уақыт бойы католик теологияда: «адам табиғатынан – күнәға толы, бірақ адамның жаны жақсылыққа ұмтылады» деген қағиданы негізге алып келді. Адамды өлімнен кейінгі азаптан құтқаратын тек қана өзінің күш жігері. Иса пайғамбардың азапты өлімі негізінде жасалынатын шіркеу үдерістері тіпті, ең күнахар адамды да таза етеді делінген болатын. Фома Аквинский «әрбір адамның тағыдыры алдын ала жазылып қойған» деген тұжырымдама жасағанымен, тұлғаның ерік бостандағы түптің түбінде осы тезистің қайнар көзі деп бағалауға тырысты. Егер, Аквинскийдің замандастырының адам мәселесіндегі философиялық көзқарастарына көз салатын болсақ, әрбір адамның ерік жігерінінің ҚҰдай жолына бағытталуы ғана құтқарушы күш екенін басқа телогтардың еңбектерінің негізгі идеясы екендігіне көз жеткізуге болады.Мысалы, Бонавентура Құдай әрқашан адамға өзінің рақымын жіберуге дайын екенін, бірақ оны игі істерімен лайықты адамдар ғана алатынын айтты. XIII, XIV және XV ғасырларда ерік бостандығына баса назар аудару үрдісі Донс Скотт, Оккама және Бёме еңбектерінде күшейе түсті. Сонымен, ортағасырлық шіркеу адамның қадір-қасиетін, ерік-жігерін, күш-жігерінің құндылығын атап өтіп, адамның Құдайға ұқсайтындығын және оның Құдайдың сүйіспеншілігіне ие болу ғана өмірдегі ең жоғарғы құндылығы деген қағида төңірегінде қалыптасты.

Орта ғасырлық теологиялық философияны аяқтап, жаңа дәуірдің басына, яғни XVII ғасырға тоқатлатын болсақ, бұл кезеңде айқын бір ерекшелік болды деп айта алмаймын. Алдыңғы Қайта өрлеу дәуірінен және кейінгі Ағарту жылдарынан негізгі айырмашылығы, тек осы кезең философтарының ерекше менталитетімен ғана білінеді. Атап айтар болсақ, бұл кезеңнің жарқын өкілдері Р.Декарт, Б. Паскаль, Б. Спиноза, г. Лейбниц сияқты әйгілі философтардың шығармашылық кезеңі болды. Сонымен қатар, XVII ғасыр барокко және классицизм стиліндегі әдебиет өкілдерінің (Кальдерон, Корнелл, Расин, Мольер) шығармашылық гүлденуін қамтамасыз еткен болатын. Осы ғасырдың мәдениеті суретшілердің керемет галактикасын ашты (Тиеполо, Рубенс, А.ван Дайк және т. б.).

Жалпы алғанда, XVII ғасырды ақыл ғасыры деп те атауға болады, себебі рационалистік философтар ғана емес, сонымен бірге эмпиристік ойшылдар өз еңбектерінде адам ақылының табиғатына көбірек сүйенген болатын. Адам мәселесіне қатысты зерттеліп жазылған еңбектердің басым көпшілігі (философияда, өнерде, дінде, шығармашылықта және т.б.) рационализмді негіз етіп алған болатыг. Осы дәуірдің ең жарқын өкілі француздық математик, философ Рене Декарт жаңа еуропалық философия мен мәдениеттің "Атасы" деп саналды. Тіпті, ерекше рационализм христиан дініне еніп, діндарлықтың иезуиттік нұсқасын тудырған болатын.

Сонымен қатар, осы дәуірден бастап ғылымның қарқынды дамуы мен қоғамның жетекші салаларына прагматикалық түрде ене бастауы, туындап отырған жаңа парадигма деңгейінде адам проблемасын қайта қарастыруға әкелді. В.И. Вернадскийдің пікірінше, «Адамның өмірі мен мәні басқа тіршілік иелерімен салыстырғанда ешқандай айырмашылыққа ие емес», сәйкесінше адам өзінің өмір сүруі барысында көптеген қателіктер жіберуі мүмкін және бұл жаман емес делінген болатын. Егер бұрын жердегі өмірдің жылдам өтуі мен оның мағынасы өте үлкен қасиет пен маңызға ие болған болса, жаңа дәуір философтары адам өмірін қатыгез, суық және шексіз космостағы мәнсіз үдеріс деген түсініктер қалыптаса бастады. Антикалық философия болсын немесе теологиялық христиандық философияда адам өмірі ғаламдық үдерістердің түпкі мақсаты ретінде қарастылған болса, жаңа түсінік бойынша шеті де, шегі де, басы немесе аяғы жоқ ғалам үшін адамның бақыты мен өмірінің мәніне деген ешқандау елемеушілік трагедиялық түсінікті қалыптастырды.

Шексіздік түсінігі адамға барлық жағынан жақындай түсіп, тұлға үшін жаңа объективті қоршаған ортаны қалыптастырған болатын және бұндай деңгейдегі шындық бұрынға дүние туралы түсініктермен еш сәйкес келмейтін. «Бұл әлемде, — дейді М. Бубер, - адам өзінің қаншалықты қорғансыз екенін түсінді, дегенме Джордано Бруноның ұлылығына деген тамсану, Кеплердің математикалық үйлесімділігімен сүйсіну және Н.Коперниктің қайтыс болғаннан кейін жүз жылдан астам уақыттан кейін жарияланған еңбектері адамның жаңа шындықты мойындауы, яғни адам ешқашанда ғаламның ортасы болмаған, тек биологиялық түр ретінде жер бетіне өмір сүру құқығына ие болған тіршілік саналы тіршілікі иесі деген ойды мойындау, түптің түбінде адамның әлсіздігін емес, оның ұлылығын көрсетеді» делінген болатын.

Революцялық мәнге ие болған Коперниктің адам философиясына қатысты мәлімдемелерінен туындаған дағдарысты жеңу үшін XVII ғасырдағы барлық метафизиктер мен ғалымдардың бірлескен күш — жігері қажет болды. Мысалы, Галилеоның пікірінше адам баласының әлем туралы түсінігінің максималды нүктесіне математика саласында ғана жетуге болады, басқаша айтқанда бұндай білім Құдай деңгейіне тән ілімге тең деп қарастырған болатын. Әрине, адамның мүмкіндіктерін Құдайдың математикалық шексіздіктегі түсінігімен салыстыруға келмейді, дегенмен ең шынайы, объективті шындыққа ие болған ілім ғана өмірдің мәнін ашуға мүмкіндік береді, ал ол үшін өмір бойы ізденістің өзі жеткіліксіз болуы мүмкін.

Жаңа уақыттың басында философиядалық тұрғыдан адам түсінігіне жаңашылдық бағыт алып келген француздық физик, математик, философ Блез Паскаль еді. антропологияға жарқырау мен жаңа күш беретін ойшыл пайда болды. Адамның қосарлы табиғаты туралы тезиске сүйене отырып, Паскаль тұлғаның моральдық табиғатын жақсы мен жаманның үйлесімділік табуында деп түсіндірген болатын, соынмен қатар христиан діні, адам бойындағы күнәнің құлдырауы мен сабақтастығы туралы ілімдерінде, екіжүзділіктің кез-келген саналы адамнан шығуы мүмкін қасиет екеніне күмән келтірмейді, Блез үшін діннің осы сұраққа қатысты көзқарасы рационалды шындыққа ие болып табылады.

Паскальдың пікірінше, байлық пен талғампаздыққа, әртүрлілік пен тұрақсыздыққа адамның табиғатына тән мінез-құлықтар. Демек, математика ешқашан адам туралы, философиялық антропология туралы шынайы ілімнің құралы бола алмайды, сәйкесінше адамды нақты геометриялық постулат ретінде қарастыру ақылға сыйымсыз деді. Геометриялық жүйе тұрғысынан моральдық философияны құру Паскаль тұрғысынан, абсурд, тек философиялық қиял ғана. Дәстүрлі логика мен метафизика адамның жұмбағын түсінде бұдан әрі қабілетсіз деп таныған болатын, себебі, логика мен метафизиканың негізгі қағидалары бұл адам бойындағы қарама-қайшылықтардың болмауы. Паскальдың пікірінще, рационалды, логикалық және метафизикалық ойлау жүйесі, тек қарама-қайшылықсыз, табиғаты тұрақты болатын объектілерді ғана түсіндіріп бере алады, ал адам ешқашан бңртекті болған емес. Философ өз зерттеудерінде жасанды адамды құрастырмауы керек, керісінше зерделеніп отырған субъектінің барлық жақсы және жаман жақтарын объективті түрде қабылдап, соның төңірегінде адамның мәнін ашуға тырысуы қажет делінген болатын.

Осылайша, Паскальдың пікірінше, адам табиғатының құпиясына жетудің ең тиімді жолы — дін жолы, себебі Дін адамның біртекті емес екендігін мойындайды, адам бір жағынан күнәға батқан болса, екінші жағынан өзінің тазаруы арқасында пәк тіршілік иесіне айнала алады. Табиғатынан адам жоғары мақсатқа арналған, бірақ өзінің өмір сүпуі барысында көптеген себептердің салдарынан мақсатын жоғалтып алып жатады. Сондықтан " өзін — өзі тану" деген Сократтың, Эпиктетустың, Марк Аврелийдің классикалық максималары мағынанасы жағынан ғана жіберілген қате емес, мұндай бағыт тамырымен жалған нәтижелерге алып келеді деген пікірде болды француз философы. Адам өзінің түпкі түйсігіне өз күшімен жете алмайды, тек «жоғарыдан келетін дауыс» қана барлық сұрақтардың жауабы бола алады. Ал сол дауысты есту үшін, адам баласы сабырмен тыңдай білуі қажет. "Сен өзіңнің шынайы қандай жағдайда екеніңді өзіңнің ақылыңның көмегінмен түсінген кезіңде сен қандай жағдайда боласың? Өзіңнің тәккапарлығыңның кесірінен табиғатыңнан қарама-қайшылыққа толы екеніңді көрмейсің! Өмірдіғ түпкі мәніне жеткің келсе, әбден шатасқан санаңды бақылауға алда, сабырмен Құдайды тыңда! Бұл жол ең абзалы! (3).

Коперник дәуірінен кейінгі адамның жер бетіндегі тіршілігі туралы қалыптасқан реалистік объективті шындықтың негізге алынуы мен саналы адамның жер бетіндегі үмітсіз жағдайын жеңуде ең ауқымды еңбек сіңірген Паскальдың кіші замандасы Бенедикт Спиноза (1632-1677) болатын. Нидерланд философы салыстырмалы түрде жас кезінде өмірден өтсе де, артынан өшпес із қалдары алды дер едім. Спинозаның пікірінше, адам мәселесінің философиялық мағынасын антропологиялық тұрғыдан қарастыратын болсақ, адам астрономиялық шексіздікті қабылдау арқылы оның қорқынышты бейнесін жоққа шығара алады, сәйкесінше материалдық әлемде өзінің миссиясын табуға толық мүмкіндігі бар. Спиноза, шексіздік Құдайдың бір формасы деп білді және адам тек өзіне деген риясыз махаббаттың көмегімен ғана, сол шексіздіктің мәніне жете деген болатын.

Жалпы алғанда, XVII ғасырдағы Европа ғалымдарының адам мәселесі төңірегіндегі басты зерттеу идеясы рационализм тақырыбынан негіз алды. Білімді тану жолындағы абстрактілі рационализм адамның болмыстан алшақтықтауына алып келді. Бірақ рационализмді деген ұмтылыс тек сананың әлсіздігі ғана емес, адам рухының ауыр күйін сипаттайды. "Жаңа дәуірдің еуропалық рационалистік философиясы өзінің тірі тамырынан ажыратылған, саналы түрде болмыстан бөлінген ойлау саласында өрбиді. Философтар өз тақырыптарынла әлем құпиясын тану мақсатында деректі – дерексіз ой шөлдерін кезіп, субъектіге терең бойлауға тырысқан болатын. Эпистемологиялық проблема пайда болатын субъект пен объектіге бөлудің өзі, әртүрлі формальды категориялардың субъектісінде аналитикалық табу қазірдің өзінде рационалистік абстракцияның, бейорганикалық ойлаудың, тірі болмыспен ауыр бөлінудің нәтижесі болып табылады" (4).

Батыс философиясындағы адам мәселесінің келесі даму кезеңі барокко кезеңімен сипатталады. Барокко дәуірі өзінің жалғыздығын, өлшемсіздігін, және әрекетсіздігін түсінген жеке тұлға кейпімен сипатталады. Адамды зерттеу мен түсінудегі мұндай бағыт жеке тұлғаның субъективті әлеміне, оның экзистенцияналдық құпияларына терең енуге жол ашып бергеніне қарамастан, шынтуайтына келгенде, философтардың адамды танудағы ізденістері оларды басқа бағытқа алып кетті. Адам философиясы сана құпияларын зерттеуде, рухтың адам өмірінің трагедиялық ақырғы мәнге ие болатын тұстарымен келсімге келу арқылы белгілі бір деңгейдегі сублимациялық әсерлердің қалыптасуына алып келді.

Барокко дәуірінің ойшылдары таным құпиясы мен болмыстың құпиясы бірдей деген қорытындыға келді. Тақырыптан бастап, ойлаудан бастап, олар қарапайым тамырлармен үзіліп, рационализацияланбаған сананың бастапқы деректерінін жоққа шығаруға тырысты. Математикалық ақыл адам мен универсум арасындағы байланыс ретінде бағалана бастады. Бұл бізге бір санадан екіншісіне еркін өтуге мүмкіндік береді деп болжалды (яғни, екі сана аарсындағы байланыс орнату жеңілерік болады деген мағынада). Математикалық ақыл ғарыштық және моральдық тәртіпті шынайы түсінудің кілті ретінде ұсынылды.

Жаңа дәуірдің рационалистік философиясының логикалық нүктесін, ғылыми көзқарастың дамуы адам сананың табиғатымен анықтала бастады деген тұжырымдаманы нақтылаған неміс классикалық философиясы болды,. Таным сананың негізгі функциясы ретінде қарастырылғандықтан, сана ең алдымен танымдық қабілет ретінде талданды. XVI–XVII ғасырлар философиясы адам табиғатының жалғыз шынайы көрінісіні ретінде білімге деген ұмтыласты ең жоғарғы игілік деп қарастырды.

Адам табиғаты туралы мәселені егжей-тегжейлі және жан-жақты қарастырған жаңа дәуірдің алғашқы ірі ойшылы Томас Гоббс (1588-1679) еді. Атақты ағылшын философының пікірінше, табиғат адамдарды физикалық және ақыл-ой қабілеттеріне қарай теңдей жаратты. Адамдар арасындағы үлкен айырмашылық жоқ, сондықтан сіз өзіңіз қалаған мақсаттарға жетуге толық мүмкіндігіңіз бар. Алайда, Гоббстың пікірінше субъектілер арасындағы теңдік өзара сенімсіздікті тударады, сәйкесінше адам табиғатынан адамға «жау» болып келеді деген ұстанымға келді.

Адам жанының кез-келген уәжінің түбінде Гоббстың пікірінше механикалық себептерді жатыр. Адамдардың "табиғи күйінде" барлық өзара жақсылық пен жамандықты, әділеттіліктің балансын сақтау өте қиын жұмыс деп айтты. Адамдар өздерінің құмарлықтарынан басқа ережелер мен заңдарды таппағандықтан, олар қандай да бір жағдайды өзгертуге шешім қабылдады. "Аристотель және басқа пұтқа табынушы философтар, — деп жазды Хоббс, — адамдардың қызығушылығын жақсылық пен жамандықтың өлшемі ретінде бағалады. Бұл гипотеза өте дұрыс, өйткені біз адамдардың әрқайсысы өз заңымен басқарылатын күйде өмір сүретінін болжаймыз. Адамдардың өз күштерінен басқа заңдары жоқ жағдайда, жақсы және жаман әрекеттерге қатысты жалпы ереже болуы мүмкін емес " - деген болатын (5).

Томас Гоббс адам табиғатында өзара қақтығыстың пайда болуынынң үш негізгі себебін көреді: бәсекелестік, сенімсіздік және даңққа деген құштарлық. Осыдан шығатын қорытынды, адамдар арасындағы «барлығының барлығына қарсы соғысы» күйі, сәйкесінуше соғыс болған кезде ештеңе әділетсіз болмайды. Соғыстағы күш пен опасыздық - бұл екі негізгі қасиет.

Осылайша, табиғи жағдайда, адам өзін өте қиын жағдайда тіреп қояды, дегенмен ол жағдайдан шығу мүмкіндіктері жоқ емес. Бұл мүмкіндіктер тұлғаның ішінара құмарлықтарынан, содан кейін оның ақылынан тұрады. Құмарлықтың ақылдан асып кетпеуін бақылау мақсатында адамдар жоғары деңгейдегі бақылау субъектісін, яғни мемлекетті құрады. Егер жануарлар әлемінде өзара келісім табиғи факторлар деңгейінде шешіліп отырса, адамдар бұл үшін заң көмегіне жүгінеді.

Гоббсқа қарағанда адам табиғатының екінші қырын, жақсылық жағын көрсетуге тырысқан Джон Локк болды (1632-1704). Локк адамның өзін-өзі тәрбиелеуге қабілетті екеніне сенді, сондықтан табиғи жағдайды адамдар арасындағы негізгі концеция «бәрінің бір-біріне қарсы соғысы» емес, еркіндік, теңдік, тәуелсіздік, өзара жауапкершілікті сезіну атмосферасы ретінде сипаттады.

Локктың негізгі мдеялары жеке сезінушілік, эмпирикалық тәжірибеден туындағандықтан, оның туа біткен идеяларды сынға алуы үлкен маңызға ие болды. Моральдық принциптер адам табиғатына негізделмейді деген тұжырымдама жасаған болатын. Алайда, адамдар табиғатына бақыт пен бейбітшілікке ұмталады деген болатын. Демек, Гоббстың пікірінше, басқа адамға жақсылық жасау, бізді азаптан құтқарып, өмірімізді жеңілдетуі керек. Зұлымдық, оның анықтамасы бойынша, адамның ләззатына қарсы түбегейлі бағытталған күш болып табылады (6).

Француз ағартушылары ең алдымен діни-философиялық антропологиямен полемика жүргізуге тырысты. Олар негізінен адам табиғатын зерттеуде, оның дене, материалдық зат және материалдық емес өлмейтін жанның үйлесімі ретіндегі қарастырылып келген дуалситік көзқарастарын сынға алған болатын. Алдыңғы ғасырлар бойы қалыптасып қалған әлемнің Августин-схоластикалық бейнесін жойып, негізінен адамға өзгермейтін және тарихтан тыс физикалық болмыс ретінде натуралистік көзқарастың қалыптасуын дамытқан болатын. Сол дәуірдегі француз философтарын талқылаған кезде Волтерді (1694-1778) айтпай кету мүмкін емес.

Вольтер өзінің «философиялық хаттарында», ең алдымен, Паскальдың адам өмірінің трагедиясы туралы тұжырымдамасымен келіспейтінін білдіріп, оның адамды жағымсыз жағынан көрсетуге тырысқанын жіті атап өткен болатын. "Ол бәрімізді жаман және аянышты етіп көрсетуге тырысады: ол иезуиттерге қарсы шыққан рухта адам табиғатына қарсы шығады; ол біздің табиғатымыздың болмысына тек кейбір адамдарға ғана тән нәрсені жатқызады; ол адам баласының табиғатына қарсы инвективті аргументтерді әдемі тілмен суреттеуге ғана шамасы келді" – деген болатын (7).

Вольтер өз зерттеулерінің қорытындылай келе «адам құпия емес» деген тқжырымдамаға келді. Адам табиғатта жануарларға қарағанда жоғары орын алады. Адам өзінің іс-әрекеттерін ақыл мен сана арқылы басқара алады. Неліктен біз өзіміздің болмысымыздан қорқуымыз қажет? Вольтердің пікірінше, адамның неғұрлым жетілдірілген табиғаты туралы талаптар қою толыққанды әділ шешім дегенге келіспейді.

Адамды әлеуметтік болмыс ретінде түсіндіре отырып, Вольтер табиғат жасаушының үлкен жоспары әр адамның болмысын белгілі бір мерзімге сақтау және оның түрін үздіксіз жалғастыру екенін баса айтады. Аралар, құмырсқалар және басқа да жануарлардың жекелеген түрлері бірге өмір сүре алады. Бірақ адамның инстинкті оны құмырсқалар мен аралар сияқты мәдени қауымдастықтардың қалыптасуына итермелемейді. Вольтердің пікірінше, адамдарда жануарларда жоқ жанашырлық бар және адамдар қоғамда өмір сүре отырып олар бір-біріне деген «үлкен мейірімділік танытады» деген қорытындыға келеді (8).

Философиядағы адам мәселесін қарастыруда жаңа бір өзгерістер әкелген кезең ХІХ ғасыр еді. Осы ғасырдың ең маңызды жетістігі антропологиясының адам философиясын зерттеуде тәуелсіз сала ретінде қалыптасуы. Адам бірегей тіршілік иесі ретінде бөлек және ерекше философиялық ойлауға түсуге болады деген ойлар туындай бастайды. Бұл философиялық көзқарастың өте қызықты және жұмбақ тақырыбы. Оның құпиясын ашу үшін тәуелсіз және тривиалды емес құралдар қажет. Шын мәнінде, философиялық антропология бүкіл философиялық кешеннің автономды аймағы ретінде қалыптаса бастады.

Бұл идеяның негізгі қолдаушыларың бірі әйгілі неміс философы Эмануэль Кант болды. Кант өзінің логикаға бағышталған еңбектерінде философияны мектеп деңгейңнде ұғым және әмбебап мағынада философия ретінде ажыратады. Философияның екінші мағынасына тоқтала отырып, ол оны "адам ақылының түпкі мақсаты туралы ғылым" немесе "біздің ақыл-ойымызды қолданудың ең жоғары максимумы туралы ғылым"деп анықтайды (64) . Канттың пікірінше, бұл жолда философия алдында көптеген адамға қызықты перспективалар ашылады! Оның әмбебап жоспарын келесі сұрақтарда білдіруге болады: 1) мен не біле аламын? 2) Мен не істеуім керек? 3) Мен неге үміттене аламын? 4) адам дегеніміз не (9)?

Осы сұрақтардың әрқайсысына тәуелсіз дүниетаным саласы ретінде жауап іздеуге болады. Метафизика өзін бірінші сұрақпен, мораль – екіншісімен, дін - үшіншісімен байланыстырса болады. Төртінші сұраққа келетін болсақ, бұл антропология саласы. «Алайда, алғашқы үш сұрақты да антропология саласына қатысты қоюға болады, себебі олардың барлығы тек адам деңгейінде шешіледі» - деген идея бар (10).

Бұл тұжырым Канттың «Таза зердеге сын» еңбегінің «Жоғары байлықтың идеалы туралы» тарауында жоғарыдағы үш сұрақтқа қатысты: «сананың барлық практикалық және спекулятивтік қызыңушылықтарын қарастыруға болады» - деген болатын (11).

Неміс классигінің пікірінше, антропологияға жануарлар, өсімдіктер мен минералдар сияқты заттар туралы білім кірмейінше оны прагматикалық деп айтуға болмайды, тек адамды әлемнің азаматы ретінде зерттегенде ғана прагматикалық болады. Кант әлемді және адам санасын тануға бағытталған зерттеулердің өте күрделі болатыны туралы ғалымдарды ескертуге тырысады.

Кант келе жатқан дәуірді антропологиялық ғасырды адамның өзін-өзі тануы ретінде қабылдайды. Канттың басты жаңалықтары-танымның белсенділігі, субъектінің объектіге басып кіруі, олардың үздіксіз өзара әрекеттесуінде жатыр. Этика саласында жаңа мәселе моральдық мінез-құлықты анықтайтын абсолютті борыш туралы мәселе болды. Кант адам өміріндегі моральдың маңыздылығын баса көрсете отырып, практикалық ақылдың примитивтілігі туралы айтты. Ол эстетикалық теория мен практика арасындағы делдалдық байланыс, адамның шығармашылық потенциалының өзегі, орталығы ретінде қарастырды. Канттың басты сұрағы - " адам деген не?", оның жауабын біз оның негізгі еңбектерінен, ал тірі кезінде шыққан соңғы еңбегінен, "Антропологиядан" (1798) табамыз.

Шындық пен иллюзия арасындағы дихотомия философиялық антропология үшін ерекше қиындық тудырады. Кант философ ретінде бұл қиындықты алғашқылардың бірі болып сезінді. Егер адам зұлым ретінде танылса, бірақ оның жасаған әрекеттері мейірімге толы болса, бұл ол туралы пікірлердің иллюзия екендігінің көрінісі, сәйкесінше, мұндай пікірлерді елемеуіміз қажет. Кант ізгілік туралы білім беру идеясын адамның бастапқы сапасы ретінде қолдағысы келді, бірақ зұлымдықты тек құбылыс ретінде қарастыру қажеттілігінен аулақ болу үшін, ол сонымен бірге зұлымдықты адамның бастапқы қасиеті ретінде қарастырады. Алайда, егер бастапқы зұлымдық, нақты зұлымдық болса, онда ол мәңгі және бұзылмайтын болады. Зұлымдық - бұл адамның жетілмегендігінің фактісі, Кант жақсылық постулатына адал болуға тырысады. Сонымен қатар, Кант адам табиғатына қатысты тағы бір болжам жасайды: адамда жақсылық пайда болса, ол оның бойындағы зұлымдықты жеңуі қажет, егер олай болмаса, адамзат құрдымға кетеді деген тұжырымдамаға келген болатын.